Tài liệu Chuyen de nghien cuu kinh te tu nhan so 1

Chuyªn ®Ònghiªn cøu kinh tÕ tÖ nh©n Sè 1 Khu vùc kinh tÕtö nh© n míi næi lªn vµ sù nghiÖp c«ng nghiÖp ho¸ ë ViÖt Nam Do James Riedel vµ TrÇ n S. Chö ¬ng James Riedel Associates, Inc. So¹n th¶o cho c¸c nhµ tµi trî dù ¸n: Chö ¬ng tr×nh ph¸t triÓn dù ¸n Mª K«ng Tæ chøc Tµi chÝnh Quèc tÕ V¨n phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam C«ng ty Nissho Iwai C«ng ty DÇ u löa Mobi Quü tµi trî Ch©u ¸ Th¸ng Tö n¨m 1997 1 Môc lôc Lêi c¶m ¬n.................................................................................................................. 3 Khu vùc kinh tÕ tö nh© n míi næi lªn vµ sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa ë ViÖt Nam .. 5 I. TÇm quan träng cña c¸c doanh nghiÖp tö nh© n võa vµ nhá............................... 7 a. Yª u cÇu cÊp b¸ch vÒ mét nÒn c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu................. 7 b. Sù thÝch hîp cña mét nÒn c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ®èi víi ViÖ t Nam.................................................................................................... 8 c. Vai trß cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ nhá.............................................. 12 II- Qui m« vµ c¬ cÊu cña Khu vùc Kinh tÕ Tö nh© n ë ViÖt Nam ......................... 15 III- Nh÷ng vÊn ® Ò c¸c c«ng ty tö nh© n ® ang ph¶i ® èi mÆt ................................... 20 a. “TÝn dông, tÝn dông vµ tÝn dông”....................................................................... 20 b. QuyÒn së h÷u vµ QuyÒn sö dông ®Êt................................................................. 21 c. HÖ thèng thuÕ ................................................................................................... 22 d. C¬ chÕ thö ¬ng m¹i ........................................................................................... 23 e. TÖ hµnh chÝnh quan liª u.................................................................................... 23 IV. KÕt luËn vµ kiÕn nghÞ....................................................................................... 25 2 Lêi c¶m ¬n Chóng t«i rÊt biÕt ¬n mäi sù ñng hé vµ gióp ®ì quý b¸u cho dù ¸n nµy. Trö íc tiªn chóng t«i xin c¸m ¬n ngµi Bruce Corner (Merill Lynch, Newyork) ®· cïng víi ngµi Jonathan Stromseth (§ ¹i häc Columbia) ®Ò xuÊt thùc hiÖn dù ¸n. Dù ¸n còng ®· kh«ng thùc hiÖn ®ö îc nÕu thiÕu sù khuyÕn khÝch vµ ñng hé cña ngµi § oµn Duy Thµnh, Chñ tÞch phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam vµ «ng NguyÔn ThiÖu, cè vÊn cao cÊp cña V¨n phßng ChÝnh phñ. Chóng t«i còng rÊt biÕt ¬n c¸c nhµ tµi trî vµ xin göi lêi c¶m ¬n tr©n träng tíi «ng Darrell Mc. Kenna vµ «ng Lª Ngäc Quang, v¨n phßng Mobil Oil cïng toµn thÓ nh©n viªn v¨n phßng Mobil Oil ë Hµ Néi; «ng Hayami (Cùu Chñ tÞch), «ng Itoh (Tæng Gi¸m ®èc t¹i Thµnh phè Hå ChÝMinh) vµ «ng Deguchi (§ ¹i diÖn t¹i Washington) cña c«ng ty Nissho Iwai; «ng Harold Rosen, «ng Timothy Krause, «ng Thomas Davenport, «ng Micheal Edberg vµ «ng Peter Wogart cña C«ng ty tµi chÝnh quèc tÕ; vµ «ng Stephen Parker, chuyªn viªn kinh tÕ cao cÊp cña Quü tµi trî ch©u ¸. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn dù ¸n chóng t«i h©n h¹nh ®ö îc phèi hîp chÆ t chÏ víi c¸c c¸n bé ®Ç y n¨ng lùc cña Phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam. Chóng t«i ®Æ c biÖt biÕt ¬n «ng Vò TiÕn Léc, Tæng thö kÝ, ®· nhiÖt t×nh dµnh thêi gian gióp ®ì chóng t«i. Chóng t«i còng nhËn ®ö îc sù hîp t¸c gióp ®ì cña c¸c «ng NguyÔn V¨n ViÖt vµ TrÞnh Ngäc Huy ë V¨n phßng Hµ Néi, cña bµ Bïi ThÞXu©n Hö ¬ng, TiÕn sÜ TrÇ n § øc ThÞnh vµ «ng Mai Em ë chi nh¸nh cña Phßng Thö ¬ng m¹i vµ C«ng nghiÖp ViÖt Nam t¹i Thµnh phè Hå ChÝMinh. Chóng t«i còng ®· nhËn ®ö îc ý kiÕn ®ãng gãp cã gi¸ trÞcña Gi¸o sö Cao Cù Béi vµ § µo V¨n Hö ng trö êng § ¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n. Cuèi cïng, chóng t«i xin c¸m ¬n c¸c chñ doanh nghiÖp vµ gi¸m ®èc c¸c c«ng ty tö nh©n ë ViÖt Nam ®· dµnh thêi gian quÝb¸u giíi thiÖu cho chóng t«i nh÷ng kinh nghiÖm cña hä khi trë thµnh nh÷ng doanh nghiÖp míi trong thµnh phÇ n kinh tÕ tö nh©n míi næi lªn ë ViÖt Nam. 3 Lêi giíi thiÖu C¸c ngµnh c«ng nghiÖ p nhÑ sö dông nhiÒu lao ®éng chÝnh lµ lîi thÕ so s¸nh cña ViÖ t Nam. Víi lîi thÕ nµy, rÊt nhiÒu nö íc § «ng ¸ ®· thu ®ö îc nh÷ng thµnh tùu rùc rì vµ t¹o nª n c¸i gäi lµ “®iÒu kú diÖ u § «ng ¸”. § Ó nèi tiÕp nh÷ng thµnh c«ng cña c¸c nö íc kh¸c trong khu vùc, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ p hãa nhanh chãng ë ViÖ t Nam cÇn ph¶i ®i theo hö íng më hay ®Þnh hö íng xuÊt khÈu. Vµ còng nhö trong trö êng hîp cña c¸c nö íc ®· thµnh c«ng víi nÒn kinh tÕ ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ë § «ng ¸, kÓ c¶ nh÷ng nö íc ®i theo hÖ tö tö ëng tr¸i ngö îc nhau nhö Trung Quèc vµ § µi Loan, th×khèi doanh nghiÖ p gi÷ vÞtrÝchñ chèt cho sù nghiÖ p ph¸t triÓn cña ViÖ t Nam sÏ lµ c¸c doanh nghiÖ p võa vµ nhá. Nh×n chung, c¸c doanh nghiÖ p hé gia ®×nh hiÖ n ®ang chiÕm phÇn ®«ng trong khu vùc tö nh©n cña ViÖ t Nam vÉ n cßn qu¸ nhá bÐ, qu¸ yÕu ít ®Ó cã thÓ c¹nh tranh ®ö îc trª n thÞ trö êng thÕ giíi. Cßn c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc th× l¹i tá ra qu¸ cø ng nh¾c vµ kÐm hiÖ u qu¶ ®Ó cã thÓ b¾t kÞp ®ö îc víi tèc ®é gia t¨ng m¹nh mÏ cña c¸c nhu cÇu trª n thÕ giíi. NhiÒu kinh nghiÖm ®· minh chø ng r»ng chÝnh c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ nhá- nh÷ng doanh nghiÖ p cã quy m« ®ñ lín ®Ó cã thÓ ho¹t ®éng mét c¸ch cã hiÖ u qu¶ song còng ®ñ nhá ®Ó biÕn chuyÓn mét c¸ch linh ho¹t- chÝnh lµ chiÕc ch×a khãa ®Ó thùc hiÖ n thµnh c«ng sù nghiÖ p c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu mét c¸ch nhanh chãng. Tíi nay nÕu nhö qu¸ tr×nh tö nh©n hãa ®· ®ö îc triÓn khai réng kh¾p trong ngµnh n«ng nghiÖ p vµ dÞch vô cña ViÖ t Nam th× trong ngµnh s¶n xuÊt c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n vÉ n chØ ®ãng gãp mét phÇn rÊt khiª m tèn c¶ vÒ s¶n lö îng còng nhö lùc lö îng lao ®éng. Tuy vËy qua b¸o c¸o nµy cã thÓ thÊy râ r»ng cÇn ph¶i coi c¸c doanh nghiÖ p s¶n xuÊt tö nh©n cña ViÖ t Nam nhö nh÷ng h¹t gièng cã thÓ vö ¬n lª n m¹nh mÏ vµ trë thµnh nh©n tè ph¸t triÓn c¬ b¶n cho mét khu vùc tö nh©n lín m¹nh. MÆc dï m«i trö êng kinh doanh cßn chö a thuËn lîi nhö ng c¸c doanh nghiÖ p non trÎ míi næ i lª n vÉ n chø ng tá ®ö îc tÝnh n¨ng ®éng vµ kh¶ n¨ng sinh lîi cña m×nh. Kh«ng ai cã thÓ nghi ngê vÒ ®iÒu nµy. Dùa trª n viÖ c ®¸nh gi¸ c¸c tµi liÖ u thø cÊp vµ c¸c cuéc pháng vÊn s©u víi kho¶ng 50 c«ng ty tö nh©n trong mïa hÌ n¨m 1996, C«ng ty James Riedel ®· thay mÆt cho Chö ¬ng tr×nh ph¸t triÓn dù ¸n Mª k«ng (MPDF) so¹n th¶o b¸o c¸o nµy. Lµ n¬i quy tô cña nhiÒu nhµ tµi trîvµ do C«ng ty tµi chÝnh quèc tÕ qu¶n lý, Chö ¬ng tr×nh ph¸t triÓn dù ¸n Mª k«ng ®· ra ®êi nh»m thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña khu vùc tö nh©n ë ba nö íc ViÖ t Nam, Lµo vµ Campuchia. 4 Khu vùc kinh tÕ tÖ nh©n mí i næi lªn vµ sù nghiÖ p c«ng nghiÖ p hãa ë ViÖ t Nam ViÖ t Nam ®ang trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞtrö êng víi vai trß chñ ®¹o thuéc vÒ Nhµ nö íc. Nãi chung, nÒn kinh tÕ ®ã kh«ng kh¸c g×so víi c¸i gäi lµ nÒn kinh tÕ thÞtrö êng trong ®ã thµnh phÇn kinh tÕ Nhµ nö íc ph¶i gi÷ vÞtrÝö u thÕ so víi thµnh phÇn kinh tÕ tö nh©n. § iÒu nµy ®ang ®ö îc thÓ hiÖ n râ nhÊt trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p ViÖ t Nam n¬i thµnh phÇn kinh tÕ Nhµ nö íc dÉ n ®Çu. NÕu nhö lÜnh vùc n«ng nghiÖ p chñ yÕu thuéc vÒ tö nh©n vµ trong c¸c ngµnh dÞch vô, c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ®· chiÕm tíi 53% trÞgi¸ gia t¨ng vµ con sè nµy vÉ n ®ang lín dÇn lª n th×ngö îc l¹i trong c«ng nghiÖ p, c¸c doanh nghiÖ p ngoµi quèc doanh chØ ®ãng gãp 27% trÞgi¸ gia t¨ng; h¬n n÷a theo c¸c sè liÖ u thèng kª chÝnh thø c, tû lÖ nµy ®ang gi¶m. (Xem h×nh 1). H×nh 1 ThÞphÇn vÒ gi¸ trÞgia t¨ng c«ng nghiÖ p cña c¸c doanh nghiÖ p ngoµi quèc doanh 36 35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 90 91 92 93 94 95 Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi, 1996 World Bank, 1996 TØ lÖ thÊp vµ xu hö íng gi¶m râ rÖ t cña thµnh phÇn kinh tÕ tö nh©n trong c«ng nghiÖ p lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®ö îc ®Æc biÖ t quan t©m khi ®¸nh gi¸ triÓn väng ph¸t triÓn kinh tÕ ë ViÖ t Nam. § Ó ®¹t mø c t¨ng trö ëng cao ViÖ t Nam ph¶i c«ng nghiÖ p hãa, vµ ®Ó thùc hiÖ n hiÖ u qu¶ c«ng cuéc ®ã, ViÖ t Nam ph¶i khai th¸c lîi thÕ c¹nh tranh trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhÑ sö dông nhiÒu lao ®éng. § iÒu ®ã cã nghÜa r»ng c«ng nghiÖ p 5 hãa, nÕu thµnh c«ng, râ rµng ph¶i hö íng tíi xuÊt khÈu nhö mét giai ®o¹n cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ p hãa ®· thµnh c«ng t¹i mét sè nö íc § «ng ¸. ë nh÷ng nö íc § «ng ¸ ®· thµnh c«ng víi c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu th× h×nh thø c chñ yÕu cña c¸c doanh nghiÖ p lµ c¸c c«ng ty tö nh©n võa vµ nhá, bÊt kÓ quèc gia ®ã lµ x· héi chñ nghÜa (nhö Trung Quèc, n¬i mµ c¸c c«ng ty tö nh©n ®ö îc gäi lµ c¸c “doanh nghiÖ p thÞtrÊn vµ lµng x· ”) hay tö b¶n chñ nghÜa (nhö ë § µi Loan). ViÖ t Nam cã ®ñ ®iÒu kiÖ n ®Ó lÆp l¹i nh÷ng thµnh c«ng cña c¸c nö íc § «ng ¸ vµ § «ng Nam ¸ ®i theo chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu. ViÖ t Nam cã nh÷ng tiÒn ®Ò s½n cã vÒ nguån lùc, ChÝnh phñ ®· vµ ®ang x©y dùng ë ph¹m vi réng khung chÝnh s¸ch cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖ n chiÕn lö îc nµy. § iÒu duy nhÊt dö êng nhö ®ang thiÕu ë ViÖ t Nam lµ thiÕu c¸c c«ng ty tö nh©n- thµnh phÇn chñ yÕu cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ë mäi quèc gia kh¸c. MÆc dï thùc tÕ hiÖ n vÉ n cã c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n trong ngµnh c«ng nghiÖ p ë ViÖ t Nam nhö ng sè lö îng Ýt vµ ®ãng gãp cña hätrong s¶n lö îng còng nhö trong tæ ng sè lao ®éng cßn qu¸ nhá bÐ so víi c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc. Tuy nhiª n ®iÒu ®¸ng lö u ý lµ hÇu hÕt c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ë ViÖ t Nam ®Òu cã thêi gian ho¹t ®éng chö a tíi 5 n¨m, vµ cã lÏ chØ lµ vÊn ®Ò thêi gian ®Ó hävö ¬n tíi chç ®ø ng cÇn cã cña m×nh. Do ®ã, vÊn ®Ò mÊu chèt lµ liÖ u nh÷ng h¹t gièng cña khu vùc kinh tÕ tö nh©n cã ®ö îc nu«i dö ìng tèt vµ liÖ u m«i trö êng kinh doanh ë ViÖ t Nam cã t¹o ®iÒu kiÖ n ph¸t triÓn nhanh chãng cho thµnh phÇn kinh tÕ tö nh©n trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p hay kh«ng. § ©y lµ vÊn ®Ò chÝnh sÏ ®ö îc ®Ò cËp tíi trong nghiª n cø u nµy dùa trª n c¬ së tæ ng hîp, ®¸nh gi¸ c¸c sè liÖ u thèng kª vµ tµi liÖ u thu thËp ®ö îc còng nhö kÕt qu¶ pháng vÊn trùc tiÕp cña c¸c t¸c gi¶ víi kho¶ng 50 c«ng ty tö nh©n ë ViÖ t Nam trong mïa hÌ n¨m 1996. Víi mét sè lÝdo ®ö îc ®ö a ra dö íi ®©y, chóng t«i cho r»ng c¸c sè liÖ u thèng kª chÝnh thø c vµ nhiÒu tµi liÖ u nghiª n cø u hiÖ n cã vÒ c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n chö a ph¶n ¸nh chÝnh x¸c nh÷ng kÕt qu¶ mµ h䮹t ®ö îc hoÆc nh÷ng triÓn väng cña hätrong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. Trong khi c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n ViÖ t Nam, theo quan ®iÓm cña chóng t«i, lµ “m¹nh” h¬n so víi nhËn ®Þnh chung, häph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng khã kh¨n vö íng m¾c to lín, chñ yÕu lµ do c¸c chÝnh s¸ch vµ quy ®Þnh cña ChÝnh phñ. Do ®ã, trong phÇn kÕt luËn cña nghiª n cø u nµy, chóng t«i ®ö a ra mét sè kiÕn nghÞcho c¶i c¸ch chÝnh s¸ch cÇn thiÕt ®Ó t¹o ra m«i trö êng thuËn lîi h¬n cho viÖ c ph¸t triÓn thµnh phÇn kinh tÕ tö nh©n trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. 6 I- TÇ m quan träng cña c¸ c doanh nghiÖ p tÖ nh©n võa vµ nhá Vai trß thiÕt yÕu cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ nhá ®èi víi ph¸t triÓn kinh tÕ ViÖ t Nam ®ö îc ®¸nh gi¸ dùa trª n ba kÕt luËn c¬ b¶n ®ö îc kiÓm nghiÖm b»ng nh÷ng c¬ së thùc tÕ. § ã lµ: a. C«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu lµ chiÕn lö îc kh¶ thi duy nhÊt ®Ó ph¸t triÓn nhanh kinh tÕ ViÖ t Nam . b. ViÖ t Nam ®¸p ø ng nh÷ng ®iÒu kiÖ n tiª n quyÕt vÒ nguån lùc s½n cã vµ khung chÝnh s¸ch cÇn thiÕt cho viÖ c thùc hiÖ n chiÕn lö îc ®ã. c. § iÒu tèi cÇn thiÕt dÉ n ®Õn sù thµnh c«ng cña chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu lµ sù ph¸t triÓn cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ nhá nhö mét h×nh thø c chñ yÕu (nhö ng kh«ng ph¶i duy nhÊt) cña c¬ cÊu tæ chø c trong lÜnh vùc s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. a. Yªu cÇu cÊp b¸ch vÒ mét nÒn c«ng nghiÖp hãa ® Þnh hö íng xuÊt khÈu Trong kho tµng tµi liÖ u vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ h¬n 100 n¨m qua, kh«ng cã mét nh©n tè nµo cã tÝnh thiÕt thùc vµ xuyª n suèt qua mäi thêi ®¹i, mäi quèc gia h¬n mèi quan hÖ tö ¬ng hç gi÷a më cöa thö ¬ng m¹i vµ t¨ng trö ëng kinh tÕ. Nh©n tè nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng ®ö îc biÕt hay chó ý tíi, vµ thùc tÕ hÇu hÕt c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn ®· khëi ®Çu c«ng cuéc c«ng nghiÖ p hãa cña häb»ng viÖ c ®ãng cöa nÒn kinh tÕ víi thö ¬ng m¹i quèc tÕ. ChiÕn lö îc s¶n xuÊt thay thÕ nhËp khÈu, mµ thùc tÕ tÊt c¶ c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn (trõ Hång K«ng) sö dông ë thêi k× ®Çu cña c«ng nghiÖ p hãa ®· dùa trª n 2 luËn ®iÓm sai lÇm. Mét lµ hächo r»ng c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu sÏ dÉ n tíi thÊt b¹i do c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn sÏ kh«ng thÓ t×m ®ö îc thÞtrö êng cho hµng hãa cña m×nh t¹i c¸c nö íc ph¸t triÓn. LuËn ®iÓm sai lÇm thø hai cho r»ng c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn, b»ng c¸ch ®ãng cöa nÒn kinh tÕ vµ b¶o hé s¶n xuÊt trong nö íc, sÏ cã thÓ ®¹t ®ö îc qui m« s¶n xuÊt cã hiÖ u qu¶ c¶ vÒ kinh tÕ vµ vÒ thêi gian (häc th«ng qua lµm) ®Ó cuèi cïng häcã sø c c¹nh tranh trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p mµ trö íc ®©y häyÕu thÕ. Kinh nghiÖm tÝch lòy tõ c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn trong h¬n bèn thËp kØ qua ®· chø ng tá sai lÇm cña c¶ hai luËn ®iÓm trª n. Kinh nghiÖm cña Hång K«ng, Singapor, § µi Loan vµ Nam TriÒu Tiª n, nh÷ng nö íc ®Çu tiª n tõ bá lèi suy nghÜ ®ã vµ ¸p dông chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu lµ b»ng chø ng hïng hån cho sù sai lÇm cña luËn ®iÓm bi quan víi xuÊt khÈu. MÆc dï vËy tö tö ëng bi quan víi xuÊt khÈu vÉ n tån t¹i dö íi d¹ng lËp luËn “sai lÇm vÒ thµnh phÇn” víi lý lÏ cho r»ng thµnh c«ng cña nh÷ng nö íc ®i ®Çu kia (bèn “con hæ ”) sÏ kh«ng thÓ lÆp l¹i ®ö îc ë nh÷ng nö íc ®i sau do bèn nö íc ®ã ®· lµm b· o hßa thÞtrö êng c¸c nö íc ph¸t triÓn b»ng c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖ p cã sö dông nhiÒu lao ®éng. Tuy nhiª n thµnh lòy cuèi cïng nµy cña tö tö ëng “bi quan 7 víi xuÊt khÈu” ®· ®æ vì hoµn toµn khi, tiÕp theo thµnh c«ng cña c¸c con hæ ch©u ¸, mét lo¹t c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn kh¸c kÓ c¶ Trung Quèc vµ phÇn lín c¸c quèc gia § «ng Nam ¸, ®· ¸p dông vµ thµnh c«ng víi chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu trong thËp kØ 80. LuËn ®iÓm thø hai cho lµ qui m« s¶n xuÊt ®¹t hiÖ u qu¶ kinh tÕ vµ viÖ c häc th«ng qua lµm sÏ cho phÐp c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn bá qua quy luËt vÒ lîi thÕ c¹nh tranh vµ thay vµo ®ã, ®Çu tö nguån vèn Ýt ái cña m×nh vµo c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p cã hµm lö îng c«ng nghÖ vµ hµm lö îng vèn cao còng ®· cho thÊy lµ sai lÇm vµ buéc c¸c nö íc nµy ph¶i tr¶ mét gi¸ qu¸ ®¾t. Tuy chiÕn lö îc s¶n xuÊt thay thÕ nhËp khÈu ®· t¹o ra nh÷ng khu c«ng nghiÖ p lín ë c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn réng lín (nhö Trung Quèc, Braxin, Ên § é vµ Thæ NhÜ Kú) nhö ng nãi chung nã g©y ra nh÷ng thiÖ t h¹i to lín dö íi d¹ng hiÖ u qu¶ kinh tÕ thÊp vµ thö êng ®i kÌm víi nã lµ bÊt æ n vÒ kinh tÕ vÜ m«. Nh÷ng kinh nghiÖm tÝch cùc cña c¸c nö íc thùc hiÖ n c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu cïng víi hµng lo¹t kinh nghiÖm tiª u cùc cña c¸c nö íc theo chiÕn lö îc s¶n xuÊt thay thÕ nhËp khÈu, hö íng néi ®· buéc nhiÒu nö íc ph¶i ®ö a ra nh÷ng chö ¬ng tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ lín tõ n¨m 1985. Thùc ra, ngoµi vïng cËn Sa-ha-ra ë ch©u Phi còng ®· cã kh«ng Ýt nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng trong c¶i c¸ch chÝnh s¸ch ë c¸c nö íc ®ang ph¸t triÓn khi c¸c nö íc nµy lÇn lö ît ®¬n phö ¬ng h¹ thÊp nh÷ng rµo c¶n thö ¬ng m¹i vµ tiÕn hµnh c¶i c¸ch theo hö íng thÞtrö êng. b. Sù thÝch hîp cña mét nÒn c«ng nghiÖp hãa ® Þnh hö íng xuÊt khÈu ® èi víi ViÖt Nam ChiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu thÝch hîp víi ViÖ t Nam v×hai lÝdo: (1) kh«ng cã chiÕn lö îc thay thÕ nµo kh¸c mang l¹i hiÖ u qu¶ tö ¬ng tù, vµ (2) ®iÒu kiÖ n kinh tÕ ë ViÖ t Nam còng gièng víi ®iÒu kiÖ n trö íc ®©y ë c¸c nö íc ®· thµnh c«ng víi chiÕn lö îc ®Þnh hö íng xuÊt khÈu, vµ do ®ã còng hø a hÑ n nh÷ng thµnh c«ng cho ViÖ t Nam. Nh÷ng nö íc c¸ biÖ t ®¹t ®ö îc tØ lÖ thu nhËp ®Çu ngö êi cao mµ kh«ng cÇn c«ng nghiÖ p hãa lµ nh÷ng nö íc rÊt giµu tµi nguyª n thiª n nhiª n, chñ yÕu lµ dÇu löa. Kh«ng may, ViÖ t Nam l¹i kh«ng n»m trong sè ®ã. ViÖ t Nam còng cã nh÷ng kho¸ng s¶n cã gi¸ trÞ(chñ yÕu lµ dÇu má vµ khÝ®èt) vµ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y chóng ®· gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo gi¸ trÞxuÊt khÈu vµ tæ ng thu nhËp cña ®Êt nö íc song tr÷ lö îng dÇu cña ViÖ t Nam trª n ®Çu ngö êi chØ b»ng mét phÇn nhá cña nh÷ng nö íc nhö Malaysia hay In®«nª sia. ViÖ t Nam cã gÇn 70.000 km2 ®Êt n«ng nghiÖ p mµu mì, hiÖ n nay cung cÊp viÖ c lµm cho kho¶ng 80% d©n sè vµ vµo nh÷ng n¨m ®ö îc mïa ®· cã lö ¬ng thùc dö thõa cho xuÊt khÈu (chñ yÕu lµ g¹o). Tuy nhiª n, víi d©n sè lª n tíi 75 triÖ u hiÖ n nay, n«ng nghiÖ p ViÖ t Nam ®· gÇn tíi giíi h¹n kh¶ n¨ng cung cÊp lö ¬ng thùc cho ®Êt nö íc. Do ®ã trong tö ¬ng lai n¨ng suÊt ngµnh n«ng nghiÖ p sÏ ph¶i t¨ng lª n. ChiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu còng kh«ng gi¶i tho¸t ViÖ t Nam khái sù cÇn thiÕt ph¶i ®Çu tö lín vµo n«ng nghiÖ p ®Ó n©ng cao sø c s¶n xuÊt. Tuy vËy, thËm chÝvíi sù ®Çu tö lín vµo n«ng 8 nghiÖ p, khu vùc kinh tÕ nµy còng kh«ng thÓ t¹o ®ñ c«ng ¨n viÖ c lµm cho hµng triÖ u ngö êi ®ang sinh sèng ë ®ã vµ thª m hµng triÖ u con ngö êi n÷a sÏ ra ®êi ë n«ng th«n trong nh÷ng n¨m tíi. § Ó n©ng cao n¨ng suÊt lao ®éng thùc sù trong n«ng nghiÖ p, c¸ch duy nhÊt lµ chuyÓn mét phÇn lín lùc lö îng lao ®éng n«ng nghiÖ p sang s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. C«ng nghiÖ p hãa, do ®ã lµ ch×a khãa ®Ó t¨ng mø c thu nhËp ®Çu ngö êi ë ViÖ t Nam mét c¸ch l©u dµi. H¬n n÷a, c«ng nghiÖ p hãa ph¶i phï hîp víi nh÷ng lîi thÕ c¹nh tranh cña ViÖ t Nam vµ nhö vËy sÏ ph¶i ph¸t triÓn nh÷ng ngµnh nghÒ theo hö íng xuÊt khÈu vµ cã sö dông nhiÒu lao ®éng. Nhö ®ö îc thÊy trong b¶ng 1, lîi thÕ c¹nh tranh ®Çu tiª n vµ trª n hÕt cña ViÖ t Nam lµ nguån nh©n lùc dåi dµo. Gièng nhö c¸c nö íc kh¸c ë § «ng ¸ ®· thµnh c«ng víi c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu, ViÖ t Nam lµ nö íc cã mËt ®é d©n cö cao víi tµi nguyª n nghÌo nµn vµ phÇn lín d©n cö sèng ë n«ng th«n. H¬n n÷a, nhö b¶ng 1 cho thÊy, vÒ ph¸t triÓn nguån lùc lao ®éng, ViÖ t Nam ®· ®¹t ®ö îc mø c nhö ë c¸c nö íc nµy khi häkhëi ®Çu thµnh c«ng víi c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu. B¶ng 1 So s¸nh c¸c chØ sè kinh tÕ vµ x· héi § µi Loan 30-35 n¨m trö íc 300 Th¸i Lan 15-20 n¨m trö íc 108 Trung Quèc 10-15 n¨m trö íc 96 ViÖ t Nam hiÖ n nay MËt ®é d©n sè sèng b»ng n«ng nghiÖ p (ngö êi/km2) TØ lÖ diÖ n tÝch ®Êt n«ng nghiÖ p trong tæ ng diÖ n tÝch ®Êt ®ai (%) Tuæ i thätrung b×nh 629 240 219 934 24 45 44 21 63 60 65 67 TØ lÖ trÎ em häc ®Õn cÊp hai so víi sè trÎ em trong ®é tuæ i ®i häc (%) 30 26 47 42 TØ lÖ mï ch÷ (trª n tæ ng sè ngö êi trª n 15 tuæ i) (%) 30 7 27 16 MËt ®é d©n sè (ngö êi/km2) 195 Nguån: Riedel, 1993 Mét lÜnh vùc mµ ViÖ t Nam kh«ng so ®ö îc víi c¸c nö íc ®· ¸p dông c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu lµ ph¸t triÓn c«ng nghiÖ p. Tr×nh ®é ph¸t triÓn c«ng nghiÖ p ë ViÖ t Nam hiÖ n nay kÐm xa so víi c¸c nö íc kh¸c khi hächuyÓn tõ chiÕn lö îc s¶n xuÊt thay thÕ nhËp khÈu, hö íng néi sang chiÕn lö îc xuÊt khÈu, hö íng ngo¹i. § iÒu nµy ®ö îc b¶ng 2 minh häa vµ cho thÊy s¶n lö îng c¸c s¶n phÈm c«ng nghiÖ p chÝnh cña ViÖ t Nam 9 chØ b»ng kho¶ng 1/10 ®Õn1/20 so víi ë § µi Loan hay Trung Quèc khi häb¾t ®Çu chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu. B¶ng 2 S¶n lö îng s¶n phÈm/®Çu ngö êi cña mét sè mÆt hµng c«ng nghiÖ p ViÖ t Nam § µi Loan Trung Quèc (hiÖ n nay) 1960 1980 ThÐp (kg) 1,5 28,3 37,8 -1 C«ng cô c¬ khÝ(10 chiÕc) 11,1 210,8 136,6 Ph©n hãa häc (kg) 4,9 34,4 125,6 § éng c¬ ®iÖ n (10-3 chiÕc) 0,1 1,5 Kh«ng cã sè liÖ u Qu¹t ®iÖ n (10-3 chiÕc) 2,8 18,5 7,4 GiÊy (kg) 1,2 7,5 Kh«ng cã sè liÖ u V¶i b«ng (m) 4,7 16,0 7,6 Nguån: Riedel, 1993, tr.410 Do c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p ë ViÖ t Nam tö ¬ng ®èi nhá, mét sè ngö êi cã thÓ cho r»ng nhö phÇn lín c¸c nö íc kh¸c ViÖ t Nam nª n ®i theo chÝnh s¸ch hö íng néi ®Ó x©y dùng nÒn t¶ng c«ng nghiÖ p trö íc khi thùc hiÖ n chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu. Nhö ng ®ã sÏ lµ mét sai lÇm lín bëi chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ®· thµnh c«ng ë c¸c nö íc kh¸c lµ do tÝnh mÒm dÎo cña chiÕn lö îc nµy vµ v× vËy nã cã kh¶ n¨ng c¶i t¹o l¹i c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p kÐm hiÖ u qu¶, ®ö îc x©y dùng tõ thêi k×s¶n xuÊt thay thÕ hµng nhËp khÈu trö íc ®©y. Nh×n chung b¶n chÊt cña chiÕn lö îc nµy lµ sù kÕt hîp nh©n c«ng rÎ, chñ yÕu tõ n«ng th«n víi nguyª n vËt liÖ u vµ m¸y mãc thiÕt bÞphÇn lín ®ö îc nhËp khÈu. Dö íi gãc ®é nµy, qui m« tö ¬ng ®èi nhá cña c¸c c¬ së c«ng nghiÖ p ViÖ t Nam, thö êng lµ cña Nhµ nö íc, l¹i lµ mét thuËn lîi h¬n lµ bÊt lîi, bëi nã gióp gi¶m bít nhiÒu nç lùc cÇn thiÕt (mÆc dï kh«ng mong muèn) ®Ó tö nh©n hãa hoÆc ®ãng cöa c¸c xÝnghiÖ p quèc doanh kh«ng cã kh¶ n¨ng c¹nh tranh quèc tÕ. 10 H×nh 2 Sù æn ® Þnh kinh tÕ vÜm« vµ c© n ® èi ng© n s¸ch 80 70 60 TØ lÖ l¹m ph¸t theo gi¸ b¸n lÎ 50 40 30 20 10 0 -10 Tæ ng c©n ®èi ng©n s¸ch chÝnh phñ -20 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 Nguån: Tæ ng côc Thèng kª ; Ng©n hµng ThÕ giíi, 1996 ViÖ t Nam kh«ng chØ cã ®ö îc nh÷ng ®iÒu kiÖ n tiª n quyÕt cho sù thµnh c«ng cña chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu vÒ nh÷ng nguån lùc s½n cã mµ cßn c¶ vÒ khu«n khæ kinh tÕ vÜ m« cÇn thiÕt. § Ó thùc hiÖ n thµnh c«ng chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu tèi thiÓu cÇn cã ba ®iÒu kiÖ n vÒ kinh tÕ vÜ m«: (1) sù æ n ®Þnh kinh tÕ vÜ m«, (2) tØ lÖ tiÕt kiÖm néi ®Þa, tû lÖ ®Çu tö tö ¬ng ®èi cao vµ t¨ng dÇn, vµ (3) nÕu kh«ng tù do hãa thö ¬ng m¹i nhö Hång K«ng vµ Singapor th×còng ph¶i më cöa tù do cho c¸c nhµ xuÊt khÈu ®Ó nhËp nguyª n vËt liÖ u vµ m¸y mãc thiÕt bÞ. Nhö h×nh 2 cho thÊy, mét trong nh÷ng thµnh c«ng ®¸ng kÓ nhÊt cña ViÖ t Nam lµ kh¶ n¨ng gi¶m l¹m ph¸t vµ gi÷ nã ë mø c thÊp- ®©y lµ b»ng chø ng cho cam kÕt cña ChÝnh phñ thùc hiÖ n chÝnh s¸ch tµi chÝnh kh«n khÐo. H×nh 3 cho phÐp nhËn ®Þnh r»ng yª u cÇu vÒ tØ lÖ tiÕt kiÖm néi ®Þa vµ tû lÖ ®Çu tö cao (hoÆc Ýt nhÊt lµ t¨ng lª n) ®· ®¹t ®ö îc trong nh÷ng n¨m 90. Thùc tÕ, nh÷ng tØ lÖ trong h×nh 3 rÊt cã thÓ chö a ph¶n ¸nh ®ñ mø c tiÕt kiÖm vµ ®Çu tö v×tû lÖ t¨ng cña c¶ tiÕt kiÖm lÉ n ®Çu tö ®Òu n»m trong khu vùc tö nh©n, n¬i mµ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ kh«ng ®ö îc ®¸nh gi¸ ®Çy ®ñ. Cuèi cïng, cÇn ph¶i ghi nhËn lµ ViÖ t Nam ®· tiÕn nh÷ng bö íc dµi trong viÖ c gi¶m bít c¸c hµng rµo thö ¬ng m¹i, ®Æc biÖ t ®èi víi c¸c nhµ xuÊt khÈu, mÆc dï vÉ n cßn nhiÒu viÖ c ph¶i lµm ®Ó gióp nh÷ng nhµ xuÊt khÈu cã thÓ c¹nh tranh ®ö îc trª n thÞtrö êng thÕ giíi. VÊn ®Ò nµy sÏ ®ö îc ®Ò cËp trë l¹i trong b¸o c¸o. 11 H×nh 3 Tæ ng ®Çu t- néi ®Þa vµ c¸c nguån vèn: TiÕt kiÖm néi ®Þa, § Çu t- trùc tiÕp tõ n- íc ngoµi (FDI) vµ c¸c kho¶n tiÕt kiÖm bª n ngoµi kh¸c (% trª n GDP) TiÕt kiÖm néi ®Þa FDI TiÕt kiÖm bª n ngoµi kh¸c 30 25 20 15 10 5 1990 1991 1992 1993 1994 1995 Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi, 1996 c. Vai trß cña c¸c doanh nghiÖp tö nh© n võa vµ nhá Cã mét quan ®iÓm trong kinh tÕ häc ph¸t triÓn vµ trong mét sè tæ chø c ph¸t triÓn quèc tÕ cho lµ “nhá th×sÏ ®Ñp” vµ do ®ã c¸c doanh nghiÖ p võ vµ nhá nª n ®ö îc khuyÕn khÝch. Chóng t«i kh«ng ®ång quan ®iÓm ®ã. Chóng t«i ñng hé hiÖ u qu¶ chø kh«ng ph¶i mét m« h×nh cô thÓ trong tæ chø c c«ng nghiÖ p. NÕu c¸c doanh nghiÖ p lín, thuéc së h÷u Nhµ nö íc mµ ®¹t ®ö îc hiÖ u qu¶ th× cø ®Ó c¸c doanh nghiÖ p ®ã tån t¹i. Thùc tÕ, trong mét sè ngµnh c«ng nghiÖ p nhö thÐp vµ hãa chÊt, râ rµng c¸c c«ng ty lín hiÖ u qu¶ h¬n c¸c c«ng ty nhá. ThËm chÝcã mét sè ngµnh mµ së h÷u Nhµ nö íc thÝch hîp h¬n së h÷u tö nh©n, vÝdô trong c¸c ngµnh c«ng Ých (®iÖ n, nö íc, khÝ®èt) lµ nh÷ng ngµnh ®éc quyÒn tù nhiª n, nÕu tö nh©n qu¶n lÝ th× nhÊt ®Þnh cÇn ph¶i cã sù can thiÖ p s¸t sao cña Nhµ nö íc. TÇm quan träng cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu cã c¬ së kh«ng ph¶i trª n lÝthuyÕt hay do hÖ tö tö ëng mµ c¨n cø vµo thùc tÕ r»ng h×nh thø c tæ chø c c«ng nghiÖ p nµy lµ thµnh c«ng nhÊt trong mét nÒn kinh tÕ më, nh©n lùc dåi dµo vµ tiÒn c«ng thÊp. Nãi “thµnh c«ng nhÊt” theo ®óng nghÜa ®en cña nã tø c lµ nÕu ®ö îc ®èi xö hîp lÝ, c«ng b»ng, c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n sÏ ®¹t tØ lÖ thu håi vèn cao h¬n c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc lín hoÆc c¸c doanh nghiÖ p gia ®×nh. V× thÕ, c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n cã thÓ sö dông tèt h¬n c¸c nguån ®Çu tö hiÖ n ®ang 12 khan hiÕm vµ næ i lª n nhö mét h×nh thø c doanh nghiÖ p chñ yÕu trong c¸c ngµnh s¶n xuÊt ®Þnh hö íng xuÊt khÈu, sö dông nhiÒu lao ®éng. Nh÷ng b»ng chø ng vÒ tÝnh ö u viÖ t cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n t¹i c¸c nö íc dö thõa lao ®éng cã thÓ thÊy ®ö îc ë bÊt k× mét quèc gia § «ng ¸ ®· thµnh c«ng trong sù nghiÖ p c«ng nghiÖ p hãa nµo. ë ®©y chóng ta cã thÓ ®ö a ra mét dÉ n chø ng vÒ § µi Loan, mét nö íc thµnh c«ng nhÊt trong c¸c nö íc ë § «ng ¸ vµ lµ mét trong nh÷ng nö íc rÊt thÝch hîp ®Ó so s¸nh víi ViÖ t Nam bëi v×, nhö c¸c b¶ng sè liÖ u trª n cho thÊy, ViÖ t Nam cã nhiÒu ®iÓm tö ¬ng ®ång víi § µi Loan c¸ch ®©y 35 ®Õn 40 n¨m. Mét sù gièng nhau lµm nhiÒu ngö êi ng¹c nhiª n lµ c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc chiÕm ®a sè trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p ë § µi Loan cuèi nh÷ng n¨m 50, nhö ë ViÖ t Nam hiÖ n nay. Thùc tÕ, trÞgi¸ gia t¨ng thùc (tÝnh b»ng USD) cña c¸c xÝnghiÖ p s¶n xuÊt quèc doanh § µi Loan thêi k×®ã lín h¬n cña c¸c xÝnghiÖ p quèc doanh ViÖ t Nam ngµy nay. Tuy vËy, nhö thÊy trong h×nh 4, ®ãng gãp cña c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc ®· bÞlu mê hoµn toµn bëi sù t¨ng trö ëng cña khèi tö nh©n sau khi chiÕn lö îc c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ®ö îc thùc hiÖ n vµo nh÷ng n¨m 60. H×nh 4 TrÞgi¸ gia t¨ng thùc tÕ cña c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n vµ doanh nghiÖ p nhµ nö íc ë § µi Loan (theo mø c gi¸ n¨m 1985, tØ ®«la § µi Loan NT$) C¸c ®Æc ®iÓm kinh tÕ cña c¸c doanh nghiÖ p c«ng nghiÖ p ë § µi Loan theo c¸c h×nh thø c së h÷u ®ö îc minh häa trong b¶ng 3. § Õn n¨m 1986 (thêi ®iÓm ®iÒu tra sè liÖ u), c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n chiÕm tíi 85% gi¸ trÞgia t¨ng ngµnh c«ng nghiÖ p vµ sè lao ®éng, so víi kho¶ng 35% vµo n¨m 1960. Quy m« trung b×nh cña c¸c doanh nghiÖ p 13 tö nh©n ë § µi Loan vµo kho¶ng 40 nh©n c«ng, gÇn b»ng mø c trung b×nh cña c¸c c«ng ty tö nh©n trong ngµnh c«ng nghiÖ p ë ViÖ t Nam hiÖ n nay. Cã thÓ dÔ nhËn thÊy t¹i sao c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n võa vµ nhá l¹i næ i lª n nhö mét h×nh thø c doanh nghiÖ p chiÕm ö u thÕ ë § µi Loan. § ã lµ do c¸c doanh nghiÖ p nµy cã tØ lÖ thu håi vèn b×nh qu©n cao gÊp gÇn 3 lÇn so víi c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc quy m« lín h¬n, cã hµm lö îng vèn cao h¬n, vµ gÊp 2 lÇn c¸c doanh nghiÖ p gia ®×nh cã quy m« nhá h¬n, vµ sè lao ®éng cao h¬n. Trong mét nÒn kinh tÕ më, dåi dµo lao ®éng vµ nh©n c«ng rÎ th× c¸c doanh nghiÖ p tö nh©n chiÕm ö u thÕ v× chóng võa ®ñ nhá ®Ó ho¹t ®éng mét c¸ch linh ho¹t ®ång thêi võa ®ñ lín ®Ó ®¹t hiÖ u qu¶ cao. “VÎ ®Ñp” cña chóng kh«ng ph¶i ë quy m« mµ ë kh¶ n¨ng sinh lîi. V× cã kh¶ n¨ng sinh lîi nª n c¸c doanh nghiÖ p ®ã kh«ng cÇn ChÝnh phñ hç trî, hächØ cÇn cã ®iÒu kiÖ n c«ng b»ng ®Ó thµnh c«ng. B¶ng 3 C¸c ®Æc trö ng cña doanh nghiÖ p s¶n xuÊt ë § µi Loan ph©n theo h×nh thø c së h÷u (1986) Sè doanh nghiÖ p Sè lao ®éng (ngh×n ngö êi) Vèn cè ®Þnh (triÖ u ®«la § µi Loan) Gi¸ trÞgia t¨ng (triÖ u ®«la § µi Loan) TØ lÖ ®ãng gãp vµo tæ ng gi¸ trÞgia t¨ng (%) Sè lao ®éng trong mçi doanh nghiÖ p Sè vèn/1 lao ®éng (ngh×n ®«la § µi Loan) Gi¸ trÞgia t¨ng/1 lao ®éng (ngh×n ®«la § µi Loan) TØ lÖ gi¸ trÞgia t¨ng trª n tæ ng vèn (lÇn) Riedel, 1997, tr.211 14 C«ng ty tö nh©n 57.477 Doanh nghiÖ p gia ®×nh 61.224 C«ng ty quèc doanh 221 2299 1013 2835 85,2 40,0 440,0 1233,0 337 101 170 5,1 5,5 300,0 504,4 93 294 325 9,7 420,0 3161,2 3161,3 2,8 1,6 1,1 II- Qui m« vµ c¬ cÊu cña Khu vùc KINH TÕ TÖ nh©n ë ViÖ t Nam § ¸nh gi¸ chÝnh x¸c qui m« hoÆc c¬ cÊu khu vùc s¶n xuÊt tö nh©n ë ViÖ t Nam lµ mét viÖ c hÕt sø c khã kh¨n. Nh÷ng sè liÖ u thèng kª b¸o c¸o lª n c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn rÊt thiÕu chÝnh x¸c, ®ö îc tr×nh bµy r¾c rèi vµ thö êng kh«ng toµn diÖ n. Nh÷ng phø c t¹p hay gÆp ph¶i lµ vÒ: (1) sè liÖ u tæ ng hîp – th«ng thö êng chØ cã sè liÖ u thèng kª tæ ng hîp cña ngµnh c«ng nghiÖ p; h¬n n÷a c¸ch hiÓu vÒ ngµnh nµy còng rÊt kh¸c nhau, mét sè trö êng hîp tÝnh c¶ c«ng nghiÖ p khai kho¸ng, x©y dùng vµ dÞch vô c«ng céng, trong nh÷ng trö êng hîp kh¸c l¹i kh«ng coi chóng lµ c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p; (2) ph©n lo¹i h×nh thø c së h÷u – c¸c c«ng ty “ngoµi quèc doanh” ®ö îc ®Þnh nghÜa theo nhiÒu c¸ch kh¸c nhau, ngoµi c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n vµ c«ng ty cæ phÇn ®«i khi (nhö ng kh«ng ph¶i mäi trö êng hîp) cã thÓ cßn tÝnh c¶ hîp t¸c x· , hé gia ®×nh kh«ng ®¨ng ký kinh doanh vµ doanh nghiÖ p mét së h÷u; (3) ph¹m vi cña sè liÖ u– mét sè sè liÖ u thèng kª ®ö îc tÝnh to¸n trª n tÊt c¶ c¸c c«ng ty nhö ng mét sè sè liÖ u kh¸c l¹i ®ö îc tÝnh theo phö ¬ng ph¸p x¸c suÊt vµ thö êng kh«ng cã g×®Ó ph©n biÖ t ®ö îc hai lo¹i sè liÖ u nµy; (4) hµng trong kho vµ hµng lu©n chuyÓn – thö êng khã cã thÓ x¸c ®Þnh ®ö îc ®ã lµ sè liÖ u vÒ gi¸ trÞhµng hãa t¹i mét thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh hay hµng lu©n chuyÓn trong mét kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh; vµ (5) chu kú cho thu thËp sè liÖ u kh«ng nhÊt qu¸n víi nhau vµ ®«i khi kh«ng thÓ ph©n ®Þnh næ i. BÊt chÊp tÊt c¶ nh÷ng khã kh¨n trª n, chóng ta vÉ n cã ®ö îc mét bø c tranh kh¸i qu¸t vÒ qui m« vµ c¬ cÊu khu vùc kinh tÕ tö nh©n ë ViÖ t Nam cho dï c¸c chi tiÕt cßn rÊt m¬ hå. Bø c tranh kh¸i qu¸t ®¬n gi¶n lµ: c¸c c«ng ty tö nh©n vèn lµ ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh c«ng nghiÖ p hãa ®Þnh hö íng xuÊt khÈu ë § µi Loan vµ c¸c nö íc § «ng Nam ¸ kh¸c, th×trong bèi c¶nh cña ViÖ t Nam lµ c¸c c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n vµ c«ng ty cæ phÇn, hiÖ n chØ chiÕm mét vÞtrÝrÊt nhá trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p cña ®Êt nö íc, nhö ng tõ mét vÞtrÝnhá bÐ (gÇn nhö sè kh«ng) nã ®ang lín m¹nh rÊt nhanh. B¶ng 4 cho thÊy, tÝnh ®Õn thêi ®iÓm ngµy 1 th¸ng 7 n¨m 1995, cã kho¶ng hai ngµn c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n vµ c«ng ty cæ phÇn trong lÜnh vùc s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. Toµn bé sè c«ng ty nµy chØ gi÷ kho¶ng 8% tæ ng sè vèn ®¨ng ký cña ngµnh c«ng nghiÖ p. Theo ®¸nh gi¸ cña chóng t«i, hiÖ n nay khu vùc tö nh©n sö dông kho¶ng 12% sè lao ®éng trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p. Doanh nghiÖ p mét së h÷u lµ h×nh thø c phæ biÕn nhÊt trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p nhö ng do qui m« nhá nª n chØ chiÕm kho¶ng 3% tæ ng sè vèn ®¨ng ký vµ sè lao ®éng. Sè doanh nghiÖ p gia ®×nh vµ hîp t¸c x· nhiÒu h¬n so víi doanh nghiÖ p mét së h÷u, vµo kho¶ng 800.000 doanh nghiÖ p, thuª kho¶ng 2,5 triÖ u lao ®éng vµ ®ãng gãp tíi 20% s¶n lö îng c«ng nghiÖ p. 15 B¶ng 4 Ph©n bæ c¸c doanh nghiÖ p c«ng nghiÖ p theo h×nh thø c Së h÷u TÝnh ®Õn ngµy 1 th¸ng 7 n¨m 1995 DN mét C«ng ty C«ng ty DN së h÷u TNHH cæ phÇn gia ®×nh Trong tÊt c¶ c¸c ngµnh c«ng nghiÖ p 18.243 7.346 165 800.000 Sè lö îng Vèn (triÖ u ®ång VN) 3.071 5.693 1.704 Kh«ng cã sè liÖ u Trong s¶n xuÊt CN 5.030 1.735 41 400.000 Sè lö îng Vèn (triÖ u ®ång VN) 758 1.628 183 Kh«ng cã sè liÖ u DN Nhµ nö íc 6.310 77.656 2.777 21.099 Nguån: Tæ ng Côc Thèng kª , Hµ néi B¶ng 5 cho thÊy sù ph¸t triÓn cña c¸c c«ng ty tö nh©n trong ngµnh c«ng nghiÖ p ë ViÖ t Nam. § i lª n tõ mét tû träng rÊt nhá gÇn nhö b»ng kh«ng vµo n¨m 1991, c¸c c«ng ty tö nh©n ®· ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng. Lý do lµ ë chç chØ ®Õn n¨m 1992 c¬ së ph¸p lý cho c¸c c«ng ty tö nh©n míi ®ö îc h×nh thµnh cïng víi viÖ c th«ng qua hiÕn ph¸p míi. B¶ng 5 Sè lö îng vµ vèn ®¨ng ký cña c¸c c«ng ty c«ng nghiÖ p tö nh©n: 1991-1996 1991 1992 1993 1994 1995 1996 C«ng ty mét chñ së h÷u 76 3.126 8.690 14.165 18.243 21.000 C«ng ty TNHH 43 1.170 3.389 5.310 7.346 8.900 C«ng ty Cæ phÇn 3 65 106 134 165 190 C«ng ty mét së h÷u Kh«ng cã sè liÖ u 930 1.351 2.090 2.500 3.000 C«ng ty TNHH Kh«ng cã sè liÖ u 1.490 2.723 3.882 4.237 7.300 C«ng ty Cæ phÇn Kh«ng cã sè liÖ u 310 850 1.071 1.244 2.500 Sè lö îng c«ng ty Vèn (tû ® ång VN) Nguån: Tæ ng côc Thèng kª , Hµ Néi B¶ng 6 biÓu thÞ c¬ cÊu s¶n lö îng theo ngµnh cña c¸c c«ng ty tö nh©n, doanh nghiÖ p gia ®×nh vµ c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc. ChÕ biÕn lö ¬ng thùc thùc phÈm lµ lo¹i h×nh ho¹t ®éng chñ yÕu cña c¶ ba h×nh thø c doanh nghiÖ p nµy, chiÕm kho¶ng 44% tæ ng s¶n lö îng c«ng nghiÖ p (kh«ng kÓ ngµnh ®iÖ n vµ n¨ng lö îng). Tû träng lín cña ngµnh chÕ biÕn lö ¬ng thùc, thùc phÈm ph¶n ¸nh mø c ®é thÊp kÐm cña c«ng nghiÖ p hãa ë ViÖ t Nam. B¶ng 6 cßn chØ ra r»ng c¶ doanh nghiÖ p gia ®×nh lÉ n c¸c c«ng ty tö nh©n ®Òu tËp trung chñ yÕu trong mét sè Ýt ngµnh. Ngoµi c«ng nghiÖ p chÕ biÕn, ngµnh vËt liÖ u x©y dùng còng ®ãng vai trß quan träng ®èi víi c¸c hé gia ®×nh trong khi dÖ t may (cïng víi 16 chÕ biÕn lö ¬ng thùc thùc phÈm) lµ lÜnh vùc ho¹t ®éng chÝnh cña c¸c c«ng ty tö nh©n ë ViÖ t Nam. 17 B¶ng 6 C¬ cÊu s¶n lö îng c¸c ngµnh s¶n xuÊt c«ng nghiÖ p theo h×nh thø c së h÷u Lö ¬ng thùc, thùc phÈm DÖ t may Gç/S¶n phÈm gç VËt liÖ u x©y dùng C¸c ngµnh kh¸c Tæ ng sè C«ng ty tö nh©n % 31,0 27,0 11,4 4,7 25,3 100,0 Doanh nghiÖ p gia ®×nh % 44,5 7,9 7,8 18,3 21,5 100,0 Doanh nghiÖ p Nhµ nö íc % 29,9 8,1 0,9 7,4 53,7 100,0 Tû träng cña c¸c Cty tö nh©n trong tæ ng s¶n lö îng % 3,7 12,4 15,5 2,4 2,2 4,0 Nguån: Tæ ng côc Thèng kª , Hµ Néi C¸c sè liÖ u thèng kª trª n cho dï cã phÇn l¹c hËu vµ kh«ng chÝnh x¸c nhö ng còng gióp chóng ta x¸c ®Þnh ®ö îc vai trß cña khu vùc tö nh©n trong tö ¬ng lai. Con sè thö êng ®ö îc ®ö a ra ®Ó minh chø ng cho tÇm quan träng cña c¸c c«ng ty tö nh©n lµ tû träng 60% trong tæ ng s¶n phÈm quèc néi (GDP) cña khu vùc nµy. Thùc tÕ, § ¹i héi § ¶ng lÇn thø t¸m ®· xem xÐt vÊn ®Ò Nhµ nö íc cÇn lµm g×®Ó gi¶m bít ®i 20% tû träng cña chÝnh c¸c c«ng ty tö nh©n trong GDP. Tuy nhiª n, H×nh 5 cho ta thÊy râ viÖ c ®ö a vÊn ®Ò nµy ra xem xÐt lµ sai lÇm v×khu vùc tö nh©n, mµ Nhµ nö íc muèn c¹nh tranh trong viÖ c khai th¸c c¸c nguån lùc, chñ yÕu l¹i bao gåm c¸c n«ng trang gia ®×nh vµ doanh ngiÖ p gia ®×nh mµ kh«ng mét chÝnh phñ nµo, kÓ c¶ chÝnh phñ nö íc x· héi chñ nghÜa, muèn khai th¸c. C¸c c«ng ty tö nh©n, bao gåm c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n vµ c«ng ty cæ phÇn, chiÕm mét phÇn rÊt nhá bÐ trong nÒn kinh tÕ víi tû träng kh«ng qu¸ 1% GDP, vµ v×vËy häkh«ng thÓ lµ mèi ®e däa ®èi víi c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc hay víi c¸c môc tiª u x· héi cña ChÝnh phñ. Ngö îc l¹i, c¸c môc tiª u vÒ t¨ng trö ëng, viÖ c lµm vµ c«ng b»ng, thËm chÝ c¶ môc tiª u duy tr× c¸c doanh nghiÖ p Nhµ nö íc phô thuéc vµo thµnh c«ng cña sù nghiÖ p c«ng nghiÖ p hãa vµ sù v÷ng m¹nh cña c¸c c«ng ty tö nh©n. 18 H×nh 5 Thö íc ®o tÇm quan träng cña Khu vùc Tö nh©n 0 10 20 30 40 50 Gi¸ trÞgia t¨ng cña c«ng ty tö nh©n trong GDP Gi¸ trÞcña kinh tÕ n«ng trang gia ®×nh vµ doanh nghiÖ p gia ®×nh trong GDP Gi¸ trÞcña khu vùc ngoµi quèc doanh trong GDP 19 60 III- Nh÷ ng vÊn ®Òc¸ c c«ng ty tÖ nh©n ®ang ph¶i ®èi mÆt a. “TÝn dông, tÝn dông vµ tÝn dông” Tæ ng bÝthö § ç Mö êi ®· ®Ò cËp tíi vÊn ®Ò mµ ViÖ t Nam ph¶i ®èi mÆt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ b»ng ba ch÷ “vèn, vèn vµ vèn”. C¸c c«ng ty võa vµ nhá cña ViÖ t Nam còng cã chung quan ®iÓm nµy; hächo r»ng nh÷ng trë ng¹i lín nhÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña hälµ ”tÝn dông, tÝn dông vµ tÝn dông”. Qua c¸c cuéc pháng vÊn gÇn ®©y cña chóng t«i víi 50 c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n, c«ng ty cæ phÇn cã thÓ thÊy chÝnh nh÷ng qui ®Þnh kh«ng râ rµng vÒ quyÒn së h÷u, nh÷ng qui ®Þnh h¹n chÕ cña Nhµ nö íc trong xuÊt nhËp khÈu, hÖ thèng thuÕ bÊt hîp lý vµ tÖ hµnh chÝnh quan liª u ®· g©y rÊt nhiÒu khã kh¨n cho ho¹t ®éng kinh doanh vµ lµm t¨ng chi phÝcña c¸c c«ng ty nµy. Nhö ng tÊt c¶ nh÷ng ngö êi mµ chóng t«i pháng vÊn ®Òu xÕp nh÷ng vÊn ®Ò trª n vµo sau vÊn ®Ò tÝn dông mµ cô thÓ lµ thiÕu tÝn dông. KÕt qu¶ tö ¬ng tù còng thÊy ®ö îc trong tÊt c¶ c¸c cuéc ®iÒu tra kh¸c vÒ ho¹t ®éng cña c¸c c«ng ty tö nh©n ë ViÖ t Nam. Còng gièng nhö c¸c d÷ liÖ u vÒ qui m« vµ c¬ cÊu cña khu vùc kinh tÕ tö nh©n trong c«ng nghiÖ p, c¸c sè liÖ u thèng kª chÝnh thø c kh«ng ph¶n ¸nh ®ö îc chÝnh x¸c thùc tÕ mµ c¸c c«ng ty võa vµ nhá gÆp ph¶i trong vÊn ®Ò tµi chÝnh. Sè liÖ u thèng kª chÝnh thø c (xem b¶ng 7) cho thÊy khu vùc “ngoµi quèc doanh” ®· ®¹t ®ö îc mø c t¨ng trö ëng rÊt lín trong thÞphÇn tÝn dông néi ®Þa, tõ 6% n¨m 1990 lª n ®Õn kho¶ng 40% n¨m 1996. Víi con sè 40%, tû lÖ tÝn dông cña thµnh phÇn kinh tÕ tö nh©n trong tæ ng sè vèn tÝn dông trong nö íc râ rµng thÊp h¬n tû träng cña hätrong GDP (kho¶ng 60%), tuy nhiª n vÊn ®Ò bÊt b×nh ®¼ng trong hÖ thèng ph©n phèi tÝn dông ®ang cã dÊu hiÖ u gi¶m dÇn. B¶ng 7 Tû träng tÝn dông cña khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh vµ c¸c c«ng ty tö nh©n trong trong tæ ng tÝn dông trong nö íc (%) Khu vùc kinh tÕ ngoµi quèc doanh C¸c c«ng ty tö nh©n 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 6,2 7,2 16,2 28,4 32,5 38,5 40,7 0,8 3,8 6,6 kh«ng cã kh«ng cã sè liÖ u sè liÖ u kh«ng cã kh«ng cã sè liÖ u sè liÖ u Nguån: Ng©n hµng ThÕ giíi, 1995, 1996 § ¸ng tiÕc lµ nh÷ng thay ®æ i tÝch cùc nµy kh«ng cã hoÆc cã rÊt Ýt t¸c dông thiÕt thùc ®èi víi khèi c¸c c«ng ty tö nh©n. Së dÜ nhö vËy v× hai lý do: (1) c¸c c«ng ty tö nh©n chØ ®ö îc nhËn mét phÇn nhá trong tæ ng sè vèn tÝn dông trong nö íc dµnh cho khu vùc kinh tÕ tö nh©n (xem b¶ng 7), vµ (2) gÇn nhö toµn bé tÝn dông ph©n bæ cho c¸c c«ng ty tö nh©n ®Òu lµ tÝn dông ng¾n h¹n, th«ng thö êng tõ ba ®Õn s¸u th¸ng. H¬n n÷a, thêi 20