Tài liệu Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện đồng hỷ tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH PHẠM NGỌC CHÂU CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN HUYỆN ĐỒNG HỶ TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ CHUYÊN NGÀNH: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - NĂM 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH PHẠM NGỌC CHÂU CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN HUYỆN ĐỒNG HỶ TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế Nông nghiệp Mã số: 60.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Yến THÁI NGUYÊN - NĂM 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan số liệu và kết quả nghiên cứu trong đề tài là trung thực và chưa từng được sử dụng, công bố trong bất kì nghiên cứu nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện khóa luận này đã được cảm ơn và thông tin trích dẫn trong đề tài đều được ghi rõ nguồn gốc. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015 Tác giả luận văn Phạm Ngọc Châu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài, tôi đã nhận được sự giúp đỡ và được tạo điều kiện thuận lợi từ nhiều cá nhân và tập thể. Trước hết tôi xin nói lời cảm ơn chân thành nhất tới người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Yến; cô đã giúp đỡ tận tình và trực tiếp hướng dẫn tôi trong suốt thời gian tôi thực hiện nghiên cứu đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn các ý kiến đóng góp và hướng dẫn của các Thầy, Cô giáo trường Đại học kinh tế và Quản trị kinh doanh - Đại học Thái Nguyên trong suốt thời gian học tập. Tôi xin chân thành cám ơn lãnh đạo tỉnh Thái Nguyên, Các ban ngành, đoàn thể ở huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, các bạn bè đồng nghiệp đã giúp tôi trong suốt quá trình thực hiện Luận văn.. Tôi xin chân thành cám ơn./. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2015 Tác giả luận văn Phạm Ngọc Châu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT ........................................................ vi DANH MỤC BẢNG ...................................................................................... vii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 2 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ...................................................... 2 5. Kết cấu luận văn ............................................................................................ 3 Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CƠ CẤU KINH TẾ VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN ........ 4 1.1. Một số vấn đề lý luận về cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ................ 4 1.1.1. Cơ cấu kinh tế ......................................................................................... 4 1.1.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ................................................................... 12 1.2. Kinh nghiệm về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn trên thế giới và Việt Nam ......................................................................................................... 20 1.2.1. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá hiện đại hoá ở Thái Lan................................................................................... 21 1.2.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá hiện đại hoá ở Trung Quốc .............................................................................. 23 1.2.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá hiện đại hoá ở Nhật Bản .................................................................................. 24 1.2.4. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn trong quá trình công nghiệp hoá hiện đại hoá ở Việt Nam: ................................................................................ 25 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv 1.2.5. Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn của một số địa phương trong nước ......................................................................................... 28 1.2.6. Bài học kinh nghiệm rút ra cho nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên ................................................. 32 Chƣơng 2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................. 34 2.1. Câu hỏi nghiên cứu .................................................................................. 34 2.2. Phương pháp nghiên cứu .......................................................................... 34 2.2.1. Phương pháp tiếp cận ............................................................................ 34 2.2.2 Phương pháp nghiên cứu........................................................................ 35 2.3. Những chỉ tiêu đánh giá trình độ và hiệu quả kinh tế của cơ cấu kinh tế ...... 40 2.3.1. Các chỉ tiêu đánh giá trình độ cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn ..................................................................................................... 40 2.3.2. Các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn ..... 40 Chƣơng 3. THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN HUYỆN ĐỒNG HỶ GIAI ĐOẠN 2010 - 2014 .............................. 41 3.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội huyện Đồng Hỷ ................................. 41 3.1.1. Đặc điểm điều kiện tự nhiên của huyện Đồng Hỷ ................................ 41 3.1.2. Tình hình kinh tế - xã hội ...................................................................... 46 3.1.3. Đánh giá chung về điều kiện tự nhiên, kinh tế- xã hội huyện Đồng Hỷ ..... 50 3.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế của huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010-2014 .......................................................................... 52 3.2.1. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành .............................. 52 3.2.2. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo thành phần kinh tế ............................................................................................................. 61 3.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-2014 ........................................................................ 70 3.4. Đánh giá chung về chuyển dịch cơ cấu kinh tế tại huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010- 2014 .............................................................................................. 77 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v Chƣơng 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN HUYỆN ĐỒNG HỶ TỈNH THÁI NGUYÊN GIAI ĐOẠN 2016- 2020....................................................................................................... 80 4.1. Cơ sở để định hướng, quan điểm, mục tiêu phát triển KT-XH ............... 80 4.1.1. Cơ sở để định hướng và bối cảnh chung ............................................... 80 4.1.2 Quan điểm, mục tiêu phát triển kinh tế xã hội ....................................... 80 4.2. Định hướng, mục tiêu đẩy mạnh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ .............................................................................. 82 4.3. Giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-2014 ............................................................................................... 85 4.3.1. Giải pháp chung .................................................................................... 85 4.3.2. Các giải pháp cụ thể để thực hiện chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2016-2020 ............................................................. 86 KẾT LUẬN .................................................................................................... 91 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 93 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT BQ : Bình quân CCKT : Cơ cấu kinh tế CNH - HĐH : Công nghiệp hóa - hiện đại hóa DN : Doanh nghiệp HTX : Hợp tác xã KD : Kinh doanh KTXH : Kinh tế xã hội NN&PTNT : Nông nghiệp và phát triển nông thôn NQD : Ngoài quốc doanh PTNT : Phát triển nông thôn SX : Sản xuất TNHH : Trách nhiệm hữu hạn TTCN : Tiểu thủ công nghiệp XHCN : Xã hội chủ nghĩa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Diện tích đất phân bố theo thổ nhưỡng năm 2014 ....................... 45 Bảng 3.2: Tình hình dân số huyện Đồng Hỷ năm 2014 .............................. 46 Bảng 3.3: Kết quả sản xuất các ngành kinh tế huyện Đồng Hỷ ................... 49 Bảng 3.4: Giá trị và cơ cấu giá trị sản xuất nông nghiệp huyện Đồng Hỷ ..... 54 Bảng 3.5: Diện tích các loại cây trồng huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-201456 Bảng 3.6: Sản lượng cây lương thực có hạt huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-2014 .............................................................................. 58 Bảng 3.7: Diện tích, năng suất và sản lượng lúa phân theo vụ giai đoạn 20102014 huyện Đồng Hỷ ............................................................... 59 Bảng 3.8: Giá trị sản xuất công nghiệp phân theo thành phần kinh tế huyện Đồng Hỷ, giai đoạn 2010-2014 ................................................. 62 Bảng 3.9: Giá trị sản xuất ngành công nghiệp cá thể phân theo tiểu ngành ... 63 Bảng 3.10: Sản phẩm công nghiệp chủ yếu huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-2014 .............................................................................. 65 Bảng 3.11: Hoạt động thương mại- Dịch vụ huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010-2014 .............................................................................. 69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh tế nông thôn có một vị trí đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của mỗi địa phương và đất nước, bởi đây là khu vực sản xuất ra những sản phẩm thiết yếu nuôi sống con người. Muốn đưa nông thôn trở nên giàu có, theo kịp sự phát triển của đô thị thì không có cách nào khác là phải chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Cơ cấu kinh tế nông thôn hợp lý đó là sự kết hợp hài hòa giữa các bộ phận với nhau và phải sử dụng có hiệu quả các nguồn lực, tài nguyên của địa phương từ đó làm cho nền kinh tế phát triển lành mạnh, có nhịp độ tăng trưởng và phát triển ổn định, góp phần xoá đói giảm nghèo, đẩy nhanh quá trình đô thị hoá nông thôn, nâng cao trình độ, mức sống, văn hoá, tinh thần của dân cư nông thôn và giữ gìn các giá trị văn hoá, tinh thần tích cực ở nông thôn. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế luôn là một nội dung chủ yếu, quan trọng trong đường lối đổi mới và phát triển kinh tế của Đảng và Nhà nước ta. Cơ cấu kinh tế của cả nước và ở từng địa phương đã và đang dịch chuyển dịch theo hướng tích cực. Tuy nhiên, cho đến nay, tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế, đặc biệt là trong khu vực nông thôn nói chung và huyện Đồng Hỷ nói riêng vẫn còn chậm, sự chuyển biến chưa thực sự rõ nét. Với nền kinh tế chủ yếu vẫn dựa vào các ngành có lợi thế về tài nguyên và lao động chi phí thấp. Tỷ trọng các loại dịch vụ có giá trị gia tăng cao như tài chính tín dụng, giáo dục, y tế, bảo hiểm... còn nhỏ, tỷ trọng công nghiệp chế biến trong GDP của những năm qua tăng không đáng kể; trong khi tỷ trọng nông, lâm, ngư nghiệp và khai khoáng cũng giảm chưa nhiều. Điều này dẫn đến tình trạng địa phương chưa phát huy hiệu quả các nguồn lực cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế, làm cho việc sử dụng các nguồn lực này ở từng địa phương kém hiệu quả, trong đó có huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên. Xuất phát vấn đề trên, tác giả lựa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 chọn đề tài “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài nghiên cứu của luận văn thạc sĩ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Đề xuất giải pháp chủ yếu nhằm thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2016- 2020. 2.2. Mục tiêu cụ thể Một là, - Hệ thống hoá một số vấn đề lý luận và thực tiễn về cơ cấu, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Hai là: Đánh giá quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn của huyện Đồng Hỷ giai đoạn 2010- 2014. Cụ thể, đánh giá sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ và đánh giá sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong nội bộ ngành, đặc biệt là nội bộ ngành nông nghiệp. Ba là: Đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy nhanh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2016-2020. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu đặc điểm điều kiện tự nhiên và điều kiện kinh tế - xã hội. Cơ cấu kinh tế ngành và cơ cấu kinh tế nội bộ ngành nông nghiệp (cơ cấu một số loại cây trồng, vật nuôi). 3.2. Phạm vi nghiên cứu * Nội dung nghiên cứu: Kinh tế và cơ cấu kinh tế nông thôn tại huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên. * Không gian: huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. * Thời gian nghiên cứu: Từ năm 2010-2014. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 Đề tài nghiên cứu có ý nghĩa lý luận và thực tiễn. Về mặt lý luận, kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ giúp hoàn thiện cơ sở lý luận về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Về mặt thực tiễn, giải pháp mà đề tài đưa ra là căn cứ quan trọng để huyện Đồng Hỷ có thể tham khảo để xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế đến năm 2020, đáp ứng yêu cầu phát triển sản xuất hàng hoá phù hợp với cơ chế thị trường, góp phần nâng cao đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần của người dân nông thôn và xây dựng nông thôn mới. 5. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài bao gồm 4 chương: Chƣơng 1: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Chƣơng 2: Phương pháp nghiên cứu. Chƣơng 3: Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2010 - 2014. Chƣơng 4: Một số giải pháp chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn huyện Đồng Hỷ tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2016- 2020. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4 Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CƠ CẤU KINH TẾ VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG THÔN 1.1. Một số vấn đề lý luận về cơ cấu và chuyển dịch cơ cấu kinh tế 1.1.1. Cơ cấu kinh tế 1.1.1.1. Khái niệm về cơ cấu kinh tế Khu vực kinh tế nông thôn là một trong hai khu vực kinh tế đặc trưng của nền kinh tế quốc dân. Kinh tế nông thôn là một khái niệm dùng để thể hiện một tổng thể các hoạt động kinh tế - xã hội diễn ra trên địa bàn nông thôn. Nó bao gồm: Nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp và cả công nghiệp, dịch vụ diễn ra trên địa bàn đó. Trên thực tế khái niệm cơ cấu kinh tế nông thôn được xác định dựa trên khái niệm về cơ cấu kinh tế nói chung và đã có nhiều khái niệm về cơ cấu kinh tế như: "Cơ cấu kinh tế là tổng thể nền kinh tế bao gồm nhiều yếu tố, giữa chúng có mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau cả lượng và chất vào thời gian, không gian nhất định trong điều kiện kinh tế xã hội nhất định"; "Cơ cấu kinh tế là tổng thể mối quan hệ tác động lẫn nhau giữa các yếu tố và trong từng yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất với những điều kiện kinh tế - xã hội cụ thể trong những giai đoạn phát triển nhất định của xã hội"; "Cơ cấu kinh tế là tổng thể các ngành, lĩnh vực, bộ phận kinh tế có quan hệ hữu cơ tương đối ổn định hợp thành"; "Cơ cấu kinh tế là một tổng thể hệ thống kinh tế bao gồm nhiều yếu tố có quan hệ chặt chẽ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau trong những không gian và thời gian nhất định, trong những điều kiện kinh tế - xã hội nhất định, nó được thể hiện cả về mặt định tính và định lượng, cả về chất lượng và số lượng, phù hợp với những mục tiêu xác định của nền kinh tế". Tóm lại: Cơ cấu kinh tế nông thôn là cấu trúc bên trong của kinh tế nông thôn. Nó bao gồm các bộ phận cấu thành lên cơ cấu kinh tế nông thôn, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5 các bộ phận đó có mối quan hệ hữu cơ với nhau theo một tỷ lệ nhất định về mặt số lượng, liên quan chặt chẽ về mặt chất lượng, chúng tác động qua lại lẫn nhau trong điều kiện thời gian và không gian nhất định tạo thành một hệ thống kinh tế nông thôn. Nói cách khác, cơ cấu kinh tế nông thôn là quan hệ tỷ lệ giữa các ngành, các lĩnh vực kinh tế có quan hệ hữu cơ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau, làm tiền đề cho phát triển trong điều kiện tự nhiên - kinh tế - xã hội trong một thời gian nhất định ở nông thôn. Việc xác lập cơ cấu kinh tế nông thôn chính là giải quyết mối quan hệ tương tác giữa các yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, giữa tự nhiên và con người trong nông thôn, theo từng thời gian và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể. Các mối quan hệ kinh tế trong nông thôn càng phát triển phong phú cả về chiều rộng và chiều sâu, càng phản ánh trình độ phát triển cao của lực lượng sản xuất và phân công lao động trong khu vực nông thôn. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn là việc thay đổi tỷ trọng của các ngành sản xuất vật chất và dịch vụ trong kinh tế nông thôn và các mối quan hệ của hệ thống kinh tế nông thôn theo chủ đích và định hướng đã định. Cơ cấu kinh tế nông thôn chuyển dịch theo hướng tăng dần tỷ trọng ngành sản xuất công nghiệp và dịch vụ, đồng thời giảm dần tỷ trọng ngành sản xuất nông nghiệp nhưng sản lượng của ngành nông nghiệp vẫn tăng. Một cơ cấu kinh tế nông thôn hợp lý là một cơ cấu kinh tế phù hợp với quá trình phân công lao động và hợp tác lao động. Sự hợp lý thể hiện ở mối quan hệ chặt chẽ trong quá trình thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, nâng cao hiệu quả kinh tế của các ngành, các thành phần kinh tế và toàn bộ nền kinh tế nông thôn. Cơ cấu kinh tế nông thôn hợp lý sẽ quyết định việc khai thác và sử dụng có hiệu quả tối ưu tài nguyên đất đai, vốn, sức lao động và cả cơ sở vật chấtkỹ thuật hiện có; quyết định tốc độ và hiệu quả phát triển kinh tế hàng hoá ở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 nông thôn, chuyển kinh tế nông thôn sang kinh tế hàng hoá; quyết định khả năng xã hội hoá sản xuất và lao động của cơ cấu kinh tế mới. 1.1.1.2. Đặc điểm của cơ cấu kinh tế a. Cơ cấu kinh tế nông thôn mang tính chất khách quan, được hình thành trên cơ sở phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội. - Với trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội thì sẽ có một cơ cấu kinh tế cụ thể thích ứng. Điều đó khảng định rằng việc xác lập cơ cấu kinh tế nông thôn cần phải tôn trọng tính khách quan của nó và không thể áp đặt một cách tuỳ tiện. - Quá trình phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội tự nó (các mối quan hệ kinh tế) được xác lập theo một tỷ lệ nhất định gọi là cơ cấu. Do vậy, cơ cấu kinh tế nông thôn không phụ thuộc vào ý chí chủ quan của con người mà phụ thuộc vào sự chi phối của những điều kiện kinh tế - xã hội, những điều kiện và hoàn cảnh của điều kiện tự nhiên nhất định. - Tuy nhiên khác với những quy luật tư nhiên khác, các quy luật kinh tế biểu hiện thông qua hoạt động của con người. Do vậy, con người có thể tác động góp phần thúc đẩy hoặc hạn chế quá trình hình thành và chuyển dịch của cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng ngày càng hợp lý và ngược lại. b. Cơ cấu kinh tế nông thôn mang tính lịch sử, xã hội nhất định - Cơ cấu kinh tế nông thôn là tổng thể các mối quan hệ kinh tế được xác lập theo những tỷ lệ nhất định về mặt lượng trong thời gian cụ thể. Tại thời điểm đó có những điều kiện về tự nhiên, kinh tế, xã hội nhất định. Song một khi có những biến đổi trong các điều kiện nói trên thì lập tức các mối quan hệ này cũng thay đổi và hình thành một cơ cấu kinh tế nông thôn mới. - Cơ cấu kinh tế nông thôn phản ánh quy luật chung của quá trình phát triển kinh tế - xã hội nông thôn và nó được biểu hiện cụ thể trong những không gian và thời gian khác nhau. Mặt khác xã hội con người ngày càng phát triển, nhu cầu của con người ngày càng tăng cao cả về chất và lượng. Chính Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 sự phát triển này đòi hỏi phải xác lập một cơ cấu kinh tế nông thôn mới nhằm thoả mãn những nhu cầu mới này. Tính xã hội của cơ cấu kinh tế quốc dân nói chung và cơ cấu kinh tế nói riêng chính là nhằm đảm bảo và thoả mãn tập quán, sở thích tiêu dùng của con người. - Tuỳ hoàn cảnh và điều kiện cụ thể từng vùng, từng quốc gia mà xác định cơ cấu kinh tế nông thôn phù hợp trong từng giai đoạn phát triển nhất định. Không thể có cơ cấu kinh tế mẫu làm chuẩn mực cho mọi vùng nông thôn. c. Cơ cấu kinh tế nông thôn không ngừng vận động phát triển theo hướng ngày càng hoàn thiện hợp lý và có hiệu quả hơn. - Quá trình phát triển và biến đổi cơ cấu kinh tế nông thôn luôn gắn bó chặt chẽ với sự biến đổi của các yếu tố về lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội. Mà lực lượng sản xuất ngày càng phát triển, khoa học - công nghệ ngày càng hiện đại, phân công lao động ngày càng tỷ mỉ và phức tạp... tất cả các điều đó tất yếu dẫn đến cơ cấu kinh tế nông thôn ngày càng hoàn thiện. - Cơ cấu kinh tế nông thôn vận động, biến đổi và phát triển thông qua sự chuyển hoá ngay trong bản thân nó. Cơ cấu cũ mất đi và cơ cấu mới được ra đời và tiếp tục vận động phát triển và khi lạc hậu nó lại mất đi và nhường cho cơ cấu mới tiến bộ hơn, hoàn thiện hơn ra đời. Quá trình này lặp đi lặp lại và đó chính là sự biến đổi tất yếu của quá trình phát triển không ngừng. d. Ngoài những đặc điểm của cơ cấu kinh tế nói chung, cơ cấu kinh tế nông thôn còn có những đặc trưng riêng chủ yếu sau: Một là: Cơ cấu kinh tế nông thôn được hình thành và vận động trên cơ sở điều kiện tự nhiên và mức độ khai thác, cải tạo điều kiện tự nhiên. Hai là: Cơ cấu kinh tế nông thôn biến đổi theo xu hướng có tính quy luật là giảm tương đối và tuyệt đối số người lao động trong khu vực nông thôn. Ba là: Cơ cấu kinh tế nông thôn hình thành và biến đổi gắn liền với sự ra đời và phát triển của nền nông nghiệp sản xuất hàng hoá. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 1.1.1.3. Phân loại cơ cấu kinh tế a. Cơ cấu kinh tế theo ngành * Thực chất, ý nghĩa cơ cấu kinh tế theo ngành. Thực chất, ngành là một tổng thể các đơn vị kinh tế cùng thực hiện một loại chức năng trong hệ thống phân công lao động xã hội. Ngành phản ánh một loại hoạt động nhất định của con người trong quá trình sản xuất xã hội, nó được phân biệt theo tính chất và đặc điểm của quá trình công nghệ, đặc tính của sản phẩm sản xuất ra và chức năng của nó trong quá trình tái sản xuất. Các ngành trong cơ cấu kinh tế nông thôn ra đời và phát triển gắn liền với sự phát triển của phân công lao động xã hội. Trong quá trình phát triển của loài người đã trải qua ba cuộc phân công lao động xã hội: - Lần thứ nhất tách chăn nuôi ra khỏi trồng trọt. - Lần thứ hai tách thủ công nghiệp ra khỏi nông nghiệp. - Lần thứ ba tách dịch vụ lưu thông ra khỏi khu vực sản xuất vật chất. Như vậy, phân công lao động theo ngành là cơ sở hình thành các ngành và cơ cấu ngành. Phân công lao động càng phát triển thì sự phân chia các ngành càng đa dạng, sâu sắc và chi tiết. Các ngành trong cơ cấu kinh tế nông thôn bao gồm: + Ngành nông nghiệp (theo nghĩa rộng) bao gồm: nông nghiệp ( trồng trọt, chăn nuôi), lâm nghiệp và thuỷ sản. Nông nghiệp là ngành sản xuất vật chất có sớm nhất, tồn tại và phát triển như một ngành chủ yếu trong khu vực nông thôn. Ngành nông nghiệp phát triển gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản xuất và phân công lao động xã hội. Từ sản xuất mang tính tự cung, tự cấp, với những ngành rộng, đến chuyên môn hoá và sản xuất hàng hoá tạo ra nhiều sản phẩm cung cấp cho xã hội và từ đó phân ra các ngành hẹp hơn và chi tiết hơn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9 + Các ngành công nghiệp nông thôn bao gồm: sản xuất vật liệu xây dựng, khai thác, dệt may, chế biến, thủ công nghiệp và ngành công nghiệp truyền thống. Xu hướng của sự phát triển các ngành công nghiệp nông thôn là ngày càng phát triển nhanh và chiếm tỷ trọng lớn trong cơ cấu kinh tế nông thôn. + Các ngành dịch vụ nông thôn bao gồm: dịch vụ tài chính, dịch vụ thương mại, dịch vụ kỹ thuật và dịch vụ đời sống. Các ngành dịch vụ trong nông thôn ngày càng phát triển để đáp ứng yêu cầu sản xuất và đời sống trong nông thôn và tỷ trọng của ngành dịch vụ ngày càng lớn trong cơ cấu kinh tế nông thôn. Ý nghĩa của cơ cấu ngành Cơ cấu ngành là một nội dung chủ yếu của chiến lược phát triển các ngành và là hạt nhân của cơ cấu kinh tế. Việc xác lập một cơ cấu ngành hợp lý, thích ứng với từng giai đoạn có ý nghĩa hết sức quan trọng: - Tạo điều kiện thực hiện thành công mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của cả nước và khu vực nông thôn. - Đảm bảo đáp ứng tốt nhất nhu cầu thị trường và khai thác sử dụng có hiệu quả tiềm năng của một vùng và của cả nước. - Tạo điều kiện thúc đẩy quá trình tiến bộ khoa học - công nghệ trong các ngành sản xuất và dịch vụ nông thôn. b. Cơ cấu theo thành phần kinh tế Đây là nội dung quan trọng nhất của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và cơ cấu kinh tế nông thôn nói riêng. Nghị quyết IX của Đảng (4/2001) đã xác định “Thực hiện nhất quán chính sách phát triển kinh tế nhiều thành phần. Các thành phần kinh tế kinh doanh theo pháp luật đều là bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, cùng nhau phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh trang lành mạnh, trong đó kinh tế Nhà nước giữ vai trò chủ đạo, kinh tế nhà nước Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10 và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc cho nền kinh tế quốc dân”. Tham gia vào hoạt động kinh tế nông thôn gồm: - Thành phần kinh tế quốc doanh. - Kinh tế tập thể. - Kinh tế tư nhân. - Kinh tế hộ và trang trại. Ngoài ra còn có các thành phần khác như: Kinh tế Nhà nước, kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài Trong đó kinh tế hộ gia đình và kinh tế trang trại là lực lượng chủ yếu trực tiếp tạo ra các nông, sản phẩm cho nền kinh tế quốc dân. Tuy nhiên để có sản xuất hàng lớn, nông nghiệp, nông thôn không thể chỉ dừng lại ở kinh tế hộ sản xuất nhỏ lẻ mà phải phát triển với quy mô lớn, kiểu mô hình kinh tế trang trại. Đối với kinh tế hợp tác, cần phải hoàn thiện nhanh việc chuyển dịch từ mô hình HTX cũ sang mô hình HTX mới theo luật HTX. Đồng thời khuyến khích mở rộng và phát triển các hình thức hợp tác kiểu mới... Kinh tế quốc doanh trong nông nghiệp, nông thôn về tỷ trọng có xu hướng giảm song cần rà soát, sắp xếp lại và củng cố các đơn vị quốc doanh phát triển có hiệu quả. Việc chuyển dịch cơ cấu các thành phần kinh tế thực sự tạo được những điều kiện giải phóng mỏi sức sản xuất, giải quyết việc làm, tăng thu nhập, nâng cao đời sống và tăng trưởng kinh tế. Tóm lại: Xây dựng và hoàn thiện cơ cấu kinh tế nông thôn là việc hình thành và hoàn thiện cả ba loại cơ cấu nói trên theo hướng chuyên môn hoá sản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 11 xuất hàng hoá và đa dạng hoá sản phẩm, xây dựng và phát triển nông thôn toàn diện, vững chắc trên cơ sở công nghiệp hoá và hiện đại hoá. c. Cơ cấu kinh tế theo vùng lãnh thổ Sự phân công lao động theo ngành dẫn đến sự phân công lao động theo vùng lãnh thổ, đó là hai mặt của một quá trình gắn bó hữu cơ với nhau, thúc đẩy nhau phát triển. Sự phân công lao động theo ngành bao giờ cũng diễn ra trên một vùng lãnh thổ nhất định. Thực chất cơ cấu kinh tế vùng lãnh thổ chính là sự bố trí các ngành sản xuất và dịch vụ theo không gian, nhằm khai thác tiềm năng và lợi thế của vùng. Xu thế chuyển dịch cơ cấu kinh tế vùng lãnh thổ là theo hướng đi vào chuyên môn hoá và tập trung hoá sản xuất và dịch vụ, hình thành những vùng sản xuất hàng hoá lớn tập trung có hiệu quả cao. Thực tiễn cho thấy, để hình thành cơ cấu kinh tế vùng lãnh thổ hợp lý, trước hết cần hướng vào những khu vực có điều kiện phát triển hàng hoá lớn. Đó là những vùng có nhiều lợi thế so sánh về điều kiện khí hậu, đất đai, vị trí địa lý và giao thông... Để từ đó trả lời cho câu hỏi: Mỗi vùng đó sản xuất cái gì? số lượng bao nhiêu?... theo một cơ cấu hợp lý, để khai thác tốt nhất lợi thế của vùng, khai thác tổng hợp và có hiệu quả các nguồn lực kinh tế của vùng nhằm phát triển nhanh kinh tế vùng. Trên phạm vi cả nước đã và đang hình thành các vùng và tiểu vùng sản xuất chuyên môn hoá. Về cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn nói riêng giữa các vùng có sự khác nhau. Song nhìn chung cơ cấu kinh tế của các vùng đều chuyển dịch theo hướng: Tỷ trọng của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn