Tài liệu Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện đại từ, tỉnh thái nguyên

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH LÊ THỊ PHƯƠNG DUNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TẠI HUYỆN ĐẠI TỪ, TỈNH THÁI NGUYÊN LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Chuyên ngành: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH LÊ THỊ PHƯƠNG DUNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TẠI HUYỆN ĐẠI TỪ, TỈNH THÁI NGUYÊN Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 60.62.01.15 LUẬN VĂN THẠC SĨ THEO ĐỊNH HƯỚNG ỨNG DỤNG Người hướng dẫn khoa học: TS. TRIỆU ĐỨC HẠNH THÁI NGUYÊN - 2016 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn“Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên” là kết quả của quá trình học tập, nghiên cứu khoa học độc lập, nghiêm túc của bản thân, không sao chép từ công trình nghiên cứu nào khác. Tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về những nhận xét đã đưa ra trong luận văn này. Thái Nguyên, ngày 26 tháng 10 năm 2016 Học viên Lê Thị Phương Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên em muốn gửi lời cảm ơn tới quý thầy cô trường Đại học Thái Nguyên, những người đã trực tiếp giảng dạy, truyền đạt những kiến thức bổ ích cho em, đây chính là những nền tảng cơ bản để em hoàn thành bài luận văn này. Em xin cảm ơn sâu sắc tới giảng viên TS. Triệu Đức Hạnh đã tận tình quan tâm hướng dẫn, nhiệt tình chỉ bảo, giải đáp cho em những thắc mắc trong quá trình nghiên cứu để em hoàn thành tốt bài luận văn này. Em cũng xin chân thành cảm ơn Ban lãnh đạo, các cán bộ huyện Đại Từ cùng các hội viên đã tạo điều kiện, giúp đỡ em được tìm hiểu tình hình cụ thể về nông nghiệp huyện Đại Từ, đồng thời đã dành thời gian chỉ bảo hướng dẫn và tạo mọi điều kiện thuận lợi để em có thể hoàn thành bài luận văn này. Thái Nguyên, ngày 26 tháng 10 năm 2016 Học viên Lê Thị Phương Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC ................................................................................................................. iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................. vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của đề tài ..........................................................................................1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ...........................................................................2 4. Đóng góp của luận văn ............................................................................................3 5. Bố cục của đề tài .....................................................................................................3 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP ............................................................................4 1.1. Cơ sở lý luâ ̣n ........................................................................................................4 1.1.1. Cơ cấu kinh tế ...................................................................................................4 1.1.2. Đặc điểm của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ....................................7 1.1.3. Xu hướng của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ...................................8 1.1.4. Nội dung chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp .........................................12 1.1.5. Các nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ............14 1.2. Cơ sở thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp..............................19 1.2.1. Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Gia Bình, tỉnh Bắc Ninh .................................................................................................20 1.2.2 Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang .....................................................................................22 1.2.3 Kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Bảo Thắng, tỉnh Lào Cai ........................................................................................24 1.2.3 Bài học rút ra cho huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên ........................................26 Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................28 