Chircng 3
CÀC HOC THUYÉT CHINH TRI
HY LAP CÓ DAI
L Khai quàt chung
Gidng nhu càc nude phuong Ddng cd dai, Hy Lap cùng là
mot trong nhùng cài ndi cùa nén vàn minh va tu tudng cùa nhàn
loai. Nén vàn hoà Hy Lap dà dugc Hch su tu tudng loài ngudi coi
là dinh cao ruc rò cùa nén vàn minh thè gidi cd dai. Ò Hy Lap dà
tìmg xuàt hién nhiéu nhà tu tudng, nhà triét hge dat tdi dinh cao
cùa tri tue loài ngudi d thdi cd dai. Diéu này dà dugc khà nhièu
ngudi thùa nhàn. Chàng han: F. Engels trong tàc phàm "Bién
chimg cùa ty nhién" dà viét: "Ve màt triét hge ciìng nhu ve nhiéu
lình vuc kbàc, chùng ta phài ludn ludn trd lai vdi tbành tyu cùa
dàn toc nhó bé ma nàng lyc va su boat dòng ve mpi màt dà tao ra
cho nò mot dja vj ma khóng mot dàn toc nào khàc eó thè mong
udc dupc trong Hch su nhàn loai". Con K. Marx tbì nhàn xét
"ngudi Hy Lap mài mài vàn là bàc thày cùa chùng ta". Do vày, khi
nghién cùm ljch su tu tudng chinh tri - phàp ly, chùng ta khdng thè
khdng nghién cim càc tu tudng chinh tri d Hy Lap thdi cd dai.
Viéc nghién cùu này ddi vdi chùng ta khdng chi vì long bam hiéu
193
bilt ma cdn vì dd là mdt diéu tàt yéu, bdi vì nhu F.J.Cheoalier,
trong tàc phàm Linh hdn Hy Lgp dà viét: "Tia sàng dén tu Hy Lap
cd dai cbàc chàn khdng phài là cài duy nhàt soi sàng thdi ky bién
dai, nhung khdng cd nd tbì nén vdn minh va y thùc chàu Àu ngày
nay dyng pbài con kich phàt cùa cupe khùng hoàng cùa no, sè
khdng dugc hiéu biét mot càch day dù...".
Lich su tu tudng chinh tri - pbàp ly Hy Lap cd dai gàn bd
màt thiét vdi qua trình tién hoà cùa xà hdi va nhà nude Hy Lap
chiém hiru nd le, ddng thdi nd cùng chiù sy tàc dóng nhàt djnh
cùa vàn boa phuong Dòng. Cd thè ndi, càc tu tudng chinh trj ra
ddi tu rat sdm d day vì ngudi Hy Lap vdn là mdt dàn toc chinh
tri, hp khdng chi sdng trong thành bang cùa minh ma cdn làm
cho thành bang dd tbành sy quan tàm cùa chinh minh.
Thdi cd dai, d Hy Lap tdn tai nhiéu nhà nude nhd, mdi nhà
nude ndy déu cd mot thành phd d trung tàm nén gpi là thành
bang hay càc qudc già thành thi, nhà nude thành phd, trong dd
quan trpng nhàt là hai tbành bang Athens va Spari. Ò mpt sd
thành bang ma dàc biét là d Athens dà cd mdt che dò chinh tri
tièn tién - che dò dàn chù cd dai. Màc dù day chi là nén dàn chù
chù nd (d Athens thdi ky này dén 4/5 dàn cu khdng dugc hudng
quyén cdng dàn) nén cdn nhièu diém ban che, song che dd này là
mpt bude tién vugt bàc so vói che dà quàn chù chuyén che
phuong Ddng. Nd là nhàn td quan trpng bang dàu ddi vdi su phàt
trién vàn bod Hy Lap. Ò che dd này, nhùng nhà khoa hpc, nhùng
nghé sì là nhùng cdng dàn ty do, do vày, nàng lyc sàng tao cùa
hp dugc ty do phàt trién, lao ddng cùa bp dugc tdn trgng va hp
dà dat dugc nhiéu thành tuu trong chinh tri, khoa hpc va nghé
thuàt. Néu nhu d càc qudc già cd dai phuong Ddng, sy thdng
nhàt cùa che dp quàn chù chuyén che va di lién vdi nd là thè gidi
194
quan tòn giào thàn bi dà kim hàm dàng ké khà nàng sàng tao cùa
etm nguòi thi trai lai, d Hy Lap cd dai. che dò dàn chù dà md
dudng cho sy phàt trién tài nàng, néu khdng cd dàn chù tbì
khóng co sy phón vinh cùa vàn hoà Hy Lap co dai.
Trong thdi ky này, nhùng ddi bòi mành liét cùa ddi sdng xd
bòi quóc già thành thj dà làm này sinh nhu càu tìm hiéu mot càch
dàc biét sàu sàc ve viéc quàn ly quóc già. Do vày, chinh tri dà
xuàt hién vdi tu càch là mdt trong nbùmg lình vyc khoa hpc
nhàm dinh hudng cho viéc diéu hành nhùmg cdng viéc pbùc tap
cùa quóc già. Mot trong nhùng ddng gdp cùa ngudi Hy Lap ddi
vdi nén vàn minh nhàn loai là trong lình vyc luàt phàp. Diéu
dàng chù y là viéc ban hành phàp luàt d Athens thudng là két qua
dàu tranh cùa quàn chùng va thudng gàn lién vdi nhiìng cài càch
ve chinh trj, hién phàp va luàt Dracon.
Tuomg truyén, trong qua trình ra ddi cùa nhà nude, Thésee
dà thào ra Hién phàp dàu tièn cùa Athens. Theo Hién phàp này,
bd mày Nhà nude Athens gdm ba bd phàn là hdi ddng quy tpc,
quan chàp chinh va hdi nghj cdng dàn. Tuy ngay tu khi mdi
thành làp, Nhà nude Athens dà là mdt nhà nude dàn chù, song
tàng Idp quy toc vàn cd thè lyc nhàt ve chinh tri va kinh té.
Trong bó mày nhà nude, hdi ddng quy toc co quyén ve tu phàp,
giàm sàt va quyét dinh mpi viéc quan trpng. Ve kinh té, thóng
qua viéc cho vay ng lai, tàng Idp quy toc dà chiém dugc nhiéu
ruóng dàt cùa nòng dàn va bièn nhièu nòng dàn hoàc vg con cùa
ho thành nò le vi ng. Tình hinh dò làm cho màu thuàn xà bòi d
Athens ngày càng gay git. Dàc biét, do sy lùng doan ve phàp
luàt cùa tàng lóp quy tdc, dén cudi thè ky VII Tr.CN, quàn chùng
nhàn dàn dà ndi day dàu tranh ddi tàng Idp quy tdc phài bài bd Ip
xét xù ddc doàn dua trén nbirng tue le truyén miéng va pbài ban
195
bành luàt thành vàn. Do sy dàu tranh cùa quàn chùng, ndm 621
Tr.CN, tàng lóp quy tdc giao cho quan chàp chinh duong thdi là
Dracon thào ra mdt bd luàt gpi là Luàt Dracon. Nguyén vàn Bp
luàt này khdng dugc tmyèn lai ma chi biét ràng day là mot bp
luàt hét sue bà khàc. Vi dy, chi pham tdi àn càp vàt nhu lày trpm
rau, boa qua cùng bj xù tu. Vì vày, ve sau tu "Luàt Dracon"
thudng dugc dùng de chi nhùng dao luàt hoàc nhùng quy djnh bà
khàc. Sau khi soan thào, Bd luàt này dugc khàc trén bia dà dàt d
noi cdng cdng de mpi ngudi déu biét.
Quyén lyc nhà nude d Athens trong thdi gian này chù yen
roi vào tay tàng Idp quy tdc. Dan ty do thi chia tbành hai phài;
dàn chù va quy tdc, khi phài dàn chù càm quyén tbì viéc tó chùc
bò mày nhà nuóc thè hién tinh dàn chù, cdn khi phài quy toc càm
quyén thi nhà nude nghiéng ve hudng quy tdc.
Tién trinh phàt trién cùa càc tu tudng chinh tri - phàp ly Hy
Lap cd dai cd thè dugc chia thành ba giai doan. Giai doan mdt thdi ky so khai; kéo dai tu thè ky Vili - VI Tr.CN. Day là thdi ky
phàt sinh quan niém ve nhà nude va phàp luàt gàn lién vdi sy hình
thành nhà nude Hy Lap cd dai. Càc quan niém ve nhà nude vd
phdp luàt dà hình tbành trong Trudng ca OdLxe Iliade cùa Homere,
trong Trudng ca "Lao ddng va ngày thàng" cùa Gbexiot.
Giai doan hai kéo dai tu thè ky V dén nùa dàu thè ky IV
Tr.CN. Day là thdi ky nd rp cùa càc tu tudng nhà nude va phàp
luàt trùng hgp vdi thdi ky hung thinh va suy vong cùa nén dàn
chù chiém bum nd le. Biéu hièn ryc rò nhàt là càc tu tuòng cùa
Herodote, Socrate, Plato, Aristote...
Giai doan ba tu nùa sau thè ky IV dén thè ky thù 11 Tr.CN.
Day là giai doan khùng hoàng cùa càc tu tuòng chinh tri, phdn
anh sy suy vong cùa cdc nhà nuóc thành thj Hy Lap eó dai. Thdi
196
ky càc quc'ic già thành thi Hy Lap rcri vào tay cùa Alexandre
Macedoine va sau dò là La Ma.
Sir ra dòi. cùng eó, hung thinh va suy vong cùa nhà nuóc
chiém hùu nò le ó Hy Lap luón gàn lién vói cupe dàu tranh quyét
liét giùa càc giai càp. tàng Icirp khàe nhau trong xà bòi: giùa chù
nò vói nò le va vói nhirng nguòi lao dóng khàe, giùa giói dàn
chù va giói quy toc trong so dàn tu do. Màu thuàn giùa hai phài
dòi làp trong giói dàn ty do: phài dàn chù va phài quy toc va giùa
càc tàng lóp khàc nhau trong hai phài dò cùng khóng kém phàn
gay gàt. Diéu dò dà làm này sinh nbùmg quan diém chinh tri dòi
làp giùa bai pbài dò. Khàu biéu chung cùa phài dàn chù là dàp
tan che dò chuyén che, chuyén quyén dpc doàn cùa tàng lóp quy
toc, giài phòng khòi mpi su nò dich cùa giói quy toc. Con giói
quy toc muón duy tri tràt ty eù va bang mpi càch bào toàn mpi
dàc quyén dàc Igi cùa minh. Màu thuàn giùa hai phài này duge
thè hién qua cupe dàu tranh khóng dùt giành quyén lành dao dàt
nuóc. Tuy vày, trong quan diém chinh tri cùa hai pbài này van co
diém thóng nhàt, dò là sy thùa nhàn che dò so hùu tu nhàn là
khòng thay dòi, che dò nò le dugc coi là ty nhién pbài cd, bàt
còng xà bòi là hién tugng tàt yéu va ty nhién, viéc loai trù nd le
ra khdi tbành phàn cdng dàn là vàn de khdng càn phài bàn cài,
nhà nude là tbièt che cùa nhirng ngudi ty do va chi dành cho
nhùng ngudi ty do.
II. Tu tirdng chinh trj - phàp ly thòi ky hình thành quoc
già chiém hù-u no le
Nhà nude va quyén lyc chinh tri dà ra ddi trén co sd sy tan
rà cùa che dò thj tdc. do nhu càu khàch quan cùa sy quàn ly diéu
197
hành xd hpi cd giai càp, màu thuan va dàu tranh giai càp. Sau
nhùng làn phàn cdng lao ddng xà bòi ldn, cùng vdi sy xuàt hién
cùa che dp tu hùu, sy phàn hoà giàu nghèo, phàn hoà giai càp
trong xd hdi cdng xd thj tpc dà xuàt hién va ngày càng gay git.
Nhùng ngudi giàu cd dà dàn dàn tàch ra thành mdt lyc lugng xà
hpi - tàng Idp quy tdc, vdi uu thè ve tài san cùa minh, dà su dyng
càc td chùc "quyén lyc xà bòi" cùa che dò thj toc de bào ve
quyén Igi ve kinh té va sau dd là ve chinh tri cùa minh, bién càc
tò chùc ày tbành nhùng td chùc cdng quyén thdng tri nhùng
ngudi nghèo, khdng co hoàc it tài san.
Cd thè ndi, mpt trong nhùng vàn kién dàu tién ghi chép rò
ràng khdi diém cùa viéc thiét làp chinh quyén nhà nude cd Hy
Lap là bdn trudng ca tuyét tàc cùa Gbexiot mang nàng màu sàc
bi ai cùa nhùng ngudi ndng ddn bi bàn cùng hoà d mièn Beoti,
vdi nhan de Lao ddng va ngày thàng (cudi thè ky Vili- dàu thè
ky VII Tr.CN). Nhà tho sàu nhd tdi che dd pby bé dang biè.T màt,
dng budn vì "thè ky hoàng kim", thién dudng vình vien tan di
trong mdn suong cùa qua khù xa xdi. Òng edm giàn trudc sy pby
thudc hoàn toàn cùa nhùng ngudi tdt vd bào tàm vào bpn khdn
nan vd tdn de. Con boa mi nghèo ddi dà roi vdo nanh vuòt cùa
con chim ung giàu cd. Gbexiot tue giàn khi phài chùng k I n sy
Ipng hành cùa bpn vua chùa "dn hai ddt nat" cam quyén. Chùng
dugc tón kinh nhu thàn tbành, chùng xét xù va trìmg pha:, igiài
quyét càc cupe tranh chàp, màc dù bàn thàn chùng ngàp n:gya
trong su ddi trà va àn bdi ld. Phàp luàt hoàn toàn thudc ve* ké
manh, dau khd dugc dành cho nhirng ai cd y dinh trardi cìi vdi
ké manh de tìm ra chàn ly. Trong thàm tàm Gbexiot, ngucì idàu
tién thi hién y thùc giai càp dang troi day trong tàng lóp nong
dàn, dà khdng cd chùt hy vgng nào là cd ngày chàn ly sè friimg.
198
Trw'mg ca Lao dóng va ngày thàng eó nhùng lòi de dpa tryc tiép
bpn àp hirc. Thàn Zeus sè vung kiém chém dàu bpn àp bue. sdm
bay mudn ngudi sè trj tói bpn long quyén cuóp bòc va lùa dào.
Ben canh truong ca cùa Gbexiot, truong ca cùa Homere
cùng khóng kém phàn nói tiéng va ò dò chùng ta cùng thày xuàt
hién nhùmg quan diém chinh trj. Homere là nguòi tich cyc ùng
bó hình thùc chinh thè quàn chù, dén mùc sau này co tàc già gpi
là nén quàn chù "Homere". Chàng han trong L'Iliade d càu hàt
thù II eó ghi: "Chinh phù cùa sd nhiéu là khòng tòt, chùng ta
khóng eó mot thày duy nhàt, mot vua duy nhàt, ngudi ma con
trai cùa Chronos dà cho quyén trugng va càc luàt le". Co thè nói,
theo càc trudng ca này tbì viéc tbièt làp quyén lyc cùa càc thién
thàn trén day nùi Olimpo cd quan he tryc tiép vdi viéc thiét làp
cóng bang, tràt ty cùa mot nhà nude, ndi mot càch kbàc, nhà
nude phài co thù bàc nhu thù bàc cùa càc thàn linh. Trong càc
trudng ca, càc vi thàn xuàt hién nhu nhùng ngudi bào ve tdi cao
cho cdng bang, bình dàng, trìmg phat nghiém khàc nhiìng ké gay
ra bao lyc, dau tbuong. Cdng bdng theo Homere là co sd va
nguyén tàc cùa tàp quàn pbàp, tap quàn pbàp là sy cy thè hoà
còng bang vình cim. Trudng ca cùa Gbexiot cho ràng Tbucpmg de
là thàn sàng tao ra càc nguyén tàc va sue manh cùa phàp luàt,
cùa dao due luàn ly vdn cd. Day chinh là sy thè bién quan diém
duy tàm ve ngudn gdc cùa nhà nude va phàp luàt, song nd cùng
phàn ành sy kbao khàt cùa con ngudi mong muón tbièt làp cóng
bing xd bòi, bào ve cóng ly.
Kbàc vdi Homere, Hesiode khóng tàn thành nén quàn chù d
thdi ky Homere, dng dà nhic càc nhà vua ve nghìa vy cùa hg.
Óng viét: "Òi nhà vua, ngài ty thoà man no né vdi hién tai, ma sy
lo sg càc thàn mdi udn ngay lai phàn quyét cùa ngài". Hesiode
199
làm khà nhièu bài tho de phàn ddi tình trang tàng Idp quy toc dà
dùng thè lyc kinh tè cùa minh de làn àt chinh quyén va bòc lòt
nhàn dàn, dòi thiét lap còng bdng xà bòi.
1. Tutudng cùa Solon (638-559 Tr.CN)
Nguòi thè bién sy phdt trién cao cùa càc tu tudng chinh tri
trong thdi gian này là Solon. Solon vùa là mpt nhà tho, nhà hièn
triét, vùa là nhà làp phàp, nhà boat ddng chinh trj loi lac cùa Hy
Lap cd dai. Vào khoàng nàm 594, dng dà dugc bau làm thdng
che d Athens va dà tién hành hàng loat cài càch nhàm thù tiéu
nhiìng cupe ndi loan cùa nhùng ngudi khdng dugc bào bd, xoà
bd sy bdn loan trong càc qudc già thành thj va boa giài càc phe
phài ddi dich nhau (giùa phài quy tdc va phài dàn chù, giùa quy
tdc eù va thuong nhàn).
Theo F. Engels; "Solon dà md dàu mdt loat nhiìng cài ma
ngudi ta gpi là càch mang chinh tri va md dàu bdng cdch xàm
pham vào quan bé sd bum. Tu trudc tdi nay, tit cà mpi cupe cdch
mang déu là nhùng cupe càch mang nhim bào hd mdt loai che dp
sd hiru này chdng lai mpt loai che dd sd hùu kbàc. Trong cupe
cdch mang cùa Solon tbì chinh che dd sd hùu cùa nhùng chù ng
phdi bi thiét hai de làm Igi cho che dd sd hùu cùa nhùng con ng"'.
0 Athens, viéc ban bd Luàt Dracon khdng gidi quyét dugc
cdc màu thuan trong xd bdi vì dao luàt này khdng de càp dén vdn
de cài càch xà hdi, do vày, quàn chùng lai tiép tyc dàu tranh. Yéu
càu cùa quàn chùng lue bay gid là phài "làm thè nào de giài
phdng con ng khdi nhùmg mdn ng, chia lai rudng dàt, hon nCra,
' Xem: "C.K.Marx & F.Engels" tuyén t§p, tiéng Vi?t, NXB Sv thàt 1984, t$p
VLtr. 178.
200
phai cai càch tràt tu dang tón tai". Trudc tình hinh dò, tàng Icrp
quy toc phài nhircmg bó bang càch cu Solon làm quan chàp chinh
va giao cho óng nhiém vu cài tó lai che dò chinh trj Athens.
Thuc hicn trpng tràch cùa minh, Solon dà ban hành mot so phàp
lénh nhàm cài càch nhà nude va xà bòi. Mot là, pbàp lénh ve
ruòng dàt quy djnh trà lai cho nòng dàn nhùng thùa ruòng trudc
day dà duge dùng làm vàt thè chàp de vay ng nhumg sau dd trd
thành tài san cùa quy toc vì khòng trà dugc ng. Dóng thdi quy
dinh mùc chiém hùu ruòng dàt tói da cho mot ngudi. Hai là,
phàp lénh ve nò !é quy dinh trà lai tu do cho nò le vì ng, càm
viéc lày thàn minh hoàc vg con minh de trù ng, càm ky két
nhùng vàn tu ng lày bàn thàn ngudi vay ng làm vàt bào dàm. Ba
là, phàp lénh phàn chia dàng càp va ve quyén Igi, nghìa vu cùa
mdi dàng càp trong dò quy djnh viéc phàn chia còng dàn tbành
bón dàng càp khàc nhau tuy theo so tài san ma bp eó va quy djnh
quyén Igi, nghìa vy kbàc nbau cho mói dàng càp. Vi dy, cà bòn
dàng càp déu co quyén bau cu càc chùc vy cóng cóng, song chi
C ngudi cùa ba dàng càp dàu mdi cd quyén ùng eù... Pbàp lénh
Ó
này cdn quy dinh càch thùc lya chpn càc quan chùc nhu; càc
quan chùc nhà binh tbì dugc chpn bang càch bau cu, cdn phàn
quan va Hdi ddng trudng ldo dugc chgn bang càch rùt thàm. Cdc
vi pbàp quan càm quyén tbì phài bau chpn, cdn càc vién chùc
dàn su khàc déu bdng càch rùt thàm. Òng quy dinh chi rùt thàm
trong sd nhùng ngudi co màt; ngudi trùng thàm pbài qua sy thàm
xét cùa càc phàn quan va indi cdng dàn déu cd quyén khiéu nai
néu thày ngudi trùng thàm khòng xùmg dàng. Viéc chia xà bòi
thành bòn giai càp là co sd cho càch td chùc bp mày quàn sy
mdi; ngudi thudc bai giai càp trén khi già nbàp quàn ddi tbì xung
vào ky binh, giai càp thù ba tbì vào bd binh trang bi nàng, cdn
201
giai càp thù tu vào bd binh trang bi nhe hoàc bài quàn. Bón là,
pbàp lénh ve viéc thành làp Hdi ddng nhàn dàn va Toà àn nihàn
dàn quy djnh mdi ding càp dugc eù 100 ngudi tu dàng càp thù
ba trd lén vào Hdi ddng nhàn dàn. Hdi dong này tdn tai s«Dng
song vdi Hdi ddng trudng lào, cd chùc nàng giài quyét cdng viéc
bang ngày giùa càc ky Dai hdi nhàn dàn. Cdn Hdi ddng truomg
lào tbì quàn ly chung mpi cdng viéc va là toà àn tdi cao. Toà àn
nhàn dàn là co quan ma dàn nghèo cùng dugc tham già làm bòi
thàm. Ngoài ra cdn cd phàp lénh ve viéc thùa nhàn quyén chuyén
nhugng tài san, ve viéc càm xuàt khàu ndng phàm nhung khuj'én
khich xuàt khàu rugu nho va dàu d liu.
Nhu vày, cdc phdp lénh cùa Solon dà han che mot phin
quyén Igi cùa quy tdc, dem lai nhièu quyén Igi cho nhàn dàn,
chàm dùt viéc bién ndng dàn thành nd le, thùc day sy phàt trién
cùa cdng thuong nghiép va làm cho tinh chat dàn chù cùa Mhà
nude Athens dugc hoàn thién thém mdt bude.
Thdng qua càc quy djnh trén, cd thè ndi càc quan diém cùa
Solon mang dàu àn cùa sy thoà bièp giai càp. Òng mong muidn
thdng qua mdt sd nhugng bd cho nhàn dàn va han che bdt mpt sd
dàc quyén, ddc Igi cùa quy tdc eù, de dat dugc sy tdng cudmg
quyén uy chinh tri cùa càc gidi san xuàt kinh doanb chù nd va
qua dd thù tiéu sy chém giét va tranh giành lan nhau d Atheins.
Ly tudng chinh tri cùa dng là nén dàn chù tuyén cà ón hoà, rmpt
che dd ma lành dao xd hói là nhùng nhà quy tpc va nhùng ngudi
giàu cd, cdn nhàn dàn tbì chi cd quyén lya chpn ve giàm sàt càc
quan chùc. Nhùng cài càch cùa Solon vàn chù yéu bào ve quyén
Igi cùa giai càp cd cùa, giai càp này lai càng cd :hém thè liyc.
Nén dàn chù ma dng mudn xày dyng va bào ve chi là nén diàn
chù cho nhiìng ngudi ty do chù khdng phài cho ne Ip (vì chi cd
202
dàn tu do mcVi eó thè trcV thành còng dàn va mcVi eó quyén bau
cu). Song nhùng cài càch ày vàn thè hién sy tièn bò nhàt dinh,
thè hién mong muón xoà ba dàn che dò nò le, mc7 dàu cho viéc
xày dung mot nén dàn chù vcVi tu càch là mot hình thùc nhà nude
va mong inudn mang lai quyén lyc cho nhàn dàn. Vdi viéc thiét
làp càc co quan mdi, viéc diéu hành, quàn ly cùng dugc cài càch.
Solon cho ràng diéu dàm bào cho sy bình yèn qudc già là chinh
quyén va luàt phàp cùng ràn. Òng viét: "...tình trang vd chinh
phù se dem lai bao tai boa, dua tbành phd tdi chd diét vong. Chi
cd phàp luàt mdi thiét làp dircrc tràt tu va tao nén sy thdng nhàt"'.
2. Tu tudng cùa Pythagore (580-500 Tr.CN)
Néu nhu Gbexiot bào ve quan diém cùa ndng dàn phà san
khóng nhà cùa, ruòng vudn. ngày càng bi bàn cùng boa, Solon
dai dién cho tàng Idp thj dàn dang lèn, tbì Pythagore lai co bàn
bào ve quyén Igi cùa tàng lóp quy toc. Pythagore sinh ò Italia, dà
tìmg di du beh ó Ai Càp va À Dóng nén chju ành huómg cùa triét
bpc phuong Dóng. Hpc phài cùa òng eó ành huómg lem trong
thòi gian này va cd nbirng cdng bién quy già ddi vdi sy phàt trién
cùa toàn bpc va tbièn vàn hpc. Pythagore làp ra d Crotone mdt td
chùc chinh tri cùa giai càp quy tdc. Td chùc này dà cudp chinh
quyén d Crotone - mot thành phd cùa Italia va ddng try sd d day.
Sau dd Pythagore bi bàt va chét trong lùc di day.
Hpc thuyét ve càc con so cùa óng dóng vai trò quan trpng
trong viéc biéu hièn càc bién tugng chinh tri - phàp ly. Pythagore
cho ring con so là cài dàu tièn va là bàn chat cùa thè gidi ty nhién
Xem: "Ljch su càc hpc thuyét chinh tri trén thè giói" - Bàn djch cùa Liru
Kiém Thanh & Pham Hong Thài. NXB Chinh trj Quóc già. Ha Npi - 1993,
tr. 62.
203
ciing nhu xà hpi, van vàt là sy thè hién cùa nbùmg con sd.
Pythagore dai dién cho quan diém cùa nhùng ngudi Hy Lap co,
cho ràng tìmg cà nhàn phài le thuòc vào tàp thè va phài luón hành
dóng vì Igi ich cùa còng dóng. Òng day cho càc tbành vién cùa
cóng dòng phài tòn trgng quyén lyc. pbàp luàt, phàm chat còng
dàn ó mgi lùc mpi noi, pbài eó tu tuòng hy sinh vì còng dong.
Ve phàp luàt, Pythagore là mot trong nhùng nguòi dàu tién
xày dyng ly thuyit ve sy bình dàng. Theo òng, phàp luàt là
phuomg tién bang nhau de bình thuong hoà càc quan bé bàt bình
ding va cùa càc cà nhàn bàt bình dàng. Còng bang chinh là su
dén bù bang nhau, sy cóng bang là tiéu chuàn, co so de mpi
nguòi xù sy vói nhau.
Luàn thuyét trung tàm cùa Pythagore là nhàm cbòng lai
nhùmg nguòi binh dàn va thiét che nhà nuóc dàn chù. Òng cho
ràng viéc diéu hành xà hpi phài thuòc ve nhùng nguòi dugc giào
dye thàm my - tin nguòng dàc biét va hom hàn nhùng nguòi khàc
ve tri tue va due hanh. Òng kéu ggi vàng lòi nguòi trén va cha me,
hoàn toàn tuàn thù nguòi càm quyén, diéu té bai nhàt ùong xà hpi
chinh là tình trang khóng co lành dao, khóng co chinh quyén.
Òng coi tràt ty trong nhà nuóc nhu tràt ty trong già dinh va
dò cùng là tu tuòng ve dàng càp xà bòi cùa óng, muón co niu giù
che dò càc quóc già thành thi dang tan rà, loai trù nhùng ngudi
nòng dàn bi phà san ra khòi dòi song chinh tri.
Tuy vày, cùng khóng thè dành dóng hpc thuyit chinh tri cùa
Pythagore vói tu tuòng cùa giói quy toc thi toc dang suy vong.
Nhùng nguòi theo pbài Pythagore khòng ngàn càn sy phàt trién
càc quan he san xuàt mói ma ùng hp sy phàt triln cdc ngành
nghé va tbuong mai. Òng yéu càu pbài thyc hién càc ménh lénh
204
cùa nhà nuc7c. tuàn thu phàp luàt duge ban hành, phàp luàt dugc
óng dàt cao han càc phong tue eó truyén khòng thành vàn. Ve
diéu này co thè coi óng nhu mot trong nhùng ngudi eó tu tuòng
"phàp tri".
3. Htjc thuyét cùa IIeradite
Heraclite là nhà triét hge duy vàt vì dai thupc phài quy toc
thi toc. Òng sinh ò Thành phó Epphede thupc xù Ioni- mot trong
nhirng trung tàm kinh té, vàn hoà xà bòi cùa Hy Lap thòi co dai.
Ve nàm sinh va nàm màt cùa óng bién tai vàn con co sy nhìn
nhàn khòng thòng nhàt giùa càc tài liéu kbàc nbau. Co thè dò là:
520- 460 hoàc 540- 480 hoàc 530- 470 Tr.CN.
Òng xuàt thàn tu tàng lóp quy toc chù nò thupc dòng hp
Codrit, là dòng bp thupc tàng lóp cai tri dugc cha truyén con nói.
Song óng khòng di theo con duòng quan truong cùa cha nén dà
nbuòng quyén làm Quóc vuong cho em trai va di theo con duòmg
khoa hge. Òng là nguòi rat say me khoa bpc, bàn tinh trung thyc
va ghét tinh già tao. Theo óng: "Hpc nhiéu thù chua làm nguòi ta
thóng minh ma nguòi thóng minh là nguòi nàm dugc bàn chat va
tinh tàt yéu cùa sy vàt, hiéu dugc quy luàt cùa thè gicn"'. Òng là
nhà triét hge duy vàt va là nguòi sàng làp ra phép bién chùng.
Òng viét: "Thè gioì là mot chinh thè, nò khóng do mot thàn
thành nào tao ra. Thè giói dà, dang va sè là mot ngpn lùa muón
dòi sinh dóng, chày bùng lén va tàt di theo nhùng quy luàt nhàt
' Xem: "Lich su càc tu luang chinh irf' cùa Marcel Prelot & Georger
Lescuycr - Bàn djch cùa Bùi Ngoc Chuong - Hpc vifn Chinh trj Quóc già
Ho Chi Minh. 1995.tr. 33.
205
dinh"'. Theo òng; Lùa là cài eó truóc cùa tàt cà moi vàt, là sue
manh eó truóc. Nhò eó sy bién hoà cùa lùa ma vàt chat mói bién
dòi thành nuóc, thành dàt va do dò md tu mpt thè tbòng nhàt bién
thành nhiéu, tue là thành van vàt. Òng cho ràng thè giói luón luòn
trdi qua nhùng qud trinh sdn sinh va diét vong, bòi vì tit cà déu
vàn dòng, déu thay dói. Vù try khóng phài là yèn tình va bàt dpng
vì yèn tình va bàt dpng là dàc tinh cùa sy chét. Òng viét: "Mpi vgt
déu tròi di, chày di, khòng eó cài gì dùmg nguyén tai chò.
Tàt cà mpi vàt déu vàn dóng, khóng eó cài gì tón tai ma lai
C dinh.
Ó
Khòng thè tim hai làn trong cùng mot dòng song, bdi vì
nude mdi khdng ngìmg chày trén sdng. Ngay cà màt trdi cùng
mdi ngày mdt mdi"^.
Cd thè ndi day ld nbirng két luàn hoàn toàn dùng din va
khoa hpc. Òng cdn cho ràng lùa khdng chi là nguyén nhàn sinh
ra mpi chuyén md cdn là ngudn gdc cùa mpi vàn ddng, là ylu té
phàn xét mpi thù. Òng viét: "Lùa mdi là toà àn cùa mpi thù, lùa
phàn xét tit cà"^.
Heraclite cho rdng, thè gidi gdm ed nhùmg màt ddi làp nhau
va màt ddi làp này chuyén hoà tbành màt ddi làp kia. "Lanh bién
tbành ndng, ndng bién thành lanh, khd bièn thành udt, udt bién
tbành khd"''. Sy xuàt hién cùa màt ddi làp này quyét dinh su xuit
hién cùa màt ddi làp khàc, càc màt ddi làp eó sy Hèn he, ràng
bupc vdi nbau. "Cài àc làm cho cài thién cao cà hon - Òng viét Bénh tàt làm cho sue khoè càng tbém dàng quy"^. Sy xung dpt
giùa càc màt dói làp là ngudn gdc cùa sy phàt trién, su biln bod.
'•"•''•' Xem: "Lich .su-càc lu luàng chinh tri', tr.33, 34. 35.
206
1 àt ca nhirng sy bién hoà déu bj nhiìng quy luàt chat che chi phdi
va ddi sdng cùa thè gidi khóng phu thuòc vào thàn thành: "Tàt cà
déu sinh ra trong mot cupe dàu tranh va tàt yéu phài sinh ra".
"Chién tranh là tàt cà, là óng hoàng cùa tàt cà"'.
Theo Heraclite, quyén là con de cùa chién tranh va sy tàt
yéu, nò diròng nhu là sy phàn ành cùa luàt tbièn djnh muón dòi.
Nhùng khài niém còng bang va bàt còng dugc hình thành bòi
chinh con nguòi bdi vì dói vói Trdi (thién nhièn va vù try) tàt cà
déu hoàn my va cdng bang. Tu duy vdn cho con ngudi tàt cà,
song tri tue ve quàn ly chung eó y nghìa bàt bude. Ddi sdng nhà
nude va phàp luàt càn phài tuàn theo tri tue ve quàn ly.
Han che cùa Heraclite là dng coi thudng nhàn dàn, thàm chi
càm thù ho. Theo óng thi mot ngudi hon cà cbye ngàn ngudi nèu
hp tuyét bào nhàt. Nhiéu ngudi trong dàn chùng tbì tdi cdn mpt
sd it thi tdt nén sy phyc tùng y nguyén cùa mdt ngudi là quy luàt
tit ylu; "Sy tuàn thù y chi cùa nhà quàn ly tdt - dng viét - dd là
luàt"^. De xày dyng va thdng qua luàt khdng càn cd sy tham già,
dóng y chung cùa Hòi nghj nhàn dàn. Cài chinh trong nói dung
cùa luàt là sy phù hgp vdi tri tue quàn ly. Tri tue cùa mot ngudi
tot nhàt cdn hon tri tue cùa nhiéu ngudi. Òng phé phàn sy thay
dói thudng xuyén hình thùc cai tri, quàn ly va ddi bdi tbièt làp
mdt tràt ty nghièm kbàc va dn dinh trong ddi sdng xà bòi.
Òng de cao phàp luàt, coi phàp luàt nhu phuong thùc tbyc
hién cài phd bién, óng chù trpng tdi vai trd cùa phàp luàt thành
vàn, kéu gpi bào ve va cùng ed pbàp luàt. Theo òng, càc thành
phó phài dugc thiét làp trén co sd pbàp ly va ngudi ta phài dàu
Xem: "Lich su càc lu luàng chinh irT. Sdd, tr.35.
207
tranh cho phàp luàt nhu dàu tranh cho sy ben vùmg cùa thành phd
qué buong. Cd thè ndi, dng dà nhàn thùc dugc vai trd \'k tàm
quan trpng cùa phàp luàt trong quàn ly xà bòi, trong viéc giù gin
sy dn dinh va tràt ty cùa xà hói.
i n . Tu- tu-dng chinh tri - phàp ìf trong thòi ky hung thjnh
va suy vong cùa nén dàn chù chiém hùu nò i |
Sy phàn khàng cùa nhùng ngudi ddi làp dà khdng ngàn chàn
dugc bude tién cùa nén dàn chù chiém hùu nd le, tìmg bude nd
dà tbièt làp tràt ty d mgi noi. Càc tu tudng chinh tri thdi gian này
dà thè hién sy giài thich càc vàn de ve nhà nude vd phdp luàt hgp
ly, thè hién sy giài phdng khdi vòng tu tùng cùa tin nguòng va
huyén thoai, làm màt dàn tinh chat thàn bi cùa càc vàn de chinh
tri. Trong thdi gian này, càc nhà tu tudng dai dién cho giai càp
thdng tri dà thào ra dugc mot hpc thuyét ve su hoàn thién va day
dù cùa nhà nude chiém hiru nò le va co gang tìm kiém mot
phuong àn xày dyng mot nhà nude ly tudng de cùng ed nhà nude
chiém bum nd le. Càc nhà tu tudng dai dién cho y chi va nguyén
vpng cùa tàng Idp bi trj thi lai phé phàn kiéu nhà nude va phàp
luàt hién tai, ehi ra sy kbàc biét giùa nhùng quy pham "tu nhién"
vdi nhùng thiét che pbàp luàt chinh tri bién thyc.
Dai dién cho tu tudng chinh tri trong thdi gian này là càc
nhà triét hpc, nhùng nhà khoa hpc cd tri tue thién tài cùa thè gidi
ed dai nhu: Protagoras, Herodote, Socrate, Plato, Aristote v.v.
/. Herodote (485 - 420 Tr. CN)
Herodote là mot su già bièn nièn. Òng dà du ngoan nhiéu,
dpc nhiéu, viét nhièu va ké chuyén nhièu. Thdi cd dai dà ban cho
208
óng danh hiéu "nguòi che
.e
e
là "ngiròi cha cùa chinh
-«
-e .e
loai chinh phù khàc nhau
p ^
b. ai) •'
03
quy toc, chinh phù quàn
j^ e
e
hình thùc chinh phù va e
ao
Trong tàc phàm cùa m
•b
X
00
nhàn vàt veri nbau, Herc
•IL»
JC
wi P ?: 00^
X
CJ
óng. Òng trinh bay lai
0 0 'CO
5a> -g e
c•
— E .g -tj
^ .e
vdi nhau ve mdt chinh j
«O - 3 E
00 e
-03
tré dà chét. Trong cupe
«O- JZ
O 1J
-C
tiép nhau, ngudi thi bài
chinh phù quy tdc, ng
vàt dàu tièn bào ve nén dan cnu n\ . ' l l A . W . .
ll
khdng mdt ai trong chùng ta cdn cd thè chi mdt minh dùng lén
làm vua"'. Nén quàn chù pbài trành vì kinh nghiém dà thày d Ba
Tu va d mpi noi là dau khd. Nén quàn chù khdng thè là mpt
chinh phù dugc té chùc tét vì ring nd cho phép mpt ngudi khdng
de ngudi khàc phàn kbàng, cdi lai cdi md ngudi dd mudn vd dan
ngudi dd dén su thdc loan ve tinh thdn. Nd làm bai boai luong tri
cùa nhùng ngudi uu tu. Vì hp cho hp dia vi ddc quyén, sy tùy y
ma hp cd tàt cà, òng vua khdng phài biét gì dén sy thèm mudn.
Nhung ve thyc té, dng ta ghen ghét vdi nhùng ngudi cao quy,
sang trpng va thich thù vdi nbùmg ngudi àc ddc, dng ta tilp ddn
sy vu cào. NIU òng ta dugc tòn sùng cd mùc dò, thi dng ta ty cho
là khdng dugc vinh quang dù mùc, néu óng ta dugc tòn sùng
khóng gidi han tbì dng ta lo ngai là bj phinh njnh. Òng vua thay
ddi càc phong tyc cùa td tién, cd nhiìng diéu qua lam dyng làm
cho òng vua trò thdnh tpi loi. Dd ld ddt con ngudi vào tpi chit md
fi
Xem: "L/ch su càc tu luàng chinh tri", Sdd,
209
tranh cho phàp luìt nhu dà» "^^^ '^" ^^' ^^^ P^^ "^- ^^^ ^^ ^ ^
- u
r-A 4.- '• «• dung mdt màu thuàn nào, khdrg bao
que buong. Ce he noi, - - • & , •
&
,, , , khdng chàp nhàn mdt gidi han na^. Loi
quan trong cuaplaph-.
,r
x ,,\
^
^x ' , - ., \
; ^. , . . , nam chu quyen la dac trung dong lua" (luat
sy dn dinh va trattt.. .
x
,x . . , . ,, ' '- '
o. Voi dac trung ay, che dp nhan dan chong
jiài qua. Sd ldn mang lai nhùng quyét djm cho
111. lU" u-^^ ^^^^ ^^^^ ^^ ^Q ^x^ ^'^ ^^^ dudng bd phièu
V a SI'
•
^
V
ig ngudi cd tràch nhiém.
.•«Jhàn vