1
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
TR-êng ®¹i häc s- ph¹m hµ néi
Lª Kim Chi
chuyÓn dÞch c¬ cÊu
kinh tÕ n«ng nghiÖp ë tØnh thanh hãa
trong giai ®o¹n 2000-2010
LuËn ¸n tiÕn sü §Þa lý häc
Hµ Néi, 2013
2
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
TR-êng ®¹i häc s- ph¹m hµ néi
Lª Kim Chi
chuyÓn dÞch c¬ cÊu
kinh tÕ n«ng nghiÖp ë tØnh thanh hãa
trong giai ®o¹n 2000-2010
Chuyªn ngµnh: §Þa lý häc
M· sè
: 62.31.95.01
LuËn ¸n tiÕn sü §Þa lý häc
Ng-êi h-íng dÉn khoa häc
1. PGS.TS. NguyÔn Minh TuÖ
2. PGS.TS. Lª V¨n Tr-ëng
Hµ Néi, 2013
3
Lời cam đoan
Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án này là trung
thực và không trùng lặp với các đề tài khác
n án này đã đƣợc cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong luận
án đã đƣợc chỉ rõ nguồn gốc.
Tác giả luận án
4
MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ..................................................................................................................................12
1.
Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu .................................................................................... 12
2.
Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................................... 13
3.
Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu ........................................................................ 17
3.1.
Mục tiêu ......................................................................................................................17
3.2.
Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................................17
3.3.
Giới hạn phạm vi nghiên cứu ......................................................................................17
4.
Các quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu...................................................................... 18
4.1.
Quan điểm nghiên cứu ................................................................................................18
4.1.1.
Quan điểm tổng hợp lãnh thổ .....................................................................................18
4.1.2.
Quan điểm hệ thống ....................................................................................................18
4.1.3.
Quan điểm phát triển bền vững ..................................................................................19
4.1.4.
Quan điểm lịch sử viễn cảnh ......................................................................................19
4.2.
Các phƣơng pháp nghiên cứu .....................................................................................20
4.2.1.
Phương pháp thống kê, xử lý số liệu trong phòng ......................................................20
4.2.2.
Phương pháp phân tích hệ thống................................................................................20
4.2.3.
Phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS)............................................20
4.2.4.
Phương pháp khảo sát thực địa ..................................................................................21
5.
Đóng góp của luận án .............................................................................................................. 21
6.
Cấu trúc của luận án ............................................................................................................... 22
Chƣơng I: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH
TẾ NÔNG NGHIỆP ...............................................................................................................23
1.1.
CƠ SỞ LÝ LUẬN .....................................................................................................23
1.1.1.
Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế .................................................................... 23
1.1.1.1. Cơ cấu kinh tế ............................................................................................................................ 23
a. Khái niệm ...............................................................................................................23
b. Các khía cạnh biểu hiện .........................................................................................23
1.1.1.2. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế .......................................................................................24
1.1.2.
Cơ cấu kinh tế nông nghiệp và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ..................... 25
1.1.2.1. Kinh tế nông nghiệp.................................................................................................................. 25
5
1.1.2.2. Cơ cấu kinh tế nông nghiệp ......................................................................................26
a. Khái niệm ...............................................................................................................26
b. Đặc trưng của cơ cấu kinh tế nông nghiệp ............................................................26
c. Các khía cạnh biểu hiện của cơ cấu kinh tế nông nghiệp ......................................26
1.1.2.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp .................................................................27
1.1.3.
Các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình CDCCKTNN ..................................................... 29
1.1.3.1. Các nhân tố tự nhiên .................................................................................................29
a. Vị trí địa lý .............................................................................................................29
b. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .........................................................29
1.1.3.2. Các nhân tố kinh tế - xã hội ......................................................................................30
a. Chính sách kinh tế ..................................................................................................30
b. Thị trường ..............................................................................................................31
c. Vốn đầu tư ..............................................................................................................32
d. Khoa học-công nghệ ..............................................................................................32
e. Dân cư và nguồn lao động .....................................................................................33
f. Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kỹ thuật ...............................................................33
g. Đô thị hóa và công nghiệp hóa ..............................................................................34
1.1.4.
Các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo ngành và theo lãnh thổ ................................ 34
1.1.4.1. Các chỉ tiêu chung .....................................................................................................34
1.1.4.2. Nhóm các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo ngành ...........................................36
1.1.4.3. Nhóm các chỉ tiêu phân tích CDCCKTNN theo lãnh thổ ........................................37
1.2.
THỰC TIỄN CDCCKTNN VIỆT NAM VÀ VÙNG BTB GIAI ĐOẠN 2000-2010 ....38
1.2.1.
Khái quát CDCCKTNN Việt Nam trong giai đoạn 2000-2010 ...................................... 38
1.2.2.
CDCCKTNN vùng BTB giai đoạn 2000-2010 ................................................................... 42
1.3.
TIỂU KẾT CHƢƠNG I ...........................................................................................45
Chƣơng II: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG VÀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ
NÔNG NGHIỆP TỈNH THANH HÓA TRONG GIAI ĐOẠN 2000-2010 .......................47
2.1.
CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƢỞNG ..............................................................................47
2.1.1.
Các nhân tố tự nhiên ............................................................................................................... 47
2.1.1.1. Vị trí địa lý ..................................................................................................................47
2.1.1.2. Địa hình......................................................................................................................48
2.1.1.3. Khí hậu .......................................................................................................................49
6
2.1.1.4. Tài nguyên đất............................................................................................................49
2.1.1.5. Tài nguyên nước ........................................................................................................51
2.1.1.6. Tài nguyên sinh vật ....................................................................................................52
a. Tài nguyên rừng .....................................................................................................52
b. Tài nguyên sinh vật biển ........................................................................................53
2.1.2.
Các nhân tố kinh tế - xã hội.................................................................................................... 54
2.1.2.1. Đường lối, chính sách ...............................................................................................54
2.1.2.2. Thị trường tiêu thụ ....................................................................................................55
2.1.2.3. Vốn đầu tư ..................................................................................................................56
2.1.2.4. Khoa học-công nghệ ..................................................................................................57
2.1.2.5. Công nghiệp chế biến ................................................................................................59
2.1.2.6. Cơ sở hạ tầng .............................................................................................................59
2.1.2.7. Cơ sở vật chất kỹ thuật ..............................................................................................61
2.1.2.8. Đô thị hóa và công nghiệp hóa..................................................................................62
2.1.2.9. Dân cư, nguồn lao động ............................................................................................63
a. Dân cư ....................................................................................................................63
b. Lao động.................................................................................................................65
2.1.3.
Đánh giá chung ......................................................................................................................... 66
2.2.
CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ NÔNG NGHIỆP Ở TỈNH THANH HOÁ
TRONG GIAI ĐOẠN 2000-2010...........................................................................................68
2.2.1.
Khái quát sự phát triển kinh tế và CDCCKT tỉnh Thanh Hóa - 2000-2010 ............... 68
2.2.2.
Biến động diện tích đất nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010 ..... 71
2.2.2.1. Cơ cấu sử dụng đất ....................................................................................................71
2.2.2.2. Biến động diện tích đất nông nghiệp ........................................................................72
a. Đất sản xuất nông nghiệp ......................................................................................73
b. Đất lâm nghiệp .......................................................................................................75
c. Đất nuôi trồng thủy sản..........................................................................................75
d. Đất làm muối ..........................................................................................................75
e. Đất nông nghiệp khác ............................................................................................76
2.2.3.
Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ngành N-L-TS ........................................................................ 76
2.2.3.1. Khái quát chung ........................................................................................................76
2.2.3.2. Ngành nông nghiệp ...................................................................................................77
7
a. Ngành trồng trọt.....................................................................................................78
b. Ngành chăn nuôi ....................................................................................................89
c. Dịch vụ nông nghiệp ..............................................................................................95
2.2.3.3. Ngành thủy sản ..........................................................................................................96
a. Khái quát chung .....................................................................................................96
b. Ngành khai thác thủy sản .......................................................................................98
c. Ngành nuôi trồng .................................................................................................101
d. Dịch vụ nghề cá ....................................................................................................105
2.2.3.4. Ngành lâm nghiệp ...................................................................................................107
2.2.4.
Chuyển dịch cơ cấu lãnh thổ N-L-TS tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ...... 111
2.2.4.1. Sự phân hóa lãnh thổ sản xuất N-L-TS tỉnh Thanh Hóa .....................................111
2.2.4.2. Các hình thức tổ chức lãnh thổ N-L-TS chủ yếu ..................................................116
a. Hộ gia đình ...........................................................................................................116
b. Trang trại .............................................................................................................118
c. Vùng chuyên canh, tập trung sản xuất .................................................................120
2.2.5.
Đánh giá chung về CDCCKTN-L-TS trong giai đoạn 2000-2010 ........................... 130
Chƣơng III: ĐỊNH HƢỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH
TẾ NÔNGNGHIỆP TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2020 ............................................133
3.1.
QUAN ĐIỂM, MỤC TIÊU ....................................................................................133
3.1.1.
Quan điểm ............................................................................................................................... 133
3.1.2.
Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu N-L-TS tỉnh Thanh Hóa đến năm 2020 ....................... 135
3.2.
ĐỊNH HƢỚNG CDCCKTNN TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2020 .............135
3.2.1.
Định hƣớng phát triển N-L-TS giai đoạn đến năm 2020 ............................................... 135
3.2.2.
Dự báo biến động sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2010-2020................................ 136
3.2.3.
Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu ngành ............................................................................. 137
3.2.3.1. Ngành nông nghiệp .................................................................................................138
3.2.3.2. Thủy sản ...................................................................................................................139
3.2.3.3. Lâm nghiệp ..............................................................................................................140
3.2.4.
Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu lãnh thổ......................................................................... 141
3.2.4.1. Hộ gia đình ..............................................................................................................141
3.2.4.2. Trang trại .................................................................................................................142
8
3.2.4.3. Vùng chuyên canh ...................................................................................................142
3.2.4.4. Tiểu vùng nông nghiệp ............................................................................................144
3.3.
CÁC GIẢI PHÁP CDCCKTN-L-TS TỈNH THANH HÓA ĐẾN NĂM 2020 ..146
3.3.1.
Trong ngành nông nghiệp .................................................................................................... 146
3.3.2.
Trong lâm nghiệp ................................................................................................................... 147
3.3.3.
Trong ngành thủy sản ........................................................................................................... 149
3.3.4.
Giải pháp về vốn đầu tƣ ........................................................................................................ 150
3.3.5.
Giải pháp thị trƣờng .............................................................................................................. 152
3.3.6.
Giải pháp về cơ chế, chính sách........................................................................................... 153
3.3.7.
Giải pháp về khoa học - công nghệ và phát triển công nghiệp chế biến ..................... 155
3.3.7.1. Khoa học công nghệ ................................................................................................155
3.3.7.2. Phát triển công nghiệp chế biến .............................................................................157
3.3.8.
Giải pháp về nguồn nhân lực ............................................................................................... 157
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ..............................................................................................158
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ ...............................157
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................161
9
DANH MỤC BẢNG
Bảng 1.1. Cơ cấu GTSX ngành N-L-TS Việt Nam giai đoạn 2000-2010
38
Bảng 1.2. Cơ cấu GTSX ngành nông nghiệp giai đoạn 2000-2010
40
Bảng 1.3. Cơ cấu GTSX N-L-TS vùng BTB giai đoạn 2000-2010
42
Bảng 2.1. Vốn đầu tƣ từ ngân sách giai đoạn 2001-2010
56
Bảng 2.2. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân của các doanh nghiệp
57
Bảng 2.3. Cơ cấu lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế của
65
Bảng 2.4. GDP và cơ cấu GDP tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010
69
Bảng 2.5. Biến động diện tích đất nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010
73
Bảng 2.6. GTSX và cơ cấu GTSX N-L-TS tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010
76
Bảng 2.7. GTSX và cơ cấu GTSX NN tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010
77
Bảng 2.8. Chuyển dịch CCGTSX ngành trồng trọt giai đoạn 2000-2010
79
Bảng 2.9. Diện tích, năng suất, sản lƣợng rau, đậu giai đoạn 2000-2010
84
Bảng 2.10. Một số chỉ tiêu phát triển ngành chăn nuôi giai đoạn 2000-2010
89
Bảng 2.11. Cơ cấu GTSX chăn nuôi theo phân theo nhóm vật nuôi và sản phẩm
90
Bảng 2.12. Số lƣợng đàn gia súc gia cầm tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010
91
Bảng 2.13. Một số chỉ tiêu phát triển ngành thủy sản giai đoạn 2000-2010
97
Bảng 2.14. Biến động diện tích nuôi trồng thủy sản
102
Bảng 2.15. GTSX và cơ cấu GTSX lãnh thổ N-L-TS năm 2000, 2010
114
Bảng 2.16. Cơ cấu GTSX nội bộ các ngành N-L-TS trên các vùng lãnh thổ.
115
Bảng 2.17. Số hộ, lao động nông nghiệp, tỉnh Thanh Hóa 2000-2010
117
Bảng 2.18. Số lƣợng trang trại năm 2010 phân theo ngành hoạt động
118
Bảng 2.19. Biến động về số lƣợng trang trại giai đoạn 2010-2010
119
Bảng 2.20. Tổng hợp phát triển vùng chuyên canh tỉnh Thanh Hóa 2000-2010
125
Bảng 3.1. Biến động sử dụng đất nông nghiệp giai đoạn 2011-2020
136
Bảng 3.2. Một số chỉ tiêu phát triển N-L-TS đến năm 2020
137
Bảng 3.3. Một số chỉ tiêu phát triển ngành nông nghiệp đến năm 2020
138
Bảng 3.4. Một số chỉ tiêu phát triển ngành thủy sản đến năm 2020
140
Bảng 3.5. Định hƣớng dịch chuyển cơ cấu kinh tế hộ gia đình đến năm 2020
141
10
DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Hình 1.1.Cơ cấu GTSX nông nghiệp vùng Bắc Trung Bộ năm 2000 và 2010 ......................43
Hình 2.1.Cơ cấu kinh tế vùng BTB và Thanh Hóa năm 2000 và 2010 ....................................69
Hình 2.2.Cơ cấu sử dụng đất năm 2000 và 2010 (%) ...............................................................71
Hình 2.3.CDCC ngành thủy sản Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ..........................................98
Hình 2.4.Biến động diện tích đất lâm nghiệp có rừng 2000-2010 (ha) ..................................107
Hình 2.5.CDCCKT lâm nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010 ..................................110
DANH MỤC BẢN ĐỒ
Bản đồ hành chính tỉnh Thanh Hóa..........................................................................................43
Bản đồ các nhân tố tự nhiên ảnh hƣởng đến CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa……………..…..44
Bản đồ các nhân tố KT-XH chủ yếu ảnh hƣởng đến CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa…..…….50
Bản đồ biến động diện tích đất nông nghiệp giai đoạn 2000-2010……………….…………..67
Bản đồ ngành trồng trọt tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………………………....74
Bản đồ ngành chăn nuôi tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………….…………..….85
Bản đồ ngành thủy sản tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010………………………………..92
Bản đồ ngành lâm nghiệp tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010…………………………...103
Bản đồ CDCCKT lãnh thổ NN tỉnh Thanh Hóa giai đoạn 2000-2010……………….……..107
11
CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BTB
Bắc Trung Bộ
CCKT
Cơ cấu kinh tế
CDCC
Chuyển dịch cơ cấu
CDCCKT
Chuyển dịch cơ cấu kinh tế
CDCCNN
Chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp
CDCCLN
Chuyển dịch cơ cấu lâm nghiệp
CDCCTS
Chuyển dịch cơ cấu thủy sản
CDCCN-L-TS
Chuyển dịch cơ cấu nông-lâm-thủy sản
CHDCND
Cộng hòa dân chủ nhân dân
CN
Công nghiệp
CNH-HĐT
Công nghiệp hóa-hiện đại hóa
DV
Dịch vụ
ĐTH
Đô thị hóa
ĐBSH
Đồng bằng sông Hồng
GDP
Tổng sản phẩm quốc nội
GTSX
Giá trị sản xuất
KT-XH
Kinh tế - xã hội
KCN
Khu công nghiệp
KH-KT,CN
Khoa học kỹ thuật và công nghệ
KKT
Khu kinh tế
KTTĐBB
Kinh tế trọng điểm Bắc Bộ
KTTĐMT
Kinh tế trọng điểm miền Trung
LN
Lâm nghiệp
NN
Nông nghiệp
N-L-TS
Nông lâm thủy sản
XD
Xây dựng
TTPTKT-XH
Tổng thể phát triển kinh tế - xã hội
TS
Thủy sản
12
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Kể từ năm 1986, khi Việt Nam tiến hành công cuộc đổi mới đến nay,
ngành nông nghiệp của Việt Nam đã đạt đƣợc những thành tựu to lớn, đóng vai
trò hết sức quan trọng trong quá trình CNH-HĐH đất nƣớc. Cùng với quá trình
chuyển dịch cơ cấu của nền kinh tế theo hƣớng CNH-HĐH, nông nghiệp Việt
Nam cũng đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu theo xu hƣớng chung. Quá
trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp diễn ra trên quy mô cả nƣớc và đa
dạng ở cấp tỉnh.
Thanh Hóa là tỉnh có diện tích lãnh thổ lớn, số dân đông, điều kiện tự
nhiên, kinh tế - xã hội có nhiều thuận lợi cho việc phát triển một nền nông
nghiệp phong phú, đa dạng. Kinh tế nông nghiệp đóng vai trò hết sức quan trọng
trong đời sống kinh tế - xã hội của tỉnh. Trong giai đoạn vừa qua, ngành nông
nghiệp tỉnh Thanh Hóa đã có bƣớc phát triển toàn diện, đạt đƣợc nhiều thành
tựu, góp phần ổn định và ngày càng nâng cao đời sống nhân dân. Một số sản
phẩm nông nghiệp của tỉnh Thanh Hóa chiếm vị trí quan trọng trong vùng BTB
và cả nƣớc nhƣ: lúa (đứng đầu vùng BTB, thứ 6 cả nƣớc về diện tích, sản
lƣợng), mía (đứng đầu cả nƣớc về diện tích), đàn trâu (đứng thứ 2 cả nƣớc), đàn
bò (đứng thứ 5 cả nƣớc)... Trong cơ cấu GDP toàn tỉnh, nông nghiệp tuy giảm tỷ
trọng từ 39,6% năm 2000 xuống còn 24,1% năm 2010, song giá trị tuyệt đối của
ngành vẫn không ngừng tăng, từ 3942,1 tỷ đồng năm 2000 (giá thực tế), lên
12404,9 tỷ đồng năm 2010. Cơ cấu N-L-TS bƣớc đầu chuyển dịch từ nền nông
nghiệp sản xuất tự cấp tự túc sang sản xuất hàng hóa với xu hƣớng giảm tỷ trọng
ngành nông nghiệp và lâm nghiệp, tăng tỷ trọng của ngành thủy sản; hình thành
các vùng chuyên canh sản xuất quy mô lớn; các loại cây trồng vật nuôi có giá trị
kinh tế và thị trƣờng tiêu thụ ngày càng chiếm tỷ trọng cao, v.v.
13
Tuy nhiên, sự phát triển của nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa đến nay vẫn còn
nhiều hạn chế: tăng trƣởng kém bền vững, khả năng cạnh tranh thấp, sản xuất
vẫn còn mang nặng tính chất của một nền sản xuất tiểu nông, nhỏ lẻ, phân tán,
có nơi thậm chí chủ yếu vẫn là tự cung tự cấp; công nghệ lạc hậu; việc khai thác,
phát huy các tiềm năng, thế mạnh trong nông nghiệp còn nhiều bất hợp lý...
Nguyên nhân của những hạn chế nêu trên có nhiều nhƣng nổi bật là:
nguồn vốn đầu tƣ cho phát triển thấp; cơ sở hạ tầng và việc ứng dụng khoa học
công nghệ trong sản xuất chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu phát triển; thiếu nguồn
nhân lực qua đào tạo… đặc biệt là thiếu một cơ cấu kinh tế hợp lý để có thể phát
huy đƣợc các tiềm năng thế mạnh vốn có. Vì vậy, chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông nghiệp là một trong những vấn đề có ý nghĩa quan trọng trong quá trình
giải quyết những tồn tại, thách thức đang đặt ra cho nông nghiệp Thanh Hóa
hiện nay.
Với ý nghĩa đó, chúng tôi chọn đề tài: “Chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông nghiệp ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010” làm đề tài cho
luận án Tiến sĩ, nhằm góp phần luận giải về quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế
nông nghiệp Thanh Hóa trong giai đoạn vừa qua, từ đó đề xuất một số định
hƣớng và các giải pháp cho quá trình chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp của tỉnh
trong thời gian tới.
2. Lịch sử nghiên cứu
Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế là vấn đề đƣợc các nhà quản
lý, các nhà khoa học đặc biệt quan tâm không chỉ bởi nó là một nội dung quan
trọng trọng trong kinh tế học mà còn là vấn đề luôn luôn thay đổi qua các thời
kỳ phát triển của mọi nền kinh tế.
Đối với Việt Nam, cơ cấu kinh tế có vai trò quyết định đến sự phát triển
và tăng trƣởng kinh tế cũng nhƣ quyết định đến sự phát triển xã hội. Cho đến
nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu
kinh tế, trong đó tiêu biểu nhƣ:
14
+ “Chuyển dịch CCKT theo hướng công nghiệp hoá nền kinh tế quốc
dân”, NXB Chính trị quốc gia, 1994, tập 2, chủ biên Ngô Đình Giao. [33]
Trong cuốn sách này, các tác giả tập trung trình bày những vấn đề lý luận và sự
cần thiết của chuyển dịch CCKT theo hƣớng CNH-HĐH, đề xuất phƣơng hƣớng
và biện pháp chuyển dịch CCKT Việt Nam. Những vấn đề lý luận về về cơ cấu,
cơ cấu kinh tế, các khía cạnh biểu hiện và quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế
trong cuốn sách này đã đƣợc các tác giả làm sáng tỏ một cách hệ thống và đƣợc
nhiều nhà nghiên cứu sau tiếp tục kế thừa, bổ sung, hoàn thiện.
Nhiều công trình của các NCS khi nghiên cứu về vấn đề chuyển dịch cơ
cấu kinh tế cũng đã vận dụng để làm sáng tỏ những vấn đề lý luận trong nghiên
cứu của mình nhƣ các tác giả: Mai Hà Phƣơng với đề tài “Nghiên cứu chuyển
đổi cơ cấu cây trồng lâu năm ở tỉnh Lâm Đồng”, 2008, Luận án Tiến sĩ Địa lý
học, ĐHSP HN; Vũ Thị Kim Cúc trong đề tài “Nghiên cứu CDCCKTNN ở Hải
Phòng”, 2012, Luận án Tiến sĩ Địa lý học, ĐHSP TP Hồ Chí Minh; Tạ Đình
Thi, 2006, “Chuyển dịch CCKT tác động đến sự phát triển bền vững ở vùng
Kinh tế trọng điểm Bắc Bộ”. Luận án Tiến sỹ kinh tế, Trƣờng Đại học Kinh tế
Quốc dân,... [14, 57, 78]
+ “Những vấn đề chủ yếu về kinh tế phát triển”, 2005, NXB Chính trị
Quốc gia, tác giả Ngô Doãn Vịnh.[96] Trong cuốn sách này, tác giả đã trình bày
một cách tổng quát cả lý luận và thực tiễn về cơ cấu của nền kinh tế; phân tích
khái quát cơ cấu kinh tế Việt Nam trong thời gian cho đến trƣớc năm 2005 và
đƣa ra một số tƣ tƣởng cho việc nghiên cứu hình thành cơ cấu kinh tế Việt Nam
trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế và toàn cầu hóa.
Những vấn đề lý luận về cơ cấu kinh tế đƣợc các tác giả đề cập chi tiết, hệ
thống, làm rõ nhiều nội dung, đặc biệt là những lý luận về chuyển dịch cơ cấu
kinh tế, phân tích đánh giá cơ cấu kinh tế và các nhân tố ảnh hƣởng đến việc
hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
15
+ “Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ở Việt Nam”, 2006, NXB Khoa học
xã hội, chủ biên Bùi Tất Thắng.[77] Các tác giả đã tổng quan một số vấn đề lý
luận về cơ cấu ngành kinh tế trong thời kỳ CNH, làm rõ khái niệm cơ cấu kinh
tế, chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế và những chỉ tiêu phản ánh sự chuyển dịch
cơ cấu ngành kinh tế.
Những phân tích của các tác giả về các nhân tố tác động đến chính sách
thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế trong thời kỳ CNH nƣớc ta
nhƣ: các nhân tố về môi trƣờng kinh tế quốc tế, lợi thế so sánh của các nguồn
lực kinh tế, sự hình thành cơ chế thị trƣờng và các chức năng kinh tế nhà
nƣớc....đã bổ sung những vấn đề lý luận về các nhân tố tác động đến quá trình
chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế.
+ “Cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế- Nghiên cứu thống kê cơ
cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế”, 2007, NXB Đại học Kinh tế quốc
dân, chủ biên Phan Công Nghĩa.[49] Trong cuốn sách này các tác giả đã hệ
thống các phƣơng pháp thống kê cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Đây
có thể coi là các phƣơng pháp cơ bản trong nghiên cứu cơ cấu kinh tế và chuyển
dịch cơ cấu kinh tế ở Việt Nam hiện nay. Các phƣơng pháp thống kê mô tả và
thống kê phân tích cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế đƣợc các tác giả
tập trung làm rõ, có ý nghĩa quan trọng cho việc vận dụng trong các nghiên cứu
về cơ cấu kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế.
+ “Nghiên cứu luận cứ khoa học để CDCCKTNN theo hướng CNH,
HĐH”, 2004, Viện Khoa học kỹ thuật nông nghiệp Việt Nam, Đề tài Khoa học
cấp Nhà nƣớc mã số KC 07-17 [101]. Trong đề tài này, những vấn đề về cơ sở
khoa học cho việc CDCCKTNN theo hƣớng CNH-HĐH ở Việt Nam đƣợc nghiên
cứu chi tiết, hệ thống. Trong đó, những vấn đề về lý luận về cơ cấu kinh tế nông
nghiệp theo ngành, cơ cấu kinh tế nông nghiệp theo lãnh thổ và cơ cấu theo thành
phần đƣợc làm rõ hơn về bản chất, đặc trƣng và các nhân tố tác động đến qúa
16
trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp. Đặc biệt, những vấn đề thực tiễn
của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Việt Nam sau hơn 15 năm
đổi mới đƣợc các tác giả nghiên cứu trên tất cả các vùng sinh thái nông nghiệp
Việt Nam với những trƣờng hợp cụ thể đã góp phần làm rõ những vấn đề cốt lõi
của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp Việt Nam, từ đó đề xuất
những giải pháp cho quá trình CDCCKTNN Việt Nam theo hƣớng CNH, HĐH.
Nhìn chung các công trình nghiên cứu trên đều tập trung làm rõ khái niệm
về CCKT, CDCCKT, những vấn đề trong cơ cấu ngành, cơ cấu lãnh thổ của
Việt Nam trong thời kỳ CNH, HĐH trên cơ sở kinh nghiệm chuyển dịch cơ cấu
của các nền kinh tế trên thế giới, đặc biệt là các nền kinh tế đang phát triển.
Đối với những vấn đề lý luận, hầu hết các tác giả đề có sự đồng thuận
trong việc thống nhất khái niệm, bản chất, đặc trƣng, nội dung và các nhân tố tác
động đến sự hình thành CCKT và CDCCKT.
Trong lĩnh vực nông nghiệp, nhiều tác giả đã nghiên cứu CCKTNN, sự
CDCCKTNN dƣới cả 2 góc độ lý luận và thực tiễn; nghiên cứu những mô hình
chuyển dịch CCKTNN của một số nƣớc trên thế giới, tổng kết lý luận cho quá
trình CDCCKTNN Việt Nam, chỉ ra con đƣờng và cách thức đƣa nông nghiệp
Việt Nam ngày một phát triển. Nhiều công trình đƣợc đăng trên các tạp chí
chuyên ngành đi vào những vấn đề cụ thể nhƣ chuyển dịch cơ cấu cây trồng, vật
nuôi, mô hình tổ chức sản xuất của các vùng, các tỉnh…nhƣ là một phần của quá
trình CDCCNN.
Tuy nhiên, đến nay nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn vẫn cần đƣợc tiếp
tục làm sáng tỏ nhƣ: các nhân tố tác động đến việc hình thành và CDCCKTNN;
các chỉ tiêu đánh giá CDCCKTNN; giải pháp CDCCKTNN trong bối cảnh
CNH-HĐH đất nƣớc...
Trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, cho đến nay, chƣa có một công trình nghiên
cứu nào đối với vấn đề CDCCKTN-L-TS của cả tỉnh dƣới các khía cạnh ngành
và lãnh thổ và thành phần kinh tế.
17
3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn nghiên cứu
3.1.Mục tiêu
Luận giải về quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp ở Thanh
Hóa trong giai đoạn 2000-2010, từ đó đề xuất một số định hƣớng và các giải
pháp cho quá trình CDCCKTNN của Thanh Hóa đến năm 2020 theo hƣớng hiệu
qủa, bền vững.
3.2.Nhiệm vụ nghiên cứu
- Đúc kết cơ sở lý luận và thực tiễn về CDCCKTNN; xác định các chỉ tiêu
phân tích CDCCKTNN và vận dụng vào tỉnh Thanh Hóa;
- Đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng đến sự chuyển dịch CCKTNN tỉnh
Thanh Hóa;
- Phân tích quá trình CDCCKTNN ở tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn
2000-2010;
- Đề xuất một số định hƣớng và các giải pháp CDCCKTNN tỉnh Thanh
Hóa đến 2020 theo hƣớng hiệu quả, bền vững.
3.3.Giới hạn phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: Nội dung nghiên cứu của đề tài là cơ cấu kinh tế nông
nghiệp (theo nghĩa rộng) của tỉnh Thanh Hóa (bao gồm nông nghiệp, lâm nghiệp
và thủy sản), trong đó chỉ tập trung phân tích CDCCKTNN theo ngành và theo
lãnh thổ:
- Đối với chuyển dịch CCKTNN theo ngành: phân tích sự chuyển dịch cơ
cấu giữa các ngành: nông nghiệp (theo nghĩa hẹp), lâm nghiệp, thủy sản và
chuyển dịch nội bộ cơ cấu của từng ngành.
Do hệ thống số liệu thống kê hiện nay của cả nƣớc và các địa phƣơng đối
với ngành dịch vụ nông, lâm, thủy sản còn rất nhiều bất cập, đồng thời do hạn
chế về nguồn lực của tác giả, vì vậy, đối với nội dung chuyển dịch cơ cấu nội bộ
các ngành, đề tài chỉ tập trung phân tích chuyển dịch giữa trồng trọt và chăn
18
nuôi, cơ cấu một số loại cây trồng, vật nuôi chủ yếu; giữa nuôi trồng và đánh bắt
thủy sản; giữa khai thác và trồng, chăm sóc, bảo vệ rừng.
- Đối với chuyển dịch CCKTNN theo lãnh thổ: phân tích chuyển dịch cơ
cấu giữa các lãnh thổ sản xuất nông nghiệp và cơ cấu trong nội bộ các lãnh thổ
sản xuất; phân tích sự biến động của các hình thức tổ chức lãnh thổ nông nghiệp
chủ yếu gồm: hộ gia đình, trang trại, vùng chuyên canh và các tiểu vùng sinh
thái nông nghiệp.
Về thời gian nghiên cứu: Đề tài giới hạn nghiên cứu CDCCKTNN tỉnh
Thanh Hóa trong giai đoạn từ 2000 đến 2010 và định hƣớng đến năm 2020
Về không gian nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu toàn bộ lãnh thổ tỉnh Thanh
Hóa với 27 đơn vị hành chính gồm 1 thành phố, 02 thị xã, 24 huyện, trong đó có
chú ý tới mối liên hệ với cả nƣớc, vùng Bắc Trung Bộ.
4. Các quan điểm và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1.Quan điểm nghiên cứu
4.1.1. Quan điểm tổng hợp lãnh thổ
Mọi hiện tƣợng và sự vật địa lý đều tồn tại trong một không gian lãnh thổ
nhất định với những mối quan hệ chặt chẽ giữa các sự vật hiện tƣợng đó với các
thành phần còn lại trong phạm vi lãnh thổ từ tự nhiên cho đến kinh tế – xã hội.
Tỉnh Thanh Hóa đƣợc coi nhƣ một thể tổng hợp tƣơng đối hoàn chỉnh cả
về tự nhiên và kinh tế – xã hội, trong đó các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội có
mối quan hệ chặt chẽ, khăng khít với nhau, có tác động và chi phối lẫn nhau. Đề
tài vậy dụng quan điểm tổng hợp để thấy rõ và phân tích hết những mối quan hệ
giữa các thành phần đó với nhau, tác động đến quá trình CDCCKTNN.
4.1.2. Quan điểm hệ thống
Nông nghiệp, là một hệ thống nhỏ trong hệ thống kinh tế chung của tỉnh
Thanh Hoá, đồng thời bản thân kinh tế nông nghiệp lại chứa đựng trong nó
những hệ thống cấp thấp hơn. Vận dụng quan điểm hệ thống để thấy đƣợc các
19
tác động qua lại giữa các hệ thống này và giữa các yếu tố trong cùng một hệ
thống, từ đó, phân tích, đánh giá chính xác quá trình CDCCKTNN.
4.1.3. Quan điểm phát triển bền vững
Phát triển bền vững là một trong những quan điểm mang tính bao trùm
trong phát triển kinh tế. CDCCKTNN không những phải đáp ứng mục tiêu mang
lại hiệu quả kinh tế cao mà phải hài hòa và bền vững cả về kinh tế - xã hội –
môi trƣờng.
Quá trình CDCCKTNN hợp lý phải dựa trên khai thác có hiệu quả sự
khác biệt địa lý của lãnh thổ và chú ý đúng mức đến việc bảo vệ tính đa dạng
sinh học, giảm thiểu tác hại của môi trƣờng…Khi CDCCKTNN phải đồng thời
góp phần giải quyết việc làm, nâng cao chất lƣợng cuộc sống của nhân dân. Việc
giải quyết tốt các vấn đề xã hội sẽ tạo ra động lực mạnh mẽ để phát triển sản
xuất và bảo vệ môi trƣờng. Vận dụng quan điểm phát triển bền vững trong phân
tích CDCCKTNN để thấy đƣợc hiệu quả của quá trình CDCC và từ đó đề ra các
định hƣớng chuyển dịch cũng nhƣ các giải pháp đảm bảo việc chuyển dịch đem lại
hiệu quả cả về kinh tế - xã hội –môi trƣờng.
4.1.4. Quan điểm lịch sử viễn cảnh
Sự biến động trong khai thác, sử dụng tài nguyên, sự thay đổi các mô hình
sản xuất qua các thời kỳ lịch sử phản ánh trình độ và khả năng khai thác tự nhiên
của xã hội loài ngƣời. CDCCKTNN hiện tại là sự lựa chọn có chủ đích nhằm sử
dụng hợp lý tiềm năng sinh thái của lãnh thổ phù hợp với nhu cầu của thị trƣờng
trong một giai đoạn nhất định. Cần phải nhìn nhận quá khứ để lý giải ở mức độ
nhất định cho hiện tại và dự báo tƣơng lai phát triển cho CCKTNN của lãnh thổ.
Quan điểm này đƣợc vận dụng trong đề tài để nghiên cứu mọi yếu tố kinh
tế nông nghiệp của Thanh Hóa trong cả giai đoạn 2000-2010 để thấy đƣợc nguyên
nhân của quá trình chuyển dịch cũng nhƣ dự báo đƣợc xu hƣớng chuyển dịch trong
thời gian tới.
20
4.2.Các phương pháp nghiên cứu
4.2.1. Phương pháp thống kê, xử lý số liệu trong phòng
Hiện nay có rất nhiều công trình nghiên cứu về CCKT, CDCCKT cũng
nhƣ các nghiên cứu về tỉnh Thanh Hóa trên các lĩnh vực khác nhau, trong đó có
những vấn đề liên quan đến hƣớng nghiên cứu của luận án. Hệ thống số liệu
thống kê về kinh tế- xã hội, đặc biệt là các số liệu về N-L-TS trên địa bàn đƣợc
các cơ quan chức năng của tỉnh Thanh Hóa thực hiện khá đồ sộ. Nhiều quy
hoạch, kế hoạch, đề án phát triển các ngành N-L-TS đã đƣợc triển khai... Vì vậy,
tác giả vận dụng phƣơng pháp thống kê, xử lý số liệu trong phòng để chọn lọc,
tính toán, cân đối và xử lý hệ thống tài liệu, số liệu nhằm xây dựng cơ sở dữ liệu
nghiên cứu. Nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về CDCCKTNN đã đƣợc tác giả
kế thừa, bổ sung để vận dụng vào việc phân tích quá trình CDCCKTNN tỉnh
Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010 từ đó đề xuất một số định hƣớng và các
giải pháp CDCCKTNN tỉnh Thanh Hóa đến năm 2020.
4.2.2. Phương pháp phân tích hệ thống
Thực trạng CCKT nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa đƣợc nhận biết thông qua
phân tích mối quan hệ không gian và thời gian về các yếu tố của kinh tế nông
nghiệp, các mối quan hệ tự nhiên và kinh tế - xã hội. Khi tìm hiểu, nghiên cứu
để phân tích quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp tỉnh Thanh Hóa
giai đoạn 2000-2010, tác giả đã sử dụng các phƣơng pháp phân tích hệ thống để
phân tích, đánh giá các điều kiện thuận lợi và khó khăn trong phát triển kinh tế
nông nghiệp cũng nhƣ quá trình CDCCKTNN.
4.2.3. Phương pháp bản đồ và hệ thống thông tin địa lý (GIS)
Đây là phƣơng pháp sử dụng hệ thống các bản đồ chuyên đề về tự nhiên,
kinh tế xã hội tỉnh Thanh Hóa, kết hợp với việc sử dụng phối hợp các phần mềm
Mapinfo, Access, Excel, SPSS,…để xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu, hệ thống
các bản đồ về sự phát triển và quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp
ở Thanh Hóa trong giai đoạn 2000-2010.
- Xem thêm -