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................28 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn iv 2.2 Phương pháp nghiên cứu .....................................................................................28 2.2.1 Chọn điểm nghiên cứu .....................................................................................28 2.2.2 Phương pháp thu thập thông tin .......................................................................28 2.2.3 Phương pháp xử lý thông tin ............................................................................29 2.2.4 Phương pháp phân tích thông tin .....................................................................30 2.3. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu .............................................................................31 Chương 3. THỰC TRẠNG CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TẠI HUYỆN ĐẠI TỪ, TỈNH THÁI NGUYÊN .....................34 3.1. Đặc điểm của huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên ................................................34 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................34 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................35 3.2. Chủ trương, chính sách của tỉnh và huyện về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ....................................................................................................40 3.2.1. Chính sách của tỉnh .........................................................................................40 3.2.2. Chính sách của huyện......................................................................................42 3.3. Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên ...................................................................................................43 3.3.1. Chuyển dịch giữa nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp ............................43 3.3.2. Chuyển dịch giữa sản xuất nông nghiệp với các ngành chế biến và dịch vụ ......48 3.3.3. Chuyển dịch cơ cấu lao động giữa trồng trọt - chăn nuôi - lâm nghiệp và dịch vụ phục vụ nông nghiệp .........................................................................53 3.3.4. Chuyển dịch trong nội bộ ngành nông nghiệp ................................................56 3.3.5 Chuyển dịch trong nội bộ ngành lâm nghiệp ...................................................58 3.3.6 Chuyển dịch trong nội bộ ngành thủy sản........................................................59 3.4. Phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên .........................................61 3.4.1. Nhân tố điều kiện tự nhiên ..............................................................................61 3.4.2. Nhân tố lao động .............................................................................................63 3.4.3. Nhân tố công nghệ và kỹ thuật ........................................................................63 3.4.4. Nhân tố kinh tế xã hội .....................................................................................64 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn v 3.5. Đánh giá quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên .....................................................................................65 3.5.1. Ưu điểm ...........................................................................................................65 3.5.2. Hạn chế và nguyên nhân .................................................................................66 Chương 4 GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP TẠI HUYỆN ĐẠI TỪ, TỈNH THÁI NGUYÊN .....................68 4.1. Quan điểm, định hướng và mục tiêu chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên ...................................................................68 4.1.1. Quan điểm, định hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2016-2020 ............................................68 4.1.2. Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2016-2020 .........................................................................69 4.2. Giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên .....................................................................................71 4.2.1 Một số giải pháp đối với phòng nông nghiệp huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.......71 4.2.2 Một số giải pháp đối với UBND huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên.................75 4.3. Kiến nghị ............................................................................................................83 4.3.1. Kiến nghị đối với Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn ...........................83 4.3.2. Kiến nghị với UBND tỉnh Thái Nguyên .........................................................84 KẾT LUẬN ..............................................................................................................86 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................88 PHỤ LỤC .................................................................................................................90 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vi DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT CNH-HĐH Công nghiệp hóa- hiện đại hóa HTX Hợp tác xã KTNN Kinh tế nông nghiệp KT-XH Kinh tế xã hội TPP Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương UBND Ủy ban nhân dân WTO Tổ chức thương mại Thế giới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn vii DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Cơ cấu giá trị giữa nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015.................................................................. 44 Bảng 3.2: Năng suất ngành nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015.................................................................. 46 Bảng 3.3: Cơ cấu giá trị giữa nông nghiệp, chế biến và dịch vụ huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015 ....................................................................... 48 Bảng 3.4: Năng suất ngành sản xuất nông nghiệp, chế biến và dịch vụ huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015 ........................................................... 50 Bảng 3.5: Cơ cấu lao động giữa ngành trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp và dịch vụ nông nghiệp huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015 ...................... 53 Bảng 3.6: Cơ cấu vốn đầu tư của các ngành trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp và dịch vụ nông nghiệp huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015 .............. 54 Bảng 3.7: Sự chuyển dịch của nội bộ ngành nông nghiệp huyện Đại Từ, ....... 56 Bảng 3.8: Chuyển dịch của nội bộ ngành lâm nghiệp huyện Đại Từ, ............. 58 Bảng 3.9: Sự chuyển dịch của nội bộ ngành thủy sản huyện Đại Từ, ............. 59 Bảng 3.10: Cơ cấu sử dụng đất của các ngành nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp huyện Đại Từ giai đoạn 2013-2015 .................................... 61 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam là một nước nông nghiệp, có nhiều lợi thế và tiềm năng về đất đai, lao động và điều kiện sinh thái,... cho phép phát triển một nền nông nghiệp sinh thái bền vững đa canh và có nhiều mặt hàng xuất khẩu có giá trị lớn. Song trong thực tế, sản xuất nông nghiệp hiện nay vẫn còn nhiều bất cập cần phải tập trung nghiên cứu và giải quyết, nhằm đáp ứng yêu cầu tăng nhanh tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp phục vụ sự nghiệp phát triển CNH và HĐH, tạo thế và lực mới cho sự nghiệp phát triển của nền nông nghiệp Việt Nam trong thời gian tới. Nhìn chung, trong những năm qua quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp nước ta nói chung và trên địa bàn huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên nói riêng đã mang lại những hiệu quả tích cực. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp của huyện Đại Từ đã được chuyển dịch theo hướng CNH, HĐH, tập trung sản xuất theo hướng hàng hóa, giá trị thực tế sản xuất của mỗi ngành trong sản xuất nông nghiệp được tăng lên, đóng góp của nông nghiệp cho nguồn thu ngân sách của huyện Đại Từ nói riêng và tỉnh Thái Nguyên nói chung ngày càng tăng. Tuy nhiên, so với lợi thế và tiềm năng, huyện còn chưa phát huy hết lợi thế để có sự phát triển nhanh, hiệu quả và bền vững. Sản xuất còn manh mún, mang tính tự phát, phạm vi nông hộ. Chất lượng hàng hóa và sức cạnh tranh không cao, cơ cấu cây trồng chuyển dịch chậm, chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của địa phương. Sản phẩm bán ra trên thị trường chủ yếu dưới dạng tươi sống, khi vào vụ thu hoạch rộ thường xảy ra tình trạng ế thừa, giá cả giảm mạnh gây thất thu cho nông dân. Các mô hình trình diễn kỹ thuật về khuyến nông, khuyến ngư được nhân rộng ra chưa nhiều… Vì vậy, việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp trên địa bàn huyện Đại Từ sẽ chỉ ra được những bất cập, hạn chế và đề xuất các giải pháp nhằm thúc đẩy sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng hợp lý, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa là hết sức cần thiết. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 2 Với lý do đó, tác giả chọn đề tài:“Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên” làm đề tài cho luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung Nghiên cứu về thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. Qua đó, tìm ra các điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong công tác này nhằm góp phần thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp huyện Đại Từ. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa các cơ sở lý thuyết liên quan đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp. - Phân tích thực trạng quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên thông qua các chỉ tiêu nghiên cứu và các nhân tố ảnh hưởng đến chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. - Tìm ra điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ tỉnh Thái Nguyên. - Đề xuất các nhóm giải pháp nhằm thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Là thực trạng và những tác động của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ở huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên 3.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian: Nghiên cứu được tiến hành trên địa bàn huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. Về thời gian: Đề tài tiến hành nghiên cứu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp huyện Đại Từ trong giai đoạn 2013-2015. Về nội dung: Nghiên cứu chỉ đi sâu tìm hiểu thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong ngành nông nghiệp của huyện Đại Từ, không nghiên cứu chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong các ngành khác (công nghiệp, dịch vụ..) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 3 4. Đóng góp của luận văn Đối với huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên: Đề tài có ý nghĩa lớn trong việc tìm hiểu thực trạng quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên và tìm ra các nhân tố ảnh hưởng đến công tác này. Qua đó, có các kiến nghị cho lãnh đạo huyện, các sở, ban, ngành của tỉnh trong việc đẩy mạnh quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. Đối với các nghiên cứu sau này: Đề tài cung cấp các cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp đối với huyện Đại Từ và các địa phương khác có điều kiện tương tự ở tỉnh Thái Nguyên và các tỉnh khác trong khu vực. Là tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu đi sau. 5. Bố cục của đề tài Bố cục của đề tài gồm 4 chương Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Chương 2: Phương pháp nghiên cứu Chương 3: Thực trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. Chương 4: Giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tếnông nghiệp tại huyện Đại Từ, tỉnh Thái Nguyên. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 4 Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP 1.1. Cơ sở lý luâ ̣n 1.1.1. Cơ cấu kinh tế 1.1.1.1. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp Hiện nay ở nước ta, “dân số sống ở nông thôn chiếm 70% và có đến 60% lao động làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp” (Phan Huy Đường, 2012). Do đó, nông nghiệp vẫn là ngành sản xuất vật chất quan trọng của nền kinh tế quốc dân. Kinh tế nông nghiệp ở nước ta bao gồm nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp. Đây là những lĩnh vực sản xuất vật chất nhằm đáp ứng nhu cầu thiết yếu về lương thực, thực phẩm cho nhân dân, làm nguyên liệu cho các ngành công nghiệp và làm nguồn hàng cho xuất khẩu. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp là một tổng thể bao gồm các mối quan hệ tương quan giữa các yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thuộc lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp trong khoảng thời gian và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể. Theo đó, có thể hiểu “Cơ cấu kinh tế nông nghiệp là tổng thể các yếu tố hợp thành nền nông nghiệp theo những quan hệ nhất định cùng với sự tác động qua lại lẫn nhau gắn liền với những điều kiện lịch sử cụ thể (điều kiện tự nhiên, trình độ công nghệ, trình độ phân công lao động, trình độ tổ chức quản lý…) nhằm thực hiện có hiệu quả những mục tiêu đã định”. (Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế Việt Nam, Bùi Tất Thắng, 2006). Cơ cấu kinh tế nông nghiệp của nước ta hiện nay phụ thuộc chặt chẽ vào nhiều nhân tố đa dạng và phức tạp. Cụ thể được phân thành các nhóm nhân tố sau: - Nhóm nhân tố tự nhiên bao gồm: điều kiện đất đai, thời tiết, khí hậu…đây là những nhân tố có ý nghĩa to lớn đối với sản xuất nông, lâm, ngư nghiệp. Kinh tế nông nghiệp gắn với điều kiện tự nhiên rất chặt chẽ, nếu điều kiện tự nhiên thuận lợi sẽ cho năng suất cao và ngược lại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 5 - Nhóm nhân tố về kinh tế và tổ chức bao gồm: thị trường và các nguồn lực đóng vai trò hết sức quan trọng. Hệ thống chính sách kinh tế vĩ mô của nhà nước có ảnh hưởng lớn đến việc xây dựng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nói chung và kinh tế nông nghiệp nói riêng. Chính sách phát triển kinh tế hàng hoá và chính sách khuyến khích xuất khẩu đã tạo điều kiện để phát triển nền nông nghiệp đa canh, hình thành các vùng sản xuất chuyên môn hoá với quy mô ngày càng lớn. - Nhóm nhân tố về kĩ thuật như: máy móc, thiết bị…có tác động mạnh mẽ đến việc hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp. “Nó mở ra những triển vọng to lớn trong việc áp dụng những công nghệ mới vào canh tác, chế biến và bảo quản nông sản nhằm nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm để có thể hòa nhập vào thị trường thế giới”. (Bùi Huy Đáp, 1983). *Các bộ phận cấu thành cơ cấu kinh tế nông nghiệp: Nông nghiệp là một bộ phận cấu thành của nền kinh tế. Theo nghĩa rộng, nông nghiệp bao gồm: nông nghiệp, lâm nghiệp và ngư nghiệp. Đồng thời trong từng nhóm ngành lại được phân chia thành các bộ phận nhỏ, cụ thể như sau: -Nông nghiệp (theo ngành hẹp) được phân chia thành trồng trọt và chăn nuôi. Trong đó: ngành trồng trọt được phân chia tiếp thành: cây lương thực, cây công nghiệp, cây ăn quả, cây dược liệu…Ngành chăn nuôi bao gồm: gia súc, gia cầm. Việc chuyển dịch từ cây lúa sang cây hoa màu năng suất cao hoặc sang chăn nuôi đang là xu hướng phát triển chủ yếu của ngành nông nghiệp. -Ngành ngư nghiệp: bao gồm đánh, bắt cá, nuôi trồng các loại thuỷ hải sản như tôm, cá… -Ngành lâm nghiệp bao gồm rừng trồng, rừng tự nhiên, khoanh nuôi tái sinh, khai thác rừng tự nhiên… Cơ cấu kinh tế nông nghiệp còn mang tính khách quan, lịch sử, xã hội và luôn gắn liền với sự phát triển của lực lượng sản xuất, sự phân công lao động xã hội… chuyển dịch từ thấp đến cao, từ giản đơn đến phức tạp dưới tác động của quy luật tự nhiên, kinh tế - xã hội. Trong nền kinh tế thị trường, cơ cấu kinh tế nói chung, cơ cấu kinh tế nông nghiệp nói riêng chịu tác động của quy luật cung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 6 cầu, giá trị và cạnh tranh. Do vậy, xây dựng cơ cấu kinh tế nông nghiệp không thể duy ý chí, mà phải nhận thức đúng đắn sự vận động của quy luật khách quan, vận dụng sáng tạo trong điều kiện cụ thể. “Cơ cấu kinh tế nông nghiệp hình thành, biến đổi gắn liền với sự phát triển của cơ chế thị trường, từ kinh tế tự nhiên dần dần chuyển thành kinh tế hàng hóa, quá trình này tác động và thúc đẩy ngành nông nghiệp phát triển đa dạng và năng động theo hướng tiên tiến”. (Bùi Huy Đáp, 1983). 1.1.1.2.Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Theo tác giả Bùi Tất Thắng (2006) thì “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp là quá trình phát triển của các ngành kinh tế thuộc lĩnh vực nông nghiệp dẫn đến sự tăng trưởng khác nhau giữa các ngành và làm thay đổi mối quan hệ tương tác giữa chúng so với một thời điểm trước đó mà thường là so với năm trước hay là quá trình làm biến đổi cấu trúc và các mối quan hệ tương tác trong hệ thống theo những định hướng và mục tiêu nhất định, nghĩa là đưa hệ thống đó từ trạng thái này tới trạng thái khác tối ưu hơn thông qua sự quản lý, điều khiển của con người theo đúng quy luật khách quan”. Chính vì vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp là kết quả của quá trình phát triển nên vừa chịu tác động của các yếu tố khách quan như điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội; vừa chịu tác động của các yếu tố chủ quan như sự can thiệp của chính quyền bằng các chính sách kinh tế xã hội. Do là kết quả của quá trình phát triển và bản thân cơ cấu kinh tế luôn ở trạng thái động thường được so sánh qua hai mốc thời gian, thường là năm sau so với năm trước nên cơ cấu kinh tế tự thân nó đã có sự chuyển dịch. Sự chuyển dịch này có thể theo hướng tiến bộ hay không tiến bộ, mang lại kết quả kinh tế mong muốn hay không mong muốn và do đó có thể làm cho hệ thống kinh tế phát triển hay trì trệ, lâm vào khủng hoảng hay tụt hậu xa hơn về kinh tế so với các khu vực kinh tế khác. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp có vai trò vô cùng quan trọng đối với ngành nông nghiệp nói riêng, cho nền kinh tế nói chung. Điều này thể hiện cụ thể trên các mặt sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 7 Thứ nhất, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp còn gắn liền với quá trình tái phân công lao động xã hội. Thông qua quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp sẽ tạo ra hệ thống kinh tế nông nghiệp hợp lý, cho phép khai thác tối ưu các nguồn lực (vốn, tài nguyên, lao động, kỹ thuật…), đảm bảo sự phát triển cân đối, ổn định, bền vững, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của xã hội. Thứ hai, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý còn tạo điều kiện để ngành nông nghiệp nhanh chóng thích ứng với yêu cầu hội nhập và mở rộng hợp tác quốc tế. Thứ ba, đối với Việt Nam, việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý còn góp phần duy trì có hiệu quả nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, trong đó kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo; kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể là nền tảng, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa. Thứ tư, chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp hợp lý góp phần thực hiện thành công quá trình CNH, HĐH, thực hiện chiến lược hướng về xuất khẩu, từng bước chuyển sang nền kinh tế tri thức. 1.1.2. Đặc điểm của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp 1.1.2.1. Tính khách quan Theo sự thay đổi của xã hội Việt Nam qua các thời kỳ thì cơ cấu nông nghiệp cũng có sự thay đổi và được hình thành trên các quy luật khách quan. Đây là các mối quan hệ tương quan giữa các yếu tố của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thuộc lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp trong khoảng thời gian và điều kiện kinh tế xã hội cụ thể. Do đó mà trong mỗi giai đoạn phát triển của lực lượng sản xuất đều được biểu hiện thông qua các đặc điểm bên trong cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Cũng như các ngành khác, “trong nông nghiệp cũng tồn tại mối quan hệ giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất mang tính khách quan. Do đó, khi con người tác động không được làm mất đi tính khách quan của cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Vì vậy trong hoàn cảnh và điều kiện cụ thể của từng vùng mà đặt ra một cơ cấu KTNN phù hợp trong từng giai đoạn phát triển của vùng đó”. (Bùi Huy Đáp, 1983) 1.1.2.2. Tính đặc thù Tại Việt Nam, cơ cấu KTNN trải qua quá trình hình thành và phát triển cùng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 8 lịch sử nên ở mỗi giai đoạn phát triển của cơ cấu kinh tế lại mang những đặc điểm rất khác nhau, nó biểu hiện rất rõ khi ta phân tích cấu trúc bên trong của cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Xã hội loài người càng phát triển, sự phân công lao động càng cao sẽ dẫn đến nhu cầu của con người về sản phẩm để tiêu dùng ngày càng nhiều cả về số lượng, chủng loại, mẫu mã và chất lượng tốt hơn. Chính sự phát triển tất yếu đó đòi hỏi phải xác lập cơ cấu kinh tế phù hợp hơn đáp ứng nhu cầu của khách quan. Tại nước ta, mỗi vùng khác nhau có cơ cấu kinh tế mang đặc điểm khác nhau trong cùng một thời gian nhất định. “Sự khác nhau giữa các vùng này nhằm phát huy tối đa các lợi thế của từng vùng trên cơ sở đáp ứng tối đa nhu cầu của thị trường. Các khu vực có điều kiện tự nhiên khác nhau rõ rệt thì cơ cấu kinh tế nông nghiệp cũng khác rõ rệt vì nó cần phải biến đổi để phù hợp với khu vực đó. Vì vậy, không thể xây dựng cơ cấu kinh tế nông nghiệp mẫu, chuẩn mực cho mọi vùng nông thôn.”(Bùi Huy Đáp, 1983) 1.1.2.3. Là quá trình luôn vận động, biến đổi Theo sự phát triển, thay đổi của thời đại thì cơ cấu kinh tế nông nghiệp cũng không ngừng thay đổi. Bởi lẽ: cơ cấu kinh tế bao gồm tổng thể các quan hệ kinh tế, trong khi đó các quan hệ này không ngừng vận động biến đổi theo hướng tích cực để đạt hiệu quả như mục đích người quản lý. Cơ cấu kinh tế phản ánh trực tiếp mối quan hệ của các yếu tố luôn vận động của lực lượng sản xuất dưới tác động chi phối của các quy luật tự nhiên và sự vận động xã hội. Trong quản lý kinh tế người ta không thể cứng nhắc rập khuôn các cơ chế quản lý cũ khi mà xu thế thay đổi thì phương thức quản lý cũng phải thay đổi sao cho phù hợp với từng giai đoạn nhất định. Không có một cơ cấu nào là bất di, bất dịch mà nó luôn vận động theo xu hướng khách quan. Do đó, “chúng ta cần phải tìm hiểu rõ cấu trúc bên trong và các tác động qua lại giữa các nhân tố để xây dựng cách thức quản lý sao cho hiệu quả.” (Bùi Huy Đáp, 1983). 1.1.3. Xu hướng của chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 9 Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp là xu hướng vận động có tính khách quan, chịu tác động của nhiều nhân tố ảnh hưởng bao gồm nhân tố khách quan và chủ quan, các yếu tố trong nước và nước ngoài. Trên thực tế, cùng với quá trình hình thành và phát triển phong phú, đa dạng của các ngành kinh tế theo hướng sản xuất hàng hóa, thì cơ cấu giữa các ngành cũng có sự thay đổi theo nhu cầu xã hội, theo sự phát triển của thị trường. Chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp hiện nay được khái quát theo các xu hướng sau: 1.1.3.1. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng phát triển sản xuất hiện đại Trước đây, nền kinh tế nông nghiệp đặc biệt là ngành trồng trọt như lúa, ngô, khoai...chủ yếu sử dụng sức người và sức động vật như trâu, bò...khiến cho năng suất và chất lượng của ngành không cao. Đây chính là điều kiện cần để phát triển sản xuất hiện đại. Bên cạnh đó, sự phát triển của khoa học kỹ thuật đã tạo ra các máy móc thiết bị cho nông nghiệp như: sản xuất ra máy bừa, máy gặt...đã khiến cho chất lượng và sản lượng tăng lên đáng kể. Đây chính là điều kiện đủ để phát triển sản xuất hiện đại. Chính vì vậy, “sự kết hợp hai yếu tố trên đã tạo ra một sự thay đổi ngoạn mục trong nền sản xuất nông nghiệp: đó là sản xuất theo hướng hiện đại với năng suất và chất lượng ngày càng cao, đáp ứng nhu cầu của ngành nông nghiệp. Từ đó giúp phát triển kinh tế đất nước ngày càng sâu rộng và bền vững”(Bùi Tất Thắng, 2006). 1.1.3.2 Chuyển nền nông nghiệp độc canh cây lúa sang đa canh Hiện nay, nền kinh tế nước ta có xu hướng chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng chuyển từ độc canh thuần nông sang đa canh. Nguyên nhân của sự chuyển dịch này cụ thể do các nguyên nhân sau: Thứ nhất, nếu như trước đây, nông thôn cổ truyền ở nước ta nói chung và vùng đồng bằng sông Hồng nói riêng chủ yếu sản xuất nông nghiệp. Trong nông nghiệp chủ yếu trồng cây lúa nước. Một thời gian khá dài trong chính sách của Nhà nước nhấn mạnh vấn đề tự túc gạo. Do vậy, các địa phương đã tập trung mọi nguồn lực để giải quyết vấn đề lương thực và hệ quả là nhiều ngành nghề không có điều kiện phát triển. Thứ hai, nông nghiệp độc canh với cây lúa, khiến cho lương thực lúa gạo thừa bão hòa mà thu nhập từ nguồn này lại thấp hơn rất nhiều so với các cây lương thực Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 10 khác như ngô, sắn…Do đó, đời sống nông dân khó khăn, kinh tế khó phát triển. Chính vì vậy, “nông dân địa phương đã thực hiện đa canh khiến cho đời sống nông dân khá lên, ngoài nhu cầu lương thực còn có các nhu cầu thịt, cá, sữa, đồ uống... Chính vì thế sản xuất nông nghiệp không thể độc canh cây lương thực mà phải đa canh”(Bùi Tất Thắng, 2006). 1.1.3.3. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp chuyển dịch theo hướng công nghiệp hóa và hiện đại hóa và phát triển các ngành phi nông nghiệp. Do nước ta với đa số dân làm nông nghiệp nên để phát triển kinh tế đất nước thì cần phải tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp và nông thôn. Chính vì vậy, công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu để xây dựng nước ta thành một nước công nghiệp. Để làm được điều này, trước hết cần phải chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn theo hướng xóa bỏ tình trạng thuần nông, phát triển công nghiệp và dịch vụ, thúc đẩy hình thành và phát triển các vùng chuyên môn hóa, phát triển công nghiệp, đặc biệt là công nghiệp chế biến và bảo quản nông sản phẩm. Mặt khác, để tiến hành công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp thì “cần phải xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế -xã hội tốt như: xây dựng hệ thống điện, đường, thông tin liên lạc, cơ sở nông nghiệp, thủy lợi, dịch vụ y tế, văn hóa, giáo dục...phát triển. Bởi đây là điều kiện vật chất quan trọng giúp cho chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp và nông thôn ngày càng tốt hơn”(Bùi Tất Thắng, 2006). 1.1.3.4. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng phát triển kinh tế trang trại gia đình và hợp tác xã Theo tác giả Bùi Tất Thắng (2006) cho rằng “Hiện nay, nhà nước ta đang có xu hướng chuyển dịch trong nông nghiệp theo mô hình trang trại gia đình và hợp tác xã”. Cụ thể như sau: Thứ nhất, phát triển kinh tế trang trại gia đình Trang trại gia đình là đơn vị trực tiếp sản xuất ra những sản phẩm vật chất cần thiết cho xã hội, bao gồm nông, lâm, thủy sản, đồng thời quá trình kinh tế trong trang trại gia đình là quá trình khép kín với các khâu của quá trình tái sản xuất luôn kế tiếp nhau, bao gồm: sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn 11 Trang trại gia đình với vốn được hình thành chủ yếu là từ gia đình. Đồng thời, đây còn là một đơn vị kinh tế có một cơ cấu thống nhất, đó là dựa trên cơ sở hộ gia đình bao gồm chủ hộ và các thành viên khác trong gia đình. Chủ trang trại (thường là chủ hộ) là người đại diện cho trang trại gia đình trong các quan hệ liên quan đến hoạt động sản xuất kinh doanh của trang trại. Chủ trang trại là người có kiến thức, có kinh nghiệm kinh doanh, am hiểu thị trường và trực tiếp điều hành sản xuất kinh doanh tại trang trại. Điều này không những giúp cho gia đình nông dân phát triển kinh tế mà còn giúp nền kinh tế nước ta phát triển bền vững Vì vậy hiện nay Nhà nước ta đang rất quan tâm và tạo điều kiện mở rộng hình thức này ngày càng phát triển tại các địa phương trong cả nước. Thứ hai, mở rộng mô hình hợp tác xã Kinh tế hợp tác không phải là khu vực chính để tạo ra nhiều lợi nhuận và tăng trưởng kinh tế, nhưng là khu vực có vai trò, vị trí quan trọng trong việc giải quyết việc làm, đảm bảo đời sống cho đông đảo người lao động, tạo sự ổn định về chính trị - xã hội góp phần thúc đẩy tăng trưởng và phát triển KT-XH. Mô hình tổ chức và quản lý hoạt động của HTX đã đem lại hiệu quả thiết thực hơn cho thành viên, xã viên nhất là những người lao động yếu thế như thiếu vốn, thiếu kinh nghiệm trong hoạt động SXKD… Sự tồn tại và phát huy tác dụng rõ nét của mô hình HTX đã khẳng định sức sống mãnh liệt của mô hình này, đồng thời thể hiện sự phù hợp về quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất xã hội. Hợp tác xã với vai trò thúc đẩy phát triển kinh tế hộ gia đình, kinh tế tư nhân, cá thể, đáp ứng nhu cầu phong phú của đời sống cộng đồng theo các nguyên tắc nhất định. Để chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp thành công thì cần phải ưu tiên phát triển mô hình HTX. Đây chính là điều kiện cần để giúp nông dân nói riêng, kinh tế nông nghiệp nói chung phát triển bền vững. 1.1.3.5. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo hướng ngày càng kết hợp chặt chẽ giữa cơ cấu kinh tế trong nước với nhu cầu thị trường nước ngoài Hiện nay, nhu cầu thị trường nước ngoài khá đa dạng, từ lương thực như lúa, gạo đến các sản phẩm cao cấp như cá basa, tôm đông lạnh, hoa quả như xoài Cát Chu, vải Thanh Hà...Không những thế, việc gia nhập các tổ chức kinh tế như WTO, TPP... với Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn