Tài liệu Chuong4_Trang70

Ch¬ng 4: thu thËp vµ ph©n tÝch sè liÖu “Mét trÝ tuÖ tÇm thêng nhng chuyªn cÇn cßn cã thÓ tiÕn xa h¬n trÝ tuÖ tuyÖt vêi mµ lêi biÕng” J. Deval 4.1. sè liÖu vµ thèng kª [4] (Paul D. Leedy, Jeanne Ellis Ormrod, 2004) vµ [6] (George E.P. Box, William G. Hunter, J. Stuart Hunter, 1978) I- B¶n chÊt vµ vai trß cña sè liÖu trong nghiªn cøu Nghiªn cøu lµ mét c¸ch tiÕp cËn cã thÓ tiÕn hµnh ®îc víi mét vÊn ®Ò chØ khi cã sè liÖu chøng minh cho nã. ThuËt ng÷ "Sè liÖu" (data) b¾t nguån tõ tiÕng Latin cã nghÜa lµ "®a ra" (hay "mang l¹i"). Sè liÖu lµ nh÷ng mÈu th«ng tin mµ c¸c trêng hîp cô thÓ mang l¹i cho ngêi quan s¸t (nghiªn cøu). 1- Sè liÖu lµ g×? C¸c nhµ nghiªn cøu ph¶i lu«n nhí r»ng sè liÖu kh«ng hoµn toµn chÝnh x¸c (x¸c thùc) - sù râ rµng, c«ng khai, chÝnh x¸c tån t¹i díi tÊt c¶ nh÷ng hiÖn tîng mµ chóng ta quan s¸t. Sè liÖu ®óng h¬n lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña sù chÝnh x¸c (x¸c thùc). Cha mét ai tõng nh×n vµo chÝnh sù thËt (sù x¸c thùc). Chóng ta gièng nh nh÷ng ngêi sèng trong ngôc tèi, n¬i chØ cã nh÷ng tia n¾ng chiÕu trªn sµn nhµ. Nh÷ng tia n¾ng nµy cho chóng ta h×nh dung vÒ mÆt trêi, nhng chóng ta cã thÓ kh«ng bao giê nh×n thÊy mÆt trêi. Chóng ta sÏ kh«ng bao giê biÕt ®îc sù kh¸c nhau gi÷a mÆt trêi vµ nh÷ng tia n¾ng trªn sµn nhµ. Nhµ nghiªn cøu ®ang ë trong mét nhµ tï thùc sù. Hä sÏ kh«ng bao giê cã thÓ nh×n thÊy nguån gèc thùc sù cña sè liÖu. VÝ dô, chóng ta thêng nh×n thÊy nh÷ng g× ngêi kh¸c lµm - nh÷ng hµnh ®éng hä thÓ hiÖn, nh÷ng thø hä t¹o ra vµ t¸c ®éng cña hä lªn ngêi kh¸c. Nhng con ngêi thùc sù bªn trong hä, nh÷ng sù riªng biÖt (®éc ®¸o), chóng ta sÏ kh«ng thÓ nµo biÕt ®îc. Nghiªn cøu t×m kiÕm th«ng qua sè liÖu ®Ó kh¸m ph¸ sù thËt n»m trong nh÷ng sè liÖu. §ã cã thÓ lµ sù theo ®uæi kh«ng bao giê kÕt thóc. Nh÷ng nhµ nghiªn cøu nhiÒu kinh nghiÖm ®Òu nhËn thøc ®îc r»ng sù thËt mµ hä lu«n h¨ng h¸i t×m kiÕm lµ m·i m·i n»m ngoµi ph¹m vi nh÷ng g× thÓ hiÖn bëi sè liÖu. V× vËy, nã n»m ngoµi sù hiÓu biÕt cña con ngêi. Ch¼ng h¹n, nhµ khoa häc t×m kiÕm b¶n chÊt bªn trong nguyªn tö cã thÓ kh¸m ph¸ ra r»ng c¸c vËt thÓ ®îc t¹o thµnh bëi c¸c nguyªn tö (c¸c h¹t rÊt nhá). Nhng hä kh«ng biÕt r»ng nh÷ng nguyªn tö (c¸c h¹t rÊt nhá) ®ã cã ®îc t¹o thµnh bëi c¸c h¹t nhá h¬n n÷a hay kh«ng. TrÝ tuÖ con ngêi lu«n khao kh¸t t×m hiÓu sù thËt. §Ó ®¹t ®îc môc ®Ých, chóng ta ®· chän con ®êng nghiªn cøu. Nhng con ®êng ®ã lu«n kÕt thóc t¹i ®iÓm xa nhÊt mµ nã ®¹t ®îc vÒ mÆt sè liÖu, ®ã chÝnh lµ bê (miÖng) vùc. Trong khi sù thËt cuèi cïng l¹i ë n¬i s©u nhÊt (®¸y vùc), n¬i kh«ng thÓ tiÕp cËn ®îc. 2- Sè liÖu lµ t¹m thêi vµ lu«n thay ®æi: Khi ph©n tÝch sè liÖu chóng ta cã ®îc sù hiÓu biÕt míi. Nhng chóng ta còng nhËn thøc ®îc nh÷ng vÊn ®Ò míi cÇn nghiªn cøu s©u h¬n. 73 Sè liÖu kh«ng chØ khã n¾m b¾t mµ cßn cã tÝnh chÊt t¹m thêi. Sè liÖu mµ nhµ nghiªn cøu ®îc phÐp xem lít qua cã thÓ tån t¹i chØ trong vßng cha ®Õn mét gi©y. H·y xem xÐt t×nh huèng nghiªn cøu nµy nh mét vÝ dô. Mét nhµ x· héi häc quan t©m ®Õn viÖc tiÕn hµnh mét cuéc ®iÒu tra ®Ó nghiªn cøu vÒ th¸i ®é vµ quan ®iÓm cña nh÷ng ngêi sèng trong mét thµnh phè nhÊt ®Þnh. Nh÷ng ngêi gióp viÖc cña nhµ nghiªn cøu x· héi häc thùc hiÖn cuéc ®iÒu tra trong mét khu phè. Khi hä chuyÓn sang ®iÒu tra ë khu phè kh¸c th× nh÷ng sè liÖu mµ hä thu thËp ®îc ®· cò. Mét sè ngêi ë trong khu phè ®· ®iÒu tra b©y giê l¹i thay ®æi ý kiÕn vµ cã nh÷ng quan ®iÓm kh¸c. Hä xem mét ch¬ng tr×nh trªn truyÒn h×nh hoÆc nghe mét cuéc th¶o luËn vµ ®· thay ®æi ý kiÕn. Mét sè ngêi ®· chuyÓn ®i, mét sè ngêi míi ®Õn, cã ngêi ®· qua ®êi, cã ngêi míi sinh ra. Ngµy mai, tuÇn sau, n¨m sau, ... nh÷ng g× chóng ta cho lµ ®· kh¸m ph¸ ®îc cã thÓ ®· thay ®æi hoµn toµn. Sè liÖu chØ lµ t¹m thêi. Chóng ta ®¬n thuÇn chØ n¾m b¾t ®îc nh÷ng g× s¬ lîc (tho¸ng qua) cña nh÷ng ®iÒu dêng nh lµ ®óng t¹i mét thêi ®iÓm nhng kh«ng nhÊt thiÕt ®óng ë thêi ®iÓm kh¸c. C¸c nhµ nghiªn cøu ph¶i nhËn ra r»ng: thËm chÝ nh÷ng sè liÖu ®îc thu thËp mét c¸ch cÈn thËn nhÊt cã thÓ cã mét chÊt lîng khã n¾m b¾t ®îc vµ ë thêi ®iÓm sau ®ã chóng cã thÓ kh«ng cã sù t¬ng øng trong thùc tÕ víi bÊt kú thø g×. Sè liÖu hay thay ®æi (kh«ng æn ®Þnh), chóng "bèc h¬i" rÊt nhanh. 3- Sè liÖu cÊp 1 vµ sè liÖu cÊp 2: NhËn thøc (hiÓu biÕt) duy nhÊt vÒ sù thËt cña nhµ nghiªn cøu lµ sù thËt bao gåm nhiÒu líp. Líp gÇn víi sù thËt nhÊt lµ sè liÖu cÊp 1; nh÷ng sè liÖu nµy cã gi¸ trÞ nhÊt, râ rµng nhÊt. Xa h¬n mét chót lµ líp sè liÖu cÊp 2, ®îc lÊy tõ sè liÖu cÊp 1. ë phÇn tríc, chóng ta suy luËn (gi¶ thiÕt) r»ng nhµ nghiªn cøu gièng nh mét ngêi ngåi trong nhµ tï vµ cè g¾ng ®Ó hiÓu vÒ mÆt trêi chØ b»ng c¸ch nh×n vµo nh÷ng tia n¾ng chiÕu trªn sµn nhµ. ¸nh s¸ng trùc tiÕp cho sè liÖu cÊp 1. MÆc dï tia n¾ng kh«ng ph¶i lµ mÆt trêi nhng nã ®îc chiÕu trùc tiÕp tõ mÆt trêi. Nhng h·y tëng tîng r»ng nhµ nghiªn cøu nh×n thÊy tia n¾ng kh«ng ph¶i chiÕu trùc tiÕp tõ mÆt trêi mµ lµ ¸nh s¸ng mê mê trªn sµn nhµ. Tia n¾ng (sè liÖu cÊp 1) ph¶n chiÕu qua g¬ng - bÞ biÕn ®æi bëi sù kh«ng hoµn h¶o cña chiÕc g¬ng - kh«ng gièng nh ¸nh s¸ng thùc cña tia n¾ng ban ®Çu. Sù ph¶n chiÕu ¸nh s¸ng nµy gäi lµ sè liÖu cÊp 2. Mét vÝ dô kh¸c, h·y xem trêng hîp sau: b¹n nh×n thÊy mét chiÕc « t« ®ang quay ®Çu trªn ®êng cao tèc vµ bÞ lËt xuèng m¬ng. B¹n chøng kiÕn toµn bé sù viÖc. Sau ®ã, ngêi l¸i xe nãi r»ng anh ta kh«ng nhËn thøc ®îc kh¶ n¨ng x¶y ra tai n¹n cho ®Õn khi chiÕc xe kh«ng kiÓm so¸t ®îc. C¶ b¹n vµ ngêi l¸i xe ®Òu kh«ng x¸c ®Þnh ®îc sù thËt cña vô tai n¹n. Cã ph¶i ngêi l¸i xe n¾m b¾t ®îc trong chèc l¸t vÒ ®iÒu mµ anh ta kh«ng nhËn thøc ®îc? Cã ph¶i chiÕc xe kh«ng hoµn h¶o dÉn ®Õn tai n¹n kh«ng râ rµng? Cã nh÷ng nh©n tè kh¸c liªn quan mµ b¹n kh«ng ®Ò cËp ®Õn? C©u tr¶ lêi n»m sau mét hµng rµo kh«ng thÓ xuyªn qua ®îc. Sù thËt vÒ nguyªn nh©n cña tai n¹n sÏ kh«ng bao giê ®îc biÕt ®Õn. Nhng nh÷ng viÖc mµ b¹n chøng kiÕn, cã thÓ kh«ng hoµn h¶o, chÝnh lµ sè liÖu cÊp 1 ®îc lÊy tõ vô tai n¹n ®ã. Sau ®ã, mét phãng viªn ®· pháng vÊn b¹n vµ ngêi l¸i xe råi viÕt bµi ®¨ng trªn tê b¸o ®Þa ph¬ng. ChÞ g¸i cña b¹n ®äc bµi b¸o, c« Êy cã ®îc sè liÖu cÊp 2 vÒ vô tai n¹n nµy. Bµi b¸o chØ cung cÊp sè liÖu cÊp 2. Sè liÖu nµy bÞ biÕn ®æi qua c¸c ph¬ng tiÖn 74 truyÒn th«ng. Kü n¨ng viÕt bµi cña phãng viªn, kü n¨ng ®äc cña ngêi ®äc vµ ng«n ng÷ kh«ng thÓ truyÒn t¶i hÕt mäi s¾c th¸i cña vÊn ®Ò mµ ngêi quan s¸t cung cÊp cho phãng viªn. ? ? ? ? ? ? ? ? Vïng nh÷ng th¾c m¾c cña nhµ nghiªn cøu ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Vïng sè liÖu cÊp 2 Vï ng sè Rµo c¶n vÒ kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n, kü n¨ng ®äc, viÖt, c¸c kªnh th«ng tin, ... li Öu Vïng sè liÖu cÊp 1 Vïng sù thËt tuyÖt ®èi Hµng rµo kh«ng thÓ xuyªn qua, n»m phÝa trªn sù thËt tuyÖt ®èi, ¸nh s¸ng cña sù thËt chiÕu qua ®ã ®Ó lµm s¸ng tá sè liÖu H×nh 4.1: Quan hÖ gi÷a sè liÖu vµ sù thËt Nh÷ng g× chóng ta nãi vÒ sè liÖu vµ quan hÖ cña nã víi sù thËt ®îc thÓ hiÖn trªn H×nh vÏ 4.1. C¸ch xa nhµ nghiªn cøu nhÊt vµ kh«ng thÓ tiÕp cËn ®îc lµ vïng sù thËt tuyÖt ®èi. Nã cã thÓ tiÕp cËn ®îc chØ khi vît qua hai vïng trung gian mµ chóng ta gäi lµ vïng sè liÖu. Lu ý r»ng cã mét hµng rµo kh«ng thÓ xuyªn qua tån t¹i gi÷a vïng sè liÖu cÊp 1 vµ vïng sù thËt tuyÖt ®èi. Mét phÇn nhá th«ng tin rß rØ qua hµng rµo vµ râ rµng ®ã lµ sè liÖu. Còng cÇn chó ý r»ng cã mét hµng rµo gi÷a phÇn vïng d÷ liÖu vµ vïng th¾c m¾c cña nhµ nghiªn cøu. Hµng rµo nµy bao gåm rÊt nhiÒu thø: sù thiÕu nh¹y c¶m vµ sù kh«ng chÝnh x¸c trong kh¶ n¨ng ph¸n ®o¸n cña con ngêi; thiÕu thiÕt bÞ ®o ®¹c, kh¶ n¨ng truyÒn ®¹t th«ng tin (giao tiÕp, ng«n ng÷) mét c¸ch chÝnh x¸c - hai ngêi chøng kiÕn cïng mét sù viÖc nhng kh«ng thÓ ghi l¹i (tr×nh bµy) chÝnh x¸c theo cïng mét c¸ch, ... C¸c nhµ nghiªn cøu kh«ng nªn quªn ý tëng chung phÝa sau H×nh vÔ 4.1. Lu«n ghi nhí ®iÒu ®ã sÏ gióp hä tr¸nh ®îc viÖc phãng ®¹i vÊn ®Ò vµ ®a ra nh÷ng kÕt luËn kh«ng ®¶m b¶o. Kh«ng mét nhµ nghiªn cøu nµo ®· tõng lít qua (nh×n tho¸ng qua) sù thËt tuyÖt ®èi, thËm chÝ nhËn ®îc sè liÖu ph¶n ¸nh sù thËt trõ khi vît qua ®îc sù kh«ng hoµn h¶o trong viÖc ph¸n ®o¸n vµ sù kh«ng chÝnh x¸c cña c¸c kªnh th«ng tin. Nh÷ng hiÓu biÕt cña con ngêi gióp c¸c nhµ nghiªn cøu ®îc chó ý ®Õn trong viÖc b¸o c¸o nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu, b»ng c¸ch sö dông nh÷ng tõ nh: dêng nh, mét kÕt luËn cã thÓ lµ, ... 4- Tiªu chuÈn cho viÖc chÊp nhËn sè liÖu: Kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c sè liÖu mµ nhµ nghiªn cøu chó ý ®Õn ®Òu ®îc chÊp nhËn ®Ó sö dông trong dù ¸n nghiªn cøu. Sè liÖu cã thÓ cã nh÷ng thiÕu sãt. NÕu nh vËy, nã sÏ ¶nh hëng ®Õn gi¸ trÞ cña kÕt qu¶ nghiªn cøu. NÕu nhµ nghiªn cøu tÝnh ®Õn mét sè lîng 75 lín sè liÖu kh«ng hoµn h¶o vµ kh«ng theo quy t¾c - sè liÖu mµ bÞ sai lÖch, kh«ng ®óng, lµm víng m¾c víi c¸c sè liÖu kh¸c, ... chóng sÏ lµm sai lÖch toµn bé sè liÖu. Mét ch©n lý trong nghiªn cøu lµ: bÊt kú nç lùc nghiªn cøu nµo còng cã thÓ bÞ sao chÐp, cã nghÜa lµ nã cã thÓ ®îc thùc hiÖn l¹i bëi bÊt kú nhµ nghiªn cøu nµo kh¸c, vµo bÊt kú thêi gian nµo díi cïng mét ®iÒu kiÖn nghiªn cøu. §Ó ®¶m b¶o cho sù chÝnh x¸c, mét tiªu chuÈn nµo ®ã ph¶i ®îc th«ng qua, mét giíi h¹n nµo ®ã ph¶i ®îc thiÕt lËp, nh÷ng tiªu chuÈn ph¶i ®îc ®Æt ra ®Ó tÊt c¶ c¸c sè liÖu ®¹t yªu cÇu nghiªn cøu. VÝ dô, mét nhµ n«ng häc muèn x¸c ®Þnh ¶nh hëng cña tia cùc tÝm ®èi víi c©y trång. Nhµ n«ng häc ph¶i thu hÑp ph¹m vi cña sè liÖu ®Ó chóng n»m trong mét giíi h¹n x¸c ®Þnh. Tia cùc tÝm trong kho¶ng nµo th× ®îc chÊp nhËn? Cêng ®é lµ bao nhiªu? Kho¶ng thêi gian nµo? C©y trång c¸ch nguån s¸ng bao nhiªu? Lo¹i c©y trång nµo? Gièng nµo? Nhµ n«ng häc ph¶i kh¸ chi tiÕt vÒ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Ó c¸c nhµ nghiªn cøu kh¸c cã thÓ ®¹t ®îc kÕt qu¶ t¬ng tù trong mét nghiªn cøu t¬ng tù. B»ng c¸ch ®a ra c¸c tiªu chuÈn nµy vµ ®ßi hái c¸c chuÈn mùc, chóng ta cã thÓ kiÓm so¸t ®îc lo¹i d÷ liÖu ®a vµo vµ ®iÒu chØnh ®iÒu kiÖn tiÕn hµnh nghiªn cøu. BÊt kú sè liÖu nµo kh«ng ®¹t yªu cÇu sÏ bÞ lo¹i ra khái nghiªn cøu. SÏ dÔ dµng kiÓm so¸t sè liÖu vÒ khoa häc tù nhiªn, khi chóng ta cã thÓ ®Þnh lîng sè liÖu. Nhng còng cã thÓ kiÓm so¸t ®îc sè liÖu vÒ khoa häc nh©n v¨n, khoa häc x· héi vµ nghÖ thuËt. Trong nh÷ng lÜnh vùc nµy, tiªu chuÈn thêng ®îc ban hµnh b»ng nh÷ng ®Þnh nghÜa, nh÷ng sè liÖu ®a vµo ph¶i ®¹t yªu cÇu vÒ giíi h¹n cuèi cïng. Chóng ta xem xÐt sè liÖu vÒ mäi mÆt, ®Æt chóng trong giíi h¹n cña c¸c tiªu chuÈn. V× vËy, chóng ta cã thÓ t¸ch nh÷ng sè liÖu phï hîp ra ®Ó sö dông, nh÷ng sè liÖu cßn l¹i kh«ng ®îc ®a vµo. Nh÷ng giíi h¹n chóng ta ®a ra ®îc gäi lµ tiªu chuÈn dµnh cho sè liÖu ®îc sö dông. Khi chóng ta tiªu chuÈn ho¸ sè liÖu, ®a vµo nh÷ng sè liÖu phï hîp víi tiªu chuÈn, chóng ta cã thÓ kiÓm so¸t ®îc viÖc nghiªn cøu chÆt chÏ h¬n vµ ®a ra nh÷ng kÕt luËn cã c¬ së ch¾c ch¾n h¬n. V× vËy, ®Ó ®¶m b¶o sù trän vÑn trong nghiªn cøu, chóng ta ph¶i ®a ra nh÷ng tiªu chuÈn chÝnh x¸c mµ sè liÖu cÇn ®¹t ®îc. Nh÷ng tiªu chuÈn nµy ph¶i ®îc ®a ra mét c¸ch râ rµng trong ®Ò c¬ng nghiªn cøu vµ b¸o c¸o nghiªn cøu. ChØ cã c¸ch nµy míi lµm cho nhµ nghiªn cøu vµ ngêi sö dông nghiªn cøu hiÓu râ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò ®îc nghiªn cøu. 5- T×m kiÕm sè liÖu: Tríc khi thu tËp sè liÖu cÇn tr¶ lêi c¸c c©u hái: - §èi tîng nghiªn cøu lµ g×? - M« t¶ vÊn ®Ò nghiªn cøu? - Cã sè liÖu nµo kh«ng? - Sè liÖu ®îc thu thËp nh thÕ nµo? Theo thø tù nµo? Ai thu thËp? - Cã sè liÖu nµo gièng nh vËy kh«ng? - Bao nhiªu lý thuyÕt ®· biÕt viÕt vÒ vÊn ®Ò nµy, ... Tõ ®ã kh¸m ph¸ vµ t×m kiÕm sè liÖu theo c¸c nguån sau: 1)- T×m kiÕm th«ng tin ë th viÖn: §äc c¸c bµi b¸o vµ tµi liÖu liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nghiªn cøu. Tõ ®©y sÏ cho ta ý tëng míi, ph¬ng thøc míi. Cã thÓ liªn hÖ víi nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· lµm nh÷ng nghiªn cøu t¬ng tù, biÕt ®îc c¸c c«ng cô tÝnh to¸n ®· ®îc sö dông… 76 2)- T×m kiÕm th«ng tin trªn internet, sö dông th ®iÖn tö… 3)- Kh¶o s¸t, ®iÒu tra, ®o ®¹c, thÝ nghiÖm, v.v… II- Thèng kª - mét c«ng cô ®Ó nghiªn cøu: Thèng kª cã thÓ lµ mét c«ng cô ®¾c lùc khi chóng ta sö dông nã mét c¸ch ®óng ®¾n, ®Æc biÖt lµ trong mét sè lo¹i sè liÖu vµ c©u hái nghiªn cøu ®Æc trng (riªng biÖt). Thèng kª rÊt h÷u Ých trong mét sè lÜnh vùc nh t©m lý häc, x· héi häc vµ gi¸o dôc. Nã Ýt ®îc sö dông trong lÜnh vùc lÞch sö, ©m nh¹c vµ v¨n häc. Nhng khi sö dông ph¬ng ph¸p thèng kª, chóng ta nªn nhí r»ng, kÕt qu¶ thèng kª kh«ng bao giê ®a ra c©u tr¶ lêi cuèi cïng cho vÊn ®Ò nghiªn cøu. C©u hái cuèi cïng cña nghiªn cøu lµ "sè liÖu chØ ra ®iÒu g×?" chø kh«ng ph¶i lµ "sè liÖu cã cÊu tróc ra sao?" (héi tô ë ®©u? liªn quan mËt thiÕt víi nhau nh thÕ nµo? ...) . Thèng kª cho chóng ta th«ng tin vÒ sè liÖu, nhng mét nhµ nghiªn cøu tËn t©m (cÈn thËn, chu ®¸o) sÏ kh«ng hµi lßng cho ®Õn khi hiÓu ®îc ý nghÜa cña nh÷ng th«ng tin ®ã (nh÷ng con sè ®ã ®îc lµm s¸ng tá). 1- Sù hÊp dÉn (quyÕn rò) cña thèng kª: Víi nhiÒu ngêi míi b¾t ®Çu nghiªn cøu (nh÷ng nhµ nghiªn cøu nghiÖp d), thèng kª cã mét søc hÊp dÉn ghª gím. Nh÷ng sè liÖu chñ yÕu vµ sù lÆp l¹i trong thèng kª cã thÓ mª hoÆc nhµ nghiªn cøu nghiÖp d nghÜ r»ng m×nh ®· cã mét kh¸m ph¸ lín lao, trong khi thùc tÕ hä míi chØ tÝnh to¸n mét vµi con sè gióp hä hiÓu (lµm s¸ng tá) sè liÖu. §»ng sau mçi th«ng tin ®îc thÓ hiÖn b»ng con sè lµ mét sè lîng lín sè liÖu. Thèng kª cã thÓ tæng kÕt nh÷ng sè liÖu nµy theo mét c¸ch riªng, nhng kh«ng thÓ n¾m b¾t ®îc tÊt c¶ nh÷ng khÝa c¹nh cña sè liÖu. Toµn bé sè liÖu ®îc thu thËp, kh«ng ph¶i bÊt kú mét th«ng tin riªng lÎ nµo ®îc tÝnh to¸n, ph¶i ®îc sö dông ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ang nghiªn cøu. Kh«ng cã sù thay thÕ nµo cho nhiÖm vô mµ nhµ nghiªn cøu ph¶i gi¶i quyÕt: kh¸m ph¸ ý nghÜa cña sè liÖu vµ sù liªn quan cña nã víi vÊn ®Ò nghiªn cøu. BÊt kú qu¸ tr×nh thèng kª nµo b¹n cã thÓ tËn dông ®Òu chØ ®¬n thuÇn phô thuéc vµo nhiÖm vô träng t©m nµy. H¬n n÷a, thËm chÝ quy tr×nh thèng kª phøc t¹p nhÊt còng kh«ng bao giê bï ®¾p ®îc cho mét nghiªn cøu nghÌo nµn vÒ ý tëng. 2- Chøc n¨ng chñ yÕu cña thèng kª: Thèng kª cã hai chøc n¨ng chñ yÕu: gióp nhµ nghiªn cøu m« t¶ sè liÖu vµ ®a ra kÕt luËn tõ sè liÖu. Thèng kª m« t¶ tãm t¾t b¶n chÊt chung cña sè liÖu thu ®îc. VÝ dô: c¸c ®Æc tÝnh xuÊt hiÖn ra sao? Bao nhiªu sù biÕn thiªn (kh¸c biÖt) tån t¹i gi÷a c¸c phÇn sè liÖu kh¸c nhau? C¸c ®Æc tÝnh liªn quan víi nhau nh thÓ nµo? Ngîc l¹i, suy luËn thèng kª gióp nhµ nghiªn cøu ®a ra quyÕt ®Þnh vÒ sè liÖu, ch¼ng h¹n nh nã gióp quyÕt ®Þnh r»ng sù kh¸c biÖt khi quan s¸t gi÷a 2 nhãm trong thùc nghiÖm lµ ®ñ lín ®Ó cho lµ do sù can thiÖp vµo thùc nghiÖm h¬n lµ may m¾n. C¶ hai chøc n¨ng nµy sÏ quyÕt ®Þnh viÖc tãm t¾t sè liÖu theo nhiÒu c¸ch. Trong qu¸ tr×nh tãm t¾t, nh÷ng ph©n tÝch sè liÖu thêng t¹o ra nh÷ng thùc thÓ mµ kh«ng cã sù t¬ng tù trong thùc tÕ. VÝ dô: chóng ta thêng chÊp nhËn sè trung b×nh sè häc, thêng ®îc gäi lµ gi¸ trÞ trung b×nh mµ kh«ng nghi ngê hay dÌ dÆt. H·y xem mét vÝ dô ®¬n gi¶n: 4 sinh viªn cïng ®i lµm thªm ë trong trêng ®¹i häc. Sinh viªn thø 1 lµm viÖc 24 giê mét tuÇn ë th viÖn. Sinh viªn thø 2 lµm viÖc 22 giê mét tuÇn t¹i hiÖu s¸ch. Sinh viªn thø 3 77 lµm viÖc 12 giê mét tuÇn t¹i b·i göi xe. Sinh viªn thø 4 lµm viÖc 16 giê mét tuÇn t¹i qu¸n cµ phª. Sè liÖu thÓ hiÖn theo c¸ch nµy thêng kh«ng ®îc s¾p xÕp vµ ngÉu nhiªn. TÊt c¶ c¸c sè liÖu mµ chóng ta cã ®îc trong thùc tÕ ®Òu kh«ng ®îc s¾p xÕp, lµ c¸c phÇn th«ng tin riªng lÎ. Chóng kh«ng cã sù tËp hîp (sù héi tô); chóng cÇn ®îc s¾p xÕp (qu¶n lý). Chóng ta thêng lµm nh thÕ nµo? Mét c¸ch thêng dïng lµ tÝnh gi¸ trÞ trung b×nh. B»ng c¸ch ®ã chóng ta cã ®îc th«ng tin lµ: trung b×nh mçi sinh viªn lµm viÖc 18,5 giê mét tuÇn. MÆc dï chóng ta biÕt ®îc mét vµi ®iÒu vÒ 4 sinh viªn nµy vµ sè giê lµm thªm cña hä. Më réng ra chóng ta biÕt r»ng: kh«ng mét sinh viªn nµo lµm viÖc chÝnh x¸c 18,5 giê mét tuÇn. Sè liÖu ®ã kh«ng thÓ hiÖn sù thËt trong thùc tÕ. Nh×n bÒ ngoµi, chóng ta gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò chØ ®Ó t¹o ra mét vÊn ®Ò kh¸c. Chóng ta t¹o ra mét sù khã xö, nÕu thèng kª chØ cho chóng ta mét ®iÒu kh«ng cã thùc, vËy t¹i sao chóng ta l¹i sö dông nã? T¹i sao chóng ta t¹o ra nh÷ng sù tëng tîng ngoµi nh÷ng sè liÖu r¾c rèi, cã thÓ gi¶i thÝch (chøng minh) ®îc. C©u tr¶ lêi n»m ë b¶n chÊt trÝ tuÖ cña con ngêi. Con ngêi chØ cã thÓ kiÓm so¸t ®îc mét lîng th«ng tin nhÊt ®Þnh trong cïng mét thêi ®iÓm (v× kh¶ n¨ng trÝ nhí cña con ngêi lµ cã h¹n). Thèng kª gióp lµm c« ®äng mét lîng sè liÖu lín thµnh mét lîng th«ng tin mµ trÝ tuÖ con ngêi cã thÓ hiÓu ®îc dÔ dµng h¬n. Trong qu¸ tr×nh nµy thèng kª gióp nhµ nghiªn cøu thÊy nh÷ng mÉu vµ mèi quan hÖ trong nh÷ng sè liÖu mµ cã thÓ bÞ bá qua. Nh×n chung, thèng kª gióp trÝ tuÖ con ngêi hiÓu ®îc nh÷ng sè liÖu kh¸c nhau khi ®îc s¾p xÕp. Vµ nh chóng ta thÊy, trÝ tuÖ con ngêi lµ c«ng cô cÇn thiÕt ®èi víi nhµ nghiªn cøu. 3- Kü thuËt thèng kª ®Ó ph©n tÝch chÊt lîng sè liÖu vµ lùa chän ph¬ng ph¸p thèng kª hîp lý: Víi viÖc thèng kª chóng ta cã thÓ tãm t¾t mét lîng sè liÖu lín, ®a ra dù to¸n vÒ xu híng trong t¬ng lai vµ x¸c ®Þnh khi nµo nh÷ng ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm kh¸c nhau dÉn ®Õn c¸c kÕt qu¶ kh¸c nhau. V× vËy, thèng kª lµ mét trong nh÷ng c«ng cô h÷u hiÖu a- Kh¸m ph¸ vµ xem xÐt b¶n chÊt sè liÖu: Tríc khi thùc hiÖn quy tr×nh thèng kª, quan s¸t kü nh÷ng sè liÖu b¹n cã vµ t×m hiÓu nhiÒu c¸ch ®Ó s¾p xÕp chóng. H·y cëi më vµ s¸ng t¹o. Kh«ng cã g× cã thÓ thay thÕ ®îc viÖc xem xÐt cÈn thËn, tØ mØ sè liÖu. Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña viÖc xem xÐt sè liÖu lµ: nh÷ng g× nhµ nghiªn cøu lµm ®èi víi sè liÖu (s¾p xÕp, xem xÐt, ...) ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc nghiªn cøu vµ lµm s¸ng tá sÏ ¶nh hëng tíi ý nghÜa cña nh÷ng ®iÒu mµ sè liÖu béc lé ra. V× vËy, c¸c nhµ nghiªn cøu nªn cung cÊp c¸ch ph©n tÝch (c¬ së) râ rµng, l«gic cho qu¸ tr×nh s¾p xÕp vµ tæ chøc sè liÖu. Xin nh¾c l¹i chøc n¨ng cña thèng kª lµ: - Thèng kª m« t¶: m« t¶ sè liÖu (héi tô ë ®©u, quan hÖ víi nhau nh thÕ nµo, ...) - Thèng kª suy luËn: suy luËn vÒ mét quan hÖ tæng qu¸t dùa trªn quan hÖ cña mét mÉu sè liÖu nhá. b- S¾p xÕp sè liÖu ®Ó dÔ dµng xem xÐt vµ lµm s¸ng tá: C¸c ph¬ng ph¸p thèng kª kh¸c nhau phï hîp víi c¸c lo¹i sè liÖu kh¸c nhau. Xem xÐt sè liÖu: - Thu thËp thµnh mét nhãm hay 2, 3 nhãm. 78 - Cã liªn quan hay riªng rÏ. - ThÓ hiÖn tû lÖ, thêi gian, sè thø tù, ... - Ph¶n ¸nh sù ph©n phèi b×nh thêng hay bÊt thêng. (1)- Sè liÖu xÕp vµo mét nhãm hay nhiÒu nhãm: Trong mét sè trêng hîp, sè liÖu ®îc ®a vµo mét nhãm. Mét sè trêng hîp sè liÖu ®îc chia thµnh 2, 3 nhãm. Ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cña sè liÖu mét nhãm ®ßi hái nhiÒu ph¬ng ph¸p thèng kª h¬n lµ so s¸nh 2, 3 nhãm sè liÖu. (2)- Sè liÖu liªn tôc hay sè liÖu rêi r¹c: - Sè liÖu liªn tôc: vÝ dô, thèng kª vÒ tuæi theo thø tù thêi gian chóng ta cã thÓ cã thèng kª vÒ trÎ em trong ®é tuæi tõ 2 ®Õn 4 tuæi th× cã thÓ lµ 2 tuæi, 2 tuæi 3 th¸ng, 2 tuæi 6 th¸ng, ... thËm chÝ cã thÓ tÝnh chi tiÕt ®Õn ngµy, giê, phót, ... - Sè liÖu rêi r¹c: vÝ dô, thèng kª vÒ tr×nh ®é häc sinh cÊp 3 ta cã häc sinh líp 10, líp 11, líp 12 chø kh«ng cã häc sinh líp 11,5. Nh chóng ta ®· ®Ò cËp ®Õn ë phÇn tríc, trÝ nhí cña con ngêi lµ cã h¹n. Søc nhí cña con ngêi chØ vµo kho¶ng 5000 th«ng tin kh¸c nhau trong cïng mét thêi ®iÓm. Thùc tÕ, sè liÖu cña nhµ nghiªn cøu cã ®îc rÊt Ýt (chØ 7, 8 sè), nhng hä cÇn s¾p xÕp chóng theo mét c¸ch dÔ nghiªn cøu, xem xÐt vµ dÔ ghi nhí. S¾p xÕp sè liÖu theo d¹ng b¶ng vµ d¹ng biÓu ®å lµ rÊt h÷u Ých cho nghiªn cøu. c- Sö dông b¶ng tÝnh ®iÖn tö (Microsoft Excel, Lotus 1-2-3) ®Ó s¾p xÕp sè liÖu vµ ph©n tÝch sè liÖu: C¸c b¶ng tÝnh ®iÖn tö gióp b¹n tÝnh to¸n, chØnh söa mét c¸ch dÔ dµng, nhanh chãng. Nã cho phÐp nhµ nghiªn cøu lµm c¸c viÖc sau: - S¾p xÕp - T×m kiÕm - ChØnh söa - VÏ biÓu ®å - TÝnh to¸n, ... Nã còng cho phÐp nhµ nghiªn cøu lu tr÷, cËp nhËt sè liÖu, in Ên dÔ dµng, ®Ñp. 4.2- Chän mÉu [16] (NguyÔn V¨n Lª, 2001): Trong nghiªn cøu mét sè lín c¸ thÓ, trong c¸c ®Ò tµi réng lín nh ®Ò tµi quèc gia, ®Ò tµi liªn quan ®Õn hµng ngµn, hµng v¹n c¸ thÓ hay ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh, v× nhiÒu lý do trong ®ã cã lý do kinh tÕ, ta ph¶i tiÕn hµnh ®iÒu tra thö nghiÖm ë mét sè lîng nhá gäi lµ mÉu (Ðchantillon). Sau khi cã c¸c sè liÖu cña mÉu, ta sö dông lý thuyÕt thèng kª suy ra cho toµn bé tæng thÓ. §ã lµ ph¬ng ph¸p chän mÉu. I- Hai ph¬ng ph¸p lÊy mÉu 1- LÊy mÉu phi x¸c suÊt: Lµ lÊy mÉu kh«ng dùa vµo lý thuyÕt x¸c suÊt mµ dùa vµo suy nghÜ chñ quan cña nhµ nghiªn cøu. Ph¬ng ph¸p nµy thêng chØ dïng trong c¸c nghiªn cøu s¬ bé, nghiªn cøu thö... Cã nh÷ng h×nh thøc sau: a. LÊy mÉu thuËn tiÖn: kh«ng chó ý ®Õn tÝnh ®¹i diÖn, mµ chØ chó ý ®Õn sù thuËn tiÖn cña ngêi nghiªn cøu. 79 b. LÊy mÉu tÝch luü nhanh: VÝ dô, trong 300 vËn ®éng viªn, lóc ®Çu chän ngÉu nhiªn 10 vËn ®éng viªn ®Ó nghiªn cøu, sau ®ã mçi vËn ®éng viªn ®îc chän thªm 2 vËn ®éng viªn n÷a, lµ cã mét mÉu 30 vËn ®éng viªn. c. LÊy mÉu ph¸n ®o¸n: VÝ dô, ®Ó nghiªn cøu 3 lo¹i nh©n viªn b¸n hµng, bËc cao, bËc trung, bËc thÊp, nhµ nghiªn cøu chän ra 3 nhãm nh©n viªn vµ ph¸n ®o¸n r»ng 3 nhãm ®ã ®¹i diÖn cho 3 cÊp ®é nh©n viªn yªu cÇu. 2- LÊy mÉu x¸c suÊt: Lµ lÊy mÉu dùa vµo lý thuyÕt x¸c suÊt. V× vËy, tõ d÷ liÖu mÉu, ta dÔ dµng suy ra c¸c tham sè cña tæng thÓ. Cã thÓ nªu 2 c¸ch sau: a. LÊy mÉu ngÉu nhiªn ®¬n thuÇn: lµ c¸ch lÊy mÉu mµ mäi phÇn tö cña tæng thÓ ®Òu cã c¬ héi nh nhau xuÊt hiÖn trong mÉu. Cã thÓ ®¸nh sè c¸c phÇn tö cña tæng thÓ, t¬ng øng víi mçi "l¸ th¨m" ®· ®¸nh sè, x¸o trén th¨m vµ rót ngÉu nhiªn theo sè lîng ®· ®Þnh, ta ®îc mét mÉu ngÉu nhiªn. Còng cã thÓ theo ph¬ng ph¸p tra b¶ng sè ngÉu nhiªn (Table of Random numbers). §ã lµ mét b¶ng liÖt kª s½n c¸c con sè ngÉu nhiªn. C¸ch sö dông nh sau: - X¸c ®Þnh sè cét con sè sÏ sö dông t¬ng øng víi sè ch÷ sè cña tæng thÓ cÇn nghiªn cøu. VÝ dô: tæng thÓ x¸c ®Þnh lµ 2000 th× sè cét ch÷ sè sö dông lµ 4 cét. - X¸c ®Þnh con sè sÏ ®îc lùa chän lµm phÇn tö mÉu, con sè ®ã ph¶i lín h¬n kh«ng vµ ph¶i nhá h¬n tæng thÓ lµ 2000. - Sè lîng phÇn tö ®îc chän b»ng kÝch thíc mÉu. Gi¶ sö kÝch thíc mÉu lµ 200, ta sÏ lÇn lît tra b¶ng, lÊy c¸c con sè tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn trªn cho tíi khi nµo ®ñ 200. ë ®©y phÇn tö ®Çu tiªn ®îc chän sÏ lµ 1102, 1103, v.v... b. LÊy mÉu cã hÖ thèng:  §ã lµ c¸ch lÊy mÉu mµ ®¬n vÞ lÊy mÉu ®Çu tiªn lµ ngÉu nhiªn, sau ®ã cø c¸ch k ®¬n vÞ l¹i chän mét phÇn tö (k gäi lµ kho¶ng c¸ch lÊy mÉu). k thêng ®îc x¸c ®Þnh b»ng sè nghÞch ®¶o cña tØ lÖ lÊy mÉu. Gi¶ sö cÇn lÊy mét mÉu 50 phÇn tö trong tæng thÓ 500 phÇn tö th× tû lÖ lÊy mÉu lµ 50/500 = 1/10 vµ nh vËy k = 10.  X¸c ®Þnh phÇn tö ®Çu tiªn: b»ng 2 c¸ch. C¸ch thø nhÊt lµ lÊy ngÉu nhiªn trong toµn bé tæng thÓ. C¸ch thø 2 lµ lÊy ngÉu nhiªn trong k ®¬n vÞ ®Çu tiªn. VÝ dô: ta cÇn chän mét mÉu cã 25 phÇn tö trong tËp hîp gåm 100 phÇn tö. -k= 100 25 =4 - Chän phÇn tö ®Çu tiªn: trong 4 phÇn tö ®Çu tiªn chän ngÉu nhiªn mét phÇn tö, gi¶ sö ®îc phÇn tö thø 3. - Nh vËy c¸c phÇn tö tham gia mÉu sÏ bao gåm: 3, 7, 11, 15, 19, 23, v.v... II- QuyÕt ®Þnh vÒ kÝch thíc mÉu: 1- M« h×nh tæng qu¸t: KÝch thíc mÉu phô thuéc vµo sai sè cho phÐp vµ ®é tin cËy cho phÐp trong mét c«ng tr×nh NCKH. Sai sè cho phÐp cã thÓ tÝnh b»ng sè phÇn tr¨m (ký hiÖu lµ ), vµ ®é tin cËy cho phÐp, tÝnh b»ng x¸c suÊt P (hay ). C¸c nhµ thèng kª ®· ®a ra b¶ng c¸c con sè võa ®ñ ®Ó híng dÉn. Díi ®©y lµ mét trÝch ®o¹n [16] (NguyÔn V¨n Lª, 2001):   0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0,85 207 323 375 1295 5180 0,90 0,95 270 422 755 1691 6764 80 384 600 1867 2400 9603 0,99 663 1236 1843 4146 16337 0,995 787 1281 2188 4924 19699 Mét vÝ dô minh ho¹: Ban l·nh ®¹o mét tØnh yªu cÇu tÝnh n¨ng suÊt trång lóa trªn c¸c m¶nh ®Êt cña tØnh ®· ®îc ®¸nh sè, víi sai sè cho phÐp  = 0,05 vµ ®é tin cËy  = 0,85. Nh×n b¶ng ta thÊy ngay ph¶i nghiªn cøu trªn 207 m¶nh (n = 207). Gi¶ sö sau khi nghiªn cøu, n¨ng suÊt trung b×nh tÝnh ®îc lµ 5000 kg lóa/hecta/vô. VËy n¨ng suÊt lóa tæng thÓ c¸c m¶nh ®Êt cña tØnh ®îc suy ra nh sau: X - 0,05 X  x  X + 0,05 X X : n¨ng suÊt trung b×nh cña mÉu (Ðchantillon). x : n¨ng suÊt trung b×nh cña tæng thÓ. Thay b»ng sè, ta cã: 5000 kg - 5000.5 1000 kg  x  5000 kg + 4750 kg  x  5250 kg 5000.5 1000 kg KÕt luËn: nghiªn cøu trªn mét mÉu gåm 207 m¶nh ®Êt chän ngÉu nhiªn, ta thÊy n¨ng suÊt trung b×nh trªn mét hecta dao ®éng trong kho¶ng tõ 4750 kg ®Õn 5250 kg/hecta, víi sai sè cho phÐp  = 5% vµ ®é tin cËy P = 0,85. Trong kinh tÕ, ngoµi viÖc tÝnh ®Õn sai sè vµ ®é tin cËy cho phÐp, ngêi ta cßn tÝnh ®Õn chi phÝ cho mét cuéc ®iÒu tra. VÝ dô: nÕu cø lµm xong mét phiÕu ®iÒu tra trªn mét m¶nh ®Êt th× ph¶i tèn kÐm 50.000®, vËy sÏ tèn 50.000® x 207 = 10.350.000®. Nhng nÕu ng©n s¸ch chi cho cuéc ®iÒu tra chØ ®îc duyÖt lµ 8.000.000® th× quy m« mÉu chØ cßn lµ 8.000.000 = 160, nh vËy sai sè sÏ gia t¨ng vµ ®é tin cËy sÏ gi¶m. 50.000 2- X¸c ®Þnh kÝch thíc mÉu cho tõng t×nh huèng nghiªn cøu [16] (NguyÔn V¨n Lª, 2001) III- Lµm thÕ nµo tõ mÉu nghiªn cøu suy ra ®îc ®Æc trng cña tæng thÓ? Tríc hÕt, mÉu chän ph¶i cã tÝnh ®¹i diÖn. Thø hai, sè lîng c¸c ®¬n vÞ trong mÉu ph¶i kh«ng ®îc nhá qu¸ ®Ó t¹o ra sai sè lín. Nh vËy cha ®ñ, c¸c nhµ to¸n thèng kª cßn ®Ò ra mét sè yªu cÇu kh¸c. 1- Cã thÓ chän nhiÒu mÉu chø kh«ng ph¶i mét mÉu ®Ó nghiªn cøu. LÊy mét vÝ dô ®¬n gi¶n: gi¶ sö ta cã 4 s¶n phÈm A, B, C, D, mçi s¶n phÈm lÇn lît nÆng 1kg, 2kg, 3kg, 4kg. Träng lîng trung b×nh cña chóng cã thÓ tÝnh ngay ®îc lµ: x x =  i = 1  2  3  4 = 2,5 kg 4 n Nhng gi¶ sö ta kh«ng nghiªn cøu träng lîng cña c¶ 4 s¶n phÈm mµ chØ lÊy mÉu 2 s¶n phÈm ®Ó nghiªn cøu råi dïng lý luËn thèng kª suy ra träng lîng trung b×nh thùc cña 4 s¶n phÈm. Nh vËy cã thÓ chän bao nhiªu mÉu?  Sè mÉu cã thÓ chän lµ: C 42 = 4! 2!( 4  2)! (c«ng thøc tæ hîp chËp 2 cña 4 phÇn tö)  Xem b¶ng sau: Sè thø tù mÉu 1 2 3 C¸c phÇn tö AB AC AD C¸c gi¸ trÞ 1; 2 1; 3 1; 4 81 Trung b×nh mÉu x i x1 = 1,5 x 2 = 2,0 x 3 = 2,5 4 5 6 BC BD CD 2; 3 2; 4 3; 4 x 4 = 2,5 x 5 = 3,0 x 6 = 3,5 x i = 2,5 ë ®©y, gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸c mÉu l¹i b»ng trung b×nh tæng thÓ. 2- C¸ch suy diÔn tõ trung b×nh mÉu sang trung b×nh tæng thÓ.  VÝ dô 1 (n  30): nghiªn cøu thu nhËp cña 200 hé gia ®×nh trong mét vïng cã 2.000 hé, ngêi ta tÝnh ®îc thu nhËp trung b×nh lµ 500 USD/th¸ng, víi ph¬ng sai mÉu lµ 250 USD. H·y suy diÔn ra thu nhËp trung b×nh cña toµn bé c¸c hé d©n c, cho hÖ sè tin cËy 1 -  = 95%. Bµi gi¶i: ¸p dông c«ng thøc x = X Z x n Trong ®ã x lµ trung b×nh tæng thÓ, X lµ trung b×nh mÉu, Z lµ biÕn sè chuÈn cã ®îc b»ng c¸ch tra b¶ng t¬ng øng víi hÖ sè tin cËy, x lµ ®é lÖch chuÈn cña tæng thÓ. ë ®©y, ta kh«ng biÕt  x , vËy ph¶i thay x = a (ph¬ng sai mÉu), ta cã: n .  x2 hay S2 = n .  a2 n 1 n 1 200 S2 = x 250$ = 251,6$ 199 x S b»ng x = X  Z X Z n n S2 = VËy: Ta sÏ thay c«ng thøc x = (S2 lµ ph¬ng sai mÉu cã hiÖu chØnh vµ S lµ ®é lÖch chuÈn cña mÉu cã hiÖu chØnh) X +Z X -Z x = 500$ + 1,196 x n x n = 500$ - 1,196 x 251,6 n 251,6 n = 502,19$ = 497,81$ KÕt luËn: thu nhËp trung b×nh thùc cña toµn bé c¸c hé d©n c n»m trong kho¶ng 479,81$  502,19$ víi hÖ sè tin cËy 95%. 4.3- Xö lý c¸c sè liÖu, diÔn gi¶i [16] (NguyÔn V¨n Lª, 2001) I- Xö lý c¸c sè liÖu: Xö lý c¸c sè liÖu lµ tõ c¸c sè liÖu th« (raw data) nhµ nghiªn cøu s¾p xÕp, chØnh lý, tr×nh bµy, ... biÕn chóng thµnh sè liÖu tinh, lµm c¬ së cho viÖc diÔn gi¶i, ph©n tÝch thèng kª vµ b¸o c¸o khoa häc. Nãi theo hai t¸c gi¶ NguyÔn V¨n HiÕn vµ NguyÔn Xu©n QuÕ "Còng gièng nh thÞt, c¸, rau qu¶ mua vÒ cha thÓ ¨n ngay ®îc mµ ph¶i chÕ biÕn, nÊu níng thµnh c¸c mãn ¨n". C«ng t¸c xö lý gåm c¸c thao t¸c chñ yÕu sau: kiÓm tra sè liÖu, hiÖu chØnh hay biªn tËp (Editing data), m· ho¸, ®a vµo b¶ng, ®a vµo s¬ ®å, biÓu ®å. 1- KiÓm tra: Lo¹i bá nh÷ng phÕ phÈm, nghÜa lµ nh÷ng d÷ liÖu kh«ng dïng ®îc, do thu kh«ng ®óng ph¬ng ph¸p, tµi liÖu kh«ng x¸c thùc. 2- HiÖu chØnh: Cßn gäi lµ biªn tËp sè liÖu (Editing data) lµ söa c¸c sai sãt do ghi chÐp hoÆc dïng ng«n tõ thiÕu chuÈn x¸c. Cã thÓ nªu c¸c vÝ dô sau trong nghiªn cøu marketing: 82 VÝ dô 1: Nh÷ng c©u tr¶ lêi kh«ng ®Çy ®ñ hoÆc kh«ng râ rµng, nÕu hiÓu ®îc ý cña c©u tr¶ lêi th× cã thÓ söa l¹i cho râ. C©u hái: "B¹n ®· cã lÇn nµo uèng rîu Whisky cha?" Tr¶ lêi: "C¸ch ®©y mét n¨m t«i cha uèng". C©u nµy cã thÓ hiÓu lµ ®èi tîng ®· uèng nhng c¸ch thêi ®iÓm hái h¬n mét n¨m råi. Nh vËy ®îc söa l¹i lµ "§· uèng". VÝ dô 2: Nh÷ng c©u tr¶ lêi dïng sai ng«n tõ cña b¶ng c©u hái cÇn söa l¹i cho thèng nhÊt víi b¶ng c©u hái. C©u hái: "B×nh qu©n mét th¸ng gia ®×nh b¹n sö dông hÕt bao nhiªu lÝt dÇu ¨n?" Tr¶ lêi: "2 kg". Ta ®ang hái ®¬n vÞ lÝt mµ ngêi tr¶ lêi l¹i nãi kg. Khi ®ã ta ph¶i ®æi kg ra lÝt vµ söa l¹i c©u tr¶ lêi. VÝ dô 3: §iÒn nhÇm « tr¶ lêi. Nhê ph©n tÝch l«gic ë c¸c c©u sau, ta cã thÓ biÕt ch¾c ch¾n ®èi tîng ®· ®iÒn nhÇm « tr¶ lêi ë mét c©u tríc, khi ®ã ta sÏ söa l¹i cho ®óng. C©u hái: "Gia ®×nh «ng (bµ) hiÖn cã tivi mµu kh«ng?" Tr¶ lêi: ®¸nh dÊu vµo « "Kh«ng". Nhng ®Õn c©u sau khi hái vÒ c¸c th«ng tin cña ngêi cã tivi nh: «ng bµ ®· mua tivi ®ã ®îc bao l©u hoÆc mua nã ë ®©u, v.v... ®èi tîng ®Òu tr¶ lêi ®Çy ®ñ, do ®ã ta ph¸n ®o¸n r»ng ®èi tîng ®· ®iÒn nhÇm « tr¶ lêi ë c©u tríc vµ do ®ã ph¶i ®îc söa l¹i, ®iÒn vµo « "Cã". 3- M· ho¸ (coding): M· ho¸ lµ g¸n cho sè liÖu mét ký hiÖu, nh mét con sè hay mét ch÷. §iÒu nµy cÇn thiÕt, ®Æc biÖt trong viÖc xö lý b»ng m¸y ®iÖn to¸n v× m¸y tÝnh chØ hiÓu vµ ®äc ®îc c¸c ký hiÖu sè hoÆc ch÷ chø kh«ng thÓ hiÓu ®îc c©u v¨n. Cã thÓ nªu mét vµi vÝ dô. VÝ dô 1: Ký hiÖu T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T×nh huèng tr¶ lêi §Æc biÖt thÝch RÊt thÝch ThÝch võa ph¶i B×nh thêng (kh«ng quan t©m) Kh«ng thÝch l¾m RÊt khã chÞu §Æc biÖt khã chÞu Ký hiÖu Y1 Y2 Y3 Y4 T×nh huèng tr¶ lêi  20 tuæi > 20 ®Õn 30 > 30 ®Õn 40 > 40 VÝ dô 2: Khi m· ho¸ ph¶i nhí lËp b¶ng danh môc m· ho¸, gióp cho nh©n viªn khi nhËp sè liÖu vµo m¸y tra cøu quªn ý nghÜa cña c¸c m· hiÖu. 4- §a vµo b¶ng (Tabulation): a- Lo¹i b¶ng ®¬n gi¶n (Simple Tabulation): VÝ dô: T×nh h×nh chiÕm lÜnh thÞ trêng cña c¸c nh·n hiÖu tivi mµu. 83 Nh·n hiÖu TÇn suÊt tuyÖt ®èi 200 470 220 110 45 125 1.170 SONY JVC PANASONIC SAMSUNG DAEWOO Lo¹i kh¸c Tæng sè TÇn suÊt t¬ng ®èi 17% 40% 18,8% 9,4% 3,8% 11% 100% b- Lo¹i b¶ng phøc t¹p hay b¶ng chÐo (Cross Tabulation) Lo¹i nµy gióp ta xem xÐt mèi liªn quan gi÷a nhiÒu biÕn sè. Trong b¶ng chÐo ngêi ta thêng xÕp biÕn ®îc gi¶ thiÕt lµ biÕn t¸c nh©n lµm biÕn dßng vµ biÕn hÖ qu¶ lµm biÕn cét. VÝ dô vÒ b¶ng chÐo dïng tÇn sè tuyÖt ®èi (B¶ng 4.1) vµ b¶ng chÐo dïng tÇn sè t¬ng ®èi (B¶ng 4.2). B¶ng 4.1: Mèi liªn hÖ gia tr×nh ®é häc vÊn vµ thu nhËp cña d©n c (B¶ng tÇn sè tuyÖt ®èi hay sè lÇn xuÊt hiÖn) Møc thu nhËp (1000®) Tr×nh ®é häc vÊn PTCS trë xuèng PTTH THCN C§- §H Trªn §H Tæng sè < 100 100-199 200-299 300-399 400-499 250 170 146 50 50 624 140 98 240 80 30 588 60 42 135 90 30 375 40 50 180 137 43 450 16 20 165 120 85 406 Tæng sè  500 10 516 35 415 140 1006 130 607 160 356 475 2900 B¶ng 4.2: Mèi liªn hÖ gi÷a häc vÊn vµ thu nhËp cña d©n c (B¶ng tÇn sè t¬ng ®èi) Møc thu nhËp (1000®) Tr×nh ®é häc vÊn PTCS trë xuèng PTTH THCN C§- §H Trªn §H < 100 100-199 200-299 300-399 400-499 48% 41% 15% 8% 2% 27% 24% 24% 13% 8.5% 12% 10% 13% 15% 8.5% 8% 12% 18% 23% 12% 3% 5% 16% 20% 24% Tæng sè  500 2% 100% 8% 100% 14% 100% 21% 100% 45% 100% Qua hai b¶ng trªn ta cã thÓ nhËn xÐt r»ng, nÕu dïng b¶ng tÇn sè tuyÖt ®èi th× rÊt khã thÊy liªn hÖ gi÷a hai biÕn sè v× c¸c tÇn sè tuyÖt ®èi kh«ng t¬ng ®¬ng nhau. Ch¼ng h¹n ë cét t¬ng øng víi møc thu nhËp 500, cã 2 con sè 140 vµ 130, vÒ sè tuyÖt ®èi chóng gÇn ngang b»ng nhau nhng nÕu ®a vÒ sè t¬ng ®èi th× con sè 140 (lín h¬n) l¹i øng víi con sè phÇn tr¨m nhá h¬n (14%). 5- Tr×nh bµy sè liÖu díi h×nh thøc c¸c s¬ ®å, biÓu ®å, ®å thÞ: 84 VÝ dô: Sè liÖu vÒ ®µo t¹o tiÕn sÜ t¹i ViÖt Nam (1977 – 2005) - H×nh 4.2: BiÓu ®å cét (tÇn sè t¬ng ®èi) Sè l îng NCS trong n íc ®· tèt nghiÖp vµ ® îc cÊp b»ng phã tiÕn sÜ, tiÕn sÜ tõ 1977 ®Õn 2005 (tæng sè 8383) 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3592 1542 1325 924 720 280 Khoa häc tù Khoa häc x· Khoa häc kü nhiªn héi (c¶ kinh thuËt tÕ) Y, D îc - H×nh 4.3: BiÓu ®å trßn (tÇn sè t¬ng ®èi) 85 N«ng, l©m, ng Khoa häc qu©n sù Sè l îng NCS trong n íc ®· tèt nghiÖp vµ ® îc cÊp b»ng phã tiÕn sÜ, tiÕn sÜ tõ 1977 ®Õn 2005 (tæng sè 8383) N«ng, l©m, ng 9% Khoa häc qu©n sù 3% Khoa häc tù nhiªn 18% Y, D îc 16% Khoa häc kü thuËt 11% Khoa häc x· héi (c¶ kinh tÕ) 43% II- DiÔn gi¶i: 1- Kh¸i niÖm: DiÔn gi¶i lµ lµm c¸c d÷ liÖu, c¸c con sè, c¸c b¶ng sè, c¸c s¬ ®å, ... biÕt nãi, lµ sö dông c¸c ph¬ng ph¸p t duy khoa häc ®Ó lý gi¶i vÒ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu, nh ph©n tÝch, tæng hîp, ®èi chiÕu, so s¸nh, kh¸i qu¸t ho¸, trõu tîng ho¸, quy n¹p, suy diÔn, nªu lªn c¸c mèi quan hÖ, v.v... Trong viÖc diÔn gi¶i c¸c d÷ kiÖn tuú theo tõng ®Ò tµi, nhµ nghiªn cøu sÏ vËn dông ®Õn c¸c kiÕn thøc vÒ tù nhiªn, vÒ x· héi, vÒ t duy. ChÊt lîng cña c«ng tr×nh nghiªn cøu phô thuéc mét phÇn quan träng vµo sù diÔn gi¶i cã c¬ së khoa häc cña t¸c gi¶. C¸c t¸c gi¶ NguyÔn V¨n HiÕn vµ NguyÔn Xu©n QuÕ viÕt: diÔn gi¶i d÷ liÖu lµ viÖc lµm cho d÷ liÖu cã ý nghÜa. Nh÷ng d÷ liÖu rót ra tõ b¶n th©n nã kh«ng cho ta ý nghÜa g× c¶. VÝ dô qua b¶ng tÝnh, ta thÊy cã 250 hé gia ®×nh sö dông tivi nh·n hiÖu PANASONIC, con sè 250 ®ã kh«ng cã ý nghÜa g× c¶ nÕu ta chØ biÕt nã cã mµ kh«ng thÊy cã liªn quan víi c¸c sè kh¸c nh thÕ nµo. Nh vËy b¶n chÊt cña diÔn gi¶i d÷ liÖu lµ ph¶i lµm thÕ nµo ®Ó c¸c con sè biÕt nãi. Trong diÔn gi¶i th× ph©n tÝch lµ quan träng. Sù ph©n tÝch lµ dùa trªn quy t¾c sau ®©y cña Descartes: chia sù khã kh¨n ra thµnh cµng nhiÒu m¶nh cµng tèt ®Ó cã thÓ gi¶i quyÕt chóng mét c¸ch dÔ dµng h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ muèn gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò phøc t¹p th× ph¶i b¾t ®Çu b»ng viÖc ph©n tÝch c¸c sù kiÖn. Khi ph©n tÝch c¸c sù kiÖn, cÇn chó ý ®Õn 2 ®iÓm sau: - C¸c tÝnh chÊt cña sù kiÖn: møc ®é lÆp l¹i, tÇm quan träng cña sù kiÖn, v.v... C¸c tÝnh chÊt nµy ®îc thÓ hiÖn mét phÇn ë c¸c chØ tiªu thèng kª. - Nguyªn nh©n cña c¸c sù kiÖn. Ngêi ta dùa vµo c¸c biªn b¶n t×m hiÓu trong ®ã cã ghi ®Çy ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn vµ x· héi cña sù kiÖn ®Ó t×m ra nguyªn nh©n cña c¸c sù kiÖn. Trong ph©n tÝch th× ph©n tÝch thèng kª chiÕm mét vÞ trÝ quan träng. Nhê lý gi¶i ®óng ®¾n, nhµ nghiªn cøu ®Ò xuÊt ra c¸c ý kiÕn cã c¬ së khoa häc, nhµ ph¬ng ph¸p luËn vÒ NCKH Prikhodco viÕt: mçi mét ý kiÕn mµ ngêi nghiªn cøu ®Ò ra cÇn cã c¬ së v÷ng ch¾c. §ã lµ yªu cÇu tÊt nhiªn mµ thêng ngêi míi b¾t ®Çu nghiªn cøu hay quªn. Trong nh÷ng luËn ¸n vµ nh÷ng bµi b¸o khoa häc ta thêng gÆp nh÷ng 86 c¸ch nãi nh thÕ nµy: "C«ng tr×nh nghiªn cøu cña chóng t«i ®· chøng tá", "chóng t«i ®· x¸c lËp r»ng", "râ rµng lµ ...". Nhng nÊp sau nh÷ng ý kiÕn cã tÝnh chÊt kh¼ng ®Þnh nµy, ®éc gi¶ kh«ng bao giê t×m thÊy nh÷ng dÉn liÖu cÇn thiÕt, nh÷ng sù tÝnh to¸n, nh÷ng b¶ng biÓu, v.v... nghÜa lµ nh÷ng dÉn chøng khoa häc cña t¸c gi¶. Sù s¬ xuÊt nghiªm träng nh thÕ cã thÓ g©y ra mét Ên tîng vÒ tÝnh chÊt kh«ng chÆt chÏ, thiÕu dÉn chøng, thiÕu c¨n cø cña c¸c ý kiÕn do nhµ nghiªn cøu ®Ò xuÊt. 2- Mét vµi vÝ dô: a- Sè liÖu vÒ ®µo t¹o tiÕn sÜ ë ViÖt Nam (®· nªu ë trªn): Tû lÖ ®µo t¹o tiÕn sÜ cho ngµnh khoa häc x· héi chiÕm 46% vµ cho ngµnh khoa häc kü thuËt chØ lµ 11%. §©y lµ sù mÊt c©n ®èi nghiªm träng (TD: tû lÖ luËn ¸n tiÕn sÜ ngµnh khoa häc x· héi ë B¾c Mü chiÕm 12%, ë ch©u ¢u chiÕm 18% vµ ë Cuba lµ 15%). b- §o¸n tÝnh c¸ch, sè phËn qua 12 con gi¸p cã tin ®îc kh«ng? Quy luật chẵn lẻ: Ngày nay chúng ta đều biết rằng trái đất quay xung quanh mặt trời một năm hết 365 ngày. Nhưng từ trái đất, ta cảm thấy mặt trời dường như chuyển động trên bầu trời sao theo một đường khép kín, gọi là vòng Hoàng Đạo. Các hành tinh trong hệ mặt trời cũng chuyển động theo một cách như vậy, nhưng vì chúng có mặt phẳng quỹ đạo hơi khác với trái đất nên trên bầu trời chúng chuyển động không trùng với đường Hoàng Đạo mà dao động trên dưới đường ấy khoảng 8 độ, thành một vành đai gọi là Hoàng Đới. Từ hàng ngàn năm trước, những nhà thiên văn và chiêm tinh phương tây đã chia Hoàng Đới thành 12 cung và đặt tên cho nó theo hình dạng cách điệu của các chòm sao tương ứng dưới dạng các con vật, nên gọi đó là vòng ZODIAC (do chữ ZOO là động vật). Các nhà thiên văn phương Đông (Trung Quốc) lại chia vòng đó thành 12 cung đặt tên là Tí, Sửu, Dần, Mão,... Trong số các hành tinh quay chung quanh mặt trời có Sao Mộc (Jupiter), có chu kỳ gần sát 12 năm. Như vậy mỗi năm sao Mộc sẽ đi vào một cung Tý, Sửu, Dần, Mão... Vì thế người ta gọi sao Mộc là Tuế Tinh (Sao năm). Người ta cũng gán cho 12 năm tên của 12 con vật mà chúng ta đã biết: Tý (chuột), Sửu (Trâu), Dần (Hổ), Mão (Mèo)... Tuy nhiên, theo nguyên lý âm dương - cơ ngẫu, người xưa xếp sắp các năm theo cách: Tý (dương), Sửu (âm), Dần (dương), Mão (âm),...Do đó, để chọn các con v ật, người ta đã chọn chúng có số ngón chẵn, lẻ xen kẽ nhau theo quy tắc s ố l ẻ l à d ương, s ố ch ẵn l à âm: Tý (dương) Sửu (âm) Dần (dương) Mão (âm) Thìn (dương) Tỵ (âm) Ngọ (dương) Mùi (âm) Thân (dương) Dậu (âm) Tuất (dương) : Con chuột (5 ngón, lẻ) : Con trâu (2 ngón, chẵn) : Con hổ (5 ngón, lẻ) : Con thỏ (4 ngón, chẵn) : Con rồng (5 ngón, lẻ) : Con rắn (lưỡi chẻ 2, chẵn) : Con ngựa (1 ngón, lẻ) : Con dê (2 ngón, chẵn) : Con khỉ (5 ngón, lẻ) : Con gà (4 ngón, chẵn) : Con chó (5 ngón, lẻ) 87 Hợi (âm) : Con lợn (2 ngón, chẵn) Từ đó hình thành những biểu tượng 12 con giáp mà chúng ta có ngày nay. Đúng, sai chuyện 12 con giáp... Chúng ta thường hay thấy mọi người nói: "Người ta tuổi Ngọ, tuổi Mùi /Tôi nay bùi ngùi tuổi thân " Vậy điều đó có đúng không? Ta hãy lấy ngay sự phân giải "Đời người và 12 con giáp" in trong cuốn sách "Thực dụng vạn niên lịch" do nhà xuất bản khí tượng Bắc Kinh xuất bản năm 2000. Về tuổi Thân thấy viết như thế này ngay ở những dòng đầu: "Trong 12 con giáp, khỉ có quan hệ mật thiết với người nhất, thuộc họ nhà vượn, có thể không chút nghi ngờ mà nói rằng nó đã mang trong mình trí tuệ và sự khôn khéo của người...". "Người sinh năm Thân có nhiều tài lẻ thiên bẩm, họ sẽ trở thành diễn viên, tác giả, nhà ngoại giao, luật sư, vận động viên, nhà kinh doanh cổ phiếu tài giỏi. Họ là những nhà hoạt động xã hội xuất sắc, có thể giao tiếp với bất cứ người nào. Nếu bạn bị họ lừa gạt thì bạn không thể biết được bạn đã bị lừa như thế nào!?", "Vì thông minh, lanh lợi, tháo vát nên những người sinh năm Thân thường là người chiến thắng",... Vậy khi xem những dòng đó, nếu bạn là người tuổi Thân, bạn sẽ có còn than vãn: "tôi nay bùi ngùi tuổi Thân" nữa hay không? Nhưng bạn có thể phản bác, câu này là nói về người nữ, vì chỉ có người nữ mới "bùi ngùi"! Thì đây, ta đọc tiếp: "Các cô gái tuổi Thân rất nhiệt tình, đầy hấp dẫn. Cho dù họ đi đâu cũng mang niềm vui , sự hưng phấn đến đó. Thật khó tìm được người không biết rung động trước vẻ đẹp và sức sống mãnh liệt của họ". Bạn đọc lại hỏi, cũng là tuổi Thân nhưng còn phụ thuộc vào Can nào, vì: "Đàn ông chữ Giáp có tài/ Đàn bà chữ Giáp đi hai lần đò". Thì đây, bạn hãy đọc tiếp: "Sinh năm Giáp Thân, khỉ leo cây (Thuộc loại Thuỷ trong ngũ hành): Bổng lộc không ít, tính cách dịu dàng, giỏi hơn người, lên đến nơi thì bị hất xuống, hậu vận mới thành công, gia đình giàu có, vợ chồng hoà hợp, có con cái, phụ nữ trong gia đình biết cách giữ cho gia đình hưng vượng, họ mang mệnh vinh hoa". Vậy thì bạn có nên cả tin vào những câu nói dân gian hay những câu nói trong sách? Bạn sẽ biện luận: Vậy thì dân gian nói sai, sách dẫn vừa rồi đã nói đúng!? Hãy kể cho tôi nghe về tuổi Tuất đi, vì năm nay là năm Tuất! Thì đây: "Người sinh năm Tuất nói chung là người chính trực, thành thật, thẳng thắn, giàu lòng chính nghĩa. Họ là người trọng nghĩa, làm việc công bằng, ngay thẳng, chân thành, không cố làm ra vẻ ta đây, rất thích được bênh kẻ yếu, tự nguyện nghe người khác tâm sự về chuyện buồn của họ, sẵn sàng chia sẻ nỗi buồn với người khác. Vì thế, người tuổi Tuất biết cách sống hoà bình với mọi người."... Một tài liệu của Nhật cũng nói rằng: "Người tuổi Tuất hội đủ những đức tính tốt đẹp của con người". Những danh nhân tuổi Tuất. Ta có thể kể rất nhiều danh nhân tuổi Tuất như: - Văn hào Victor Huygo (26.2.1802): Nhâm Tuất - Nhà toán học Leibnitz (1.7.1646): Bính Tuất - Nhà toán học Riemann (17.9.1826): Bính Tuất 88 - Nhà triết học Voltaire (21.11.1694): Giáp Tuất - Nhà mác xít F. Engelo (28.11.1820): Canh Tuất - Nhà du hành vũ trụ Gagarin (9.3.1934): Giáp Tuất Và người viết chiếu dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long năm 1010 là Lý Thái Tổ (Lý Công Uẩn) sinh ngày 12 tháng 2 năm Giáp Tuất. Người đương thời với chúng ta, Hoàng thân Quốc trưởng Nôrôđôm Xihanúc (Campuchia) sinh 31 – 10 – 1922 tuổi Nhâm Tuất. Ông thường nói vui lúc còn đang lưu vong rằng: “Tôi tuổi Tuất, cầm tinh con chó, con chó trung thành với Tổ quốc tôi”. Như vậy, đã có biết bao danh nhân tuổi Tuất. Tác giả của bài viết này rất thích thú với những gì mà cuốn sách nói trên của Trung Quốc đã viết bao điều tốt đẹp về tuổi Tuất bởi bản thân mình cũng là một người tuổi Giáp Tuất (1934)! Thế nhưng, trong công việc nghiên cứu, tôi đã lập một danh sách hơn 200 danh nhân có ngày sinh lấy từ các từ điển danh nhân thế giới thì thấy, ở tuổi nào, con giáp nào cũng có nhiều danh nhân: GIÁP ẤT BÍNH ĐINH MẬU KỶ CANH TÂN NHÂM QUÝ CỘNG Tý Sửu Dần Mão Thìn Tị Ngọ Mùi Thân Dậu Tuất Hợi Cộng 7 3 3 5 1 4 1 1 4 3 2 4 2 3 12 11 15 5 2 21 17 4 2 3 2 3 19 4 1 1 5 4 5 27 1 4 6 2 4 4 8 4 4 4 2 3 7 2 6 5 2 2 3 3 4 2 2 2 6 3 3 19 4 12 2 3 3 12 17 9 21 26 20 17 18 18 25 17 18 19 25 203 Tất nhiên, con số 203 danh nhân văn hoá khoa học nói trên mới thống kê từ danh sách nước ngoài và chỉ lấy những người có ngày sinh nên đã bỏ đi rất nhiều những người chỉ có đến năm sinh. Do đấy, sự sai trội ở các tuổi Can hay tuổi Chi chỉ có tính chất tương đối. Và bạn đọc vẫn có thể tin ở những điều mà sách đã viết. Thế nhưng, ta hãy xem những lời khuyên về chọn đôi lứa theo tuổi trong sách, ta sẽ thấy những mâu thuẫn. Thí dụ ở chỗ nói về tuổi Tuất: Nam Tuất lấy nữ Tỵ có được không? Trả lời: "Khó có tốt đẹp vì rắn không biết bày tỏ tình cảm". Nhưng ở chỗ nói về tuổi Tỵ và hôn nhân lại viết: Nữ Tỵ lấy nam Tuất: "Chỉ cần rắn bớt chuyện tầm phào, đây có thể là một đôi vô cùng hạnh phúc"!! Một đàng thì "khó có tốt đẹp", một đàng thì "vô cùng hạnh phúc", bạn sẽ biết phải tin hay không tin? Những trích dẫn ở trên cho thấy thật đúng như câu "tận tín thư bất như vô thư" (Quá tin ở sách chẳng bằng không có sách). Năm Bính Tuất có gì vui? 89 Ta có thể thấy những điều tổng kết về 12 con giáp với vận mệnh mà các sách trên đã nêu nếu có đúng cũng chỉ có ý nghĩa tương đối. Bởi vì ta không thể phân loại số phận và tính cách con người chỉ theo có 10 Can hoặc 12 Chi. Chính vì thế người ta còn phải đi sâu thêm theo tổ hợp của 60 hoa giáp, rồi còn đi thêm vào tháng sinh, ngày sinh. Các phương pháp dự báo phương Đông (Tử vi, Hà lạc, Tứ trụ) hoặc phương Tây (horoscope) đòi hỏi phải có giờ sinh. Nhưng những nghiên cứu về trẻ sinh đôi (mà thế giới và ở trung tâm nghiên cứu tiềm năng con người hiện đang làm) cho thấy ngay những trẻ sinh đôi cùng trứng (monozigote) cũng có số mệnh khác nhau, có khi một đứa sống, một đứa chết! Điều đó cho thấy còn có quá nhiều sự thận trọng và cần thiết cho việc dự báo tương lai. Mặc dù vậy, một số nhà ngoại cảm thật giỏi họ có thể dự báo mà không phụ thuộc vào Tý, Sửu, Dần, Mão,...! Rồi còn có những nhà tiên tri xuyên thế kỷ. Nhưng những con người đó thật là hiếm. Đối với chúng ta, năm Tuất 2006 sẽ là một năm có nhiều kỷ niệm đẹp vì cách đây gần 1000 năm, năm Canh Tuất 1010 là năm Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư ra Thăng Long để trở thành thủ đô ngàn tuổi của đất nước ta ngày hôm nay. Người viết chiếu dời đô là Lý Công Uẩn, tức Lý Thái Tổ cũng là một người tuổi Tuất (Giáp Tuất). Di sản văn hoá đặc biệt của thủ đô là Văn Miếu, nơi có bia tôn vinh các danh nhân đất nước cũng được xây dựng từ thời Lý năm Canh Tuất 1070. Gần 1000 năm sau, năm Bính Tuất 1946, Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà đã cho ra đời bản hiến pháp đầu tiên ghi nhận Hà Nội là thủ đô chính thức của đất nước ngàn năm văn hiến. Đó cũng là năm mà lá cờ đỏ sao vàng lần đầu tiên bay trên bầu trời Pháp khi Hồ Chủ tịch và đoàn đại biểu của nước Việt Nam DCCH sang đàm phán ở Hội nghị Phôngtennơblô (Fontainebleau). Đó cũng là năm đầu tiên mà Bác Hồ vui Tết Trung Thu với thiếu nhi và Bác đã viết: “Tương lai đất nước ta sau này có sánh vai được với các cường quốc năm châu hay không cũng một phần lớn là nhờ công học tập của các cháu”... Và năm Bính Tuất 2006 này cũng là kỷ niệm 30 năm thống nhất nước nhà về mặt nhà nước và ra đời Quốc hiệu nước ta hiện nay là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Năm mới bao giờ cũng đem lại cho mỗi người một niềm hy vọng mới. Tôi tin rằng mỗi chúng ta, ở bất kỳ tuổi thuộc con giáp nào nếu lao động hăng say hết mình thì đã tự mang đến cho mình một lời chúc tốt đẹp của năm mới như câu ngạn ngữ Pháp: "Hãy tự giúp mình, trời sẽ giúp" (Aide - toi, le Ciel t'aidera!). (Nguyễn Phúc Giác Hải) 4.4- Sö dông ph¬ng ph¸p thèng kª ®Ó xö lý vµ ph©n tÝch c¸c d÷ liÖu. I- TÝnh tÇn sè, tÇn suÊt vµ c¸c tham sè thèng kª: 1- Nh÷ng néi dung nµy ®· ®îc häc ë m«n x¸c suÊt thèng kª, thuû v¨n c«ng tr×nh, ph©n tÝch thèng kª trong thuû v¨n, kinh tÕ thuû lîi - M« h×nh m« pháng vµ quy ho¹ch thùc nghiÖm, ... Do ®ã nÕu cÇn th× sÏ nh¾c l¹i vµ ®a ra c¸c vÝ dô vËn dông [11] (NguyÔn H÷u B¶o, 2005). 2- §Ó thÊy ý nghÜa cña phÇn nµy h·y xÐt mét thÝ nghiÖm ®¬n gi¶n sau: B¶ng 4.3: Ph¬ng ¸n c©y trång 1- §Ëu T×nh huèng khÝ hËu Tèt (50%) XÊu (50%) 100 0 90 KÕt qu¶  X 50 Lín 2- Lóa 3- Rau (1) (2) (3) X X X 70 35 20 35 45 35 Nhá Kh«ng tèt +  xÊu kh¸ +  tèt h¬n xÊu +  rÊt tèt II- T¬ng quan vµ håi quy [20] (Bïi Minh TrÝ, 2005) 1- C¬ së lý thuyÕt t¬ng quan. a- T¬ng quan cÆp: X©y dùng c¸c m« h×nh thèng kª - kinh tÕ cho phÐp x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm vÒ mÆt sè lîng c¸c mèi liªn hÖ, sù phô thuéc vµ ¶nh hëng qua l¹i gi÷a c¸c chØ tiªu kinh tÕ. MÆc dï m« h×nh chØ cã thÓ hy väng ph¶n ¸nh thùc tÕ ®· lµm ®¬n gi¶n ®i Ýt nhiÒu song nã ®¶m b¶o mét gãc ®é to¸n häc chÆt chÏ trong viÖc nghiªn cøu c¸c mèi quan hÖ vÒ kinh tÕ ®· h×nh thµnh, trong viÖc lµm râ c¸c vÊn ®Ò nh: sù phô thuéc ®ang ®îc nghiªn cøu cã ®îc tån t¹i hay kh«ng vµ nã ®îc biÓu diÔn díi d¹ng nh thÕ nµo, ... ChÝnh do sù hoµn thiÖn vÒ mÆt to¸n häc, sù x¸c ®Þnh vÒ mÆt sè lîng cña c¸c ®Æc trng vµ íc lîng cña chóng nªn m« h×nh thèng kª - kinh tÕ kh«ng nh÷ng ®îc dïng lµm ph¬ng tiÖn ®Ó ph©n tÝch sù ph¸t triÓn kinh tÕ ®· qua, mµ cßn lµ c«ng cô quan träng ®Ó tÝnh to¸n kÕ ho¹ch. Khi nãi vÒ mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a hai hay mét sè chØ tiªu (kh«ng nh÷ng trong ph¹m vi kinh tÕ, mµ nãi chung c¶ trong tù nhiªn vµ x· héi), th× ngêi ta ph©n biÖt hai h×nh thøc liªn hÖ: liªn hÖ hµm sè vµ liªn hÖ t¬ng quan. Sù phô thuéc hµm sè ®îc biÓu thÞ mét c¸ch x¸c ®Þnh vµ chÝnh x¸c trong tõng trêng hîp riªng lÎ, trong tõng quan s¸t riªng lÎ. Ch¼ng h¹n, ®Þnh luËt Ohm quy ®Þnh sù phô thuéc hµm sè gi÷a ®iÖn thÕ cña d©y dÉn, ®iÖn trë vµ cêng ®é dßng ®iÖn cña nã. §Þnh luËt nµy ®îc tho¶ m·n mét c¸ch chÆt chÏ trong tõng phÐp thö riªng lÎ, kh«ng phô thuéc vµo ®é dµi vµ tiÕt diÖn d©y dÉn lµ bao nhiªu, lµm b»ng chÊt liÖu g×, vµ ®iÖn thÕ lín hay nhá. Cã thÓ ®a ra rÊt nhiÒu vÝ dô kh¸c vÒ sù phô thuéc hµm sè, ®Æc biÖt lµ trong lÜnh vùc khoa häc tù nhiªn chÝnh x¸c (vËt lý, ho¸ häc, thiªn v¨n häc, ...). BiÕt ®îc sù phô thuéc hµm sè sÏ cho phÐp tiªn ®o¸n mét c¸ch tuyÖt ®èi chÝnh x¸c vÒ c¸c sù kiÖn thËm chÝ sÏ x¶y ra trong t¬ng lai xa x«i. Ch¼ng h¹n, khoa häc cã thÓ dù b¸o tríc nhiÒu n¨m vÒ nhËt thùc vµ nguyÖt thùc chÝnh x¸c ®Õn tõng phót, thÇm chÝ ®Õn tõng gi©y. Sù phô thuéc t¬ng quan kh¸c sù phô thuéc hµm sè ë chç ®îc biÓu thÞ kh¸i qu¸t trung b×nh vµ chØ biÓu hiÖn th«ng qua rÊt nhiÒu quan s¸t. Ch¼ng h¹n, gi¶ thiÕt r»ng ta nghiªn cøu sù phô thuéc gi÷a chiÒu cao cña con ngêi vµ träng lîng cña hä. Hoµn toµn râ rµng lµ cã tån t¹i sù phô thuéc nh vËy. Ch¼ng h¹n, nÕu lÊy ngÉu nhiªn 100 ngêi xÕp theo thø tù tõ thÊp ®Õn cao, th× nãi chung cµng cao träng lîng cµng lín. Nhng trong trêng hîp nµy, tÝnh quy luËt chung tuyÖt nhiªn kh«ng nhÊt thiÕt ®óng víi tõng quan s¸t riªng lÎ: trong sè 100 ngêi cã thÓ cã mét sè ngêi t¬ng ®èi nÆng c©n nhng l¹i thÊp vµ ngîc l¹i. §iÒu ®ã hoµn toµn râ rµng: ngoµi chiÒu cao, tÊt nhiªn lµ nh©n tè quan träng, th× cßn nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c (tuæi t¸c, cuéc sèng, søc khoÎ, ...) ¶nh hëng ®Õn träng lîng. NÕu rót ra c«ng thøc to¸n häc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt chung vÒ sù thay ®æi cña träng lîng khi t¨ng chiÒu cao th× râ rµng lµ theo c«ng thøc ®ã kh«ng thÓ x¸c ®Þnh träng lîng cña mét ngêi cô thÓ nµo mµ ta ®· biÕt theo chiÒu cao. Dï sao viÖc nghiªn cøu sù phô thuéc nãi trªn vµ thu ®îc mét c«ng thøc to¸n häc t¬ng øng còng rÊt ®¸ng chó ý, bëi v× chóng cho phÐp x¸c ®Þnh víi chiÒu cao nh vËy th× träng lîng lµ bao nhiªu sÏ ®îc xem lµ b×nh thêng. C¸c ®¹i lîng kinh tÕ thêng chÞu ¶nh hëng cña nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau, mét sè c¸c yÕu tè ho¹t ®éng kh¸ch quan, tøc lµ ®éc lËp víi ý chÝ con ngêi, mét sè kh¸c lµ kÕt qu¶ cña ho¹t ®éng s¸ng t¹o vµ cã môc ®Ých cña con ngêi, ®ång thêi kh«ng lo¹i trõ nh÷ng t¸c ®éng hoµn toµn ngÉu nhiªn. TÝnh quy luËt kh«ng biÓu thÞ trong ph¹m vi kinh tÕ víi 91 ®é chÝnh x¸c vµ bÊt biÕn nh trong thÕ giíi bÊt ®éng vËt. Bëi vËy khi nghiªn cøu mèi quan hÖ t¬ng hç cña c¸c chØ tiªu kinh tÕ ta thêng ¸p dông ph¬ng ph¸p ph©n tÝch t¬ng quan. Trong trêng hîp ®¬n gi¶n nhÊt cña ph©n tÝch t¬ng quan, ngêi ta nghiªn cøu mèi liªn hÖ gi÷a hai chØ tiªu, mµ mét chØ tiªu ®îc xem nh yÕu tè ®éc lËp (trÞ sè cña nã ký hiÖu lµ x) cßn chØ tiªu kia lµ biÕn sè phô thuéc (trÞ sè cña nã ký hiÖu lµ y). TÊt nhiªn, sù tån t¹i cña b¶n th©n quan hÖ phô thuéc gi÷a c¸c chØ tiªu nµy ®îc x¸c lËp kh«ng ph¶i b»ng ph¬ng ph¸p to¸n häc mµ do ph©n tÝch vÒ mÆt chÊt lîng nªn ta rót ra ®îc b¶n chÊt bªn trong cña hiÖn tîng ®îc nghiªn cøu vµ nguyªn nh©n sinh ra nã. ChÝnh ph¬ng ph¸p ph©n tÝch t¬ng quan ®îc dïng ®Ó ®o vÒ mÆt sè lîng mèi liªn hÖ ®· ph¸t hiÖn ®îc, mÆc dï nhiÒu khi nã gãp phÇn lµm râ c¸c kÕt luËn cña b¶n th©n viÖc ph©n tÝch vÒ chÊt lîng. Nh vËy, tríc khi tÝnh to¸n vÒ mÆt to¸n häc ta quy íc r»ng mèi liªn hÖ gi÷a yÕu tè ®éc lËp x vµ biÕn phô thuéc y lµ cã tån t¹i, Ýt ra lµ cã thÓ tån t¹i vµ ®îc ®Æc trng bëi hµm sè y = f(x). Mét trong c¸c bµi to¸n ®Çu tiªn cña ph©n tÝch t¬ng quan lµ x¸c ®Þnh d¹ng hµm sè nµy, tøc lµ t×m ph¬ng tr×nh t¬ng quan (còng cßn gäi lµ ph¬ng tr×nh håi quy) ®¶m b¶o t¬ng øng tèt nhÊt víi ®Æc ®iÓm cña mèi liªn hÖ ®îc nghiªn cøu. Ph¬ng tr×nh håi quy lµ bé phËn cÊu thµnh quan träng nhÊt cña c¸c m« h×nh t¬ng quan, vµ viÖc lùa chän vµ tÝnh to¸n ®óng ®¾n ph¬ng tr×nh nµy lµ mét bíc quan träng nhÊt trong viÖc lËp m« h×nh t¬ng quan. Ph¬ng tr×nh ®¬n gi¶n nhÊt cã thÓ ®Æc trng cho sù phô thuéc gi÷a hai biÕn sè lµ ph¬ng tr×nh cã d¹ng ®êng th¼ng: y = a0 + a1 x Trong ®ã x vµ y lµ c¸c biÕn sè ®éc lËp vµ phô thuéc t¬ng øng, cßn a0 vµ a1 lµ c¸c hÖ sè h»ng sè. Ph¬ng tr×nh ®êng th¼ng m« t¶ mèi liªn hÖ gi÷a hai biÕn sè, trong ®ã khi biÕn sè ®éc lËp thay ®æi mét lîng kh«ng ®æi nµo ®ã th× biÕn sè phô thuéc sÏ thay ®æi mét lîng kh«ng ®æi kh¸c (cô thÓ lµ khi thay ®æi x mét ®¬n vÞ th× y thay ®æi a 1 ®¬n vÞ, ®ång thêi a1 cã thÓ lµ mét sè d¬ng, sè ©m, sè nguyªn hay ph©n sè). NÕu viÖc ph©n tÝch chÊt lîng sù phô thuéc ®ang ®îc nghiªn cøu cho r»ng liªn hÖ cña hai biÕn cã ®Æc trng tuyÕn tÝnh, th× gi¶ thiÕt nµy sau ®ã sÏ ®îc kiÓm tra trùc tiÕp trªn c¸c d÷ kiÖn vÒ sè lîng. Muèn vËy, cÇn cã nhiÒu gi¸ trÞ thùc tÕ cña biÕn x vµ trÞ sè t¬ng øng víi nã cña biÕn phô thuéc y. b- C¸ch nhËn xÐt trùc quan sù phô thuéc t¬ng quan b»ng ®å thÞ ph©n bè: Gi¶ sö ta muèn cã mét kh¸i niÖm trùc quan vÒ sù phô thuéc t¬ng quan cña hai ®Æc tÝnh X vµ Y nµo ®ã. Gäi xi vµ yi (i = 1, 2, ..., n) lµ c¸c gi¸ trÞ cô thÓ cña c¸c ®Æc tÝnh X vµ Y. Ta biÓu diÔn mçi cÆp sè (xi, yi) b»ng ®iÓm Mi trªn mÆt ph¼ng cã hÖ trôc to¹ ®é vu«ng gãc xOy. C¸c ®iÓm Mi lËp nªn mét "®¸m m©y thèng kª" thêng ®îc gäi lµ ®å thÞ ph©n bè. §å thÞ ph©n bè nµy thêng cã c¸c d¹ng sau: 1. C¸c ®iÓm Mi n»m s¸t theo mét ®êng nµo ®ã (h×nh 4.4a) ®iÒu ®ã cho phÐp ta nghÜ r»ng c¸c ®Æc tÝnh X vµ Y phô thuéc hµm sè. 2. C¸c ®iÓm Mi n»m r¶i r¸c kh«ng theo mét quy t¾c nµo c¶ (h×nh 4.4b), ta nghÜ r»ng X vµ Y ®éc lËp. 3. C¸c ®iÓm Mi tËp trung vµo mét vïng nhÊt ®Þnh cã d¹ng h×nh bÇu dôc. a)- NÕu trôc lín cña h×nh bÇu dôc nghiªng lªn ta cã ý nghÜ c¸c ®Æc tÝnh X vµ Y ®ång biÕn vµ cã t¬ng quan thuËn hay t¬ng quan d¬ng (h×nh 4.4c). b)- NÕu trôc lín nghiªng xuèng th× hai ®Æc tÝnh X vµ Y nghÞch biÕn vµ t¬ng quan nghÞch hay ©m (h×nh 4.4d). 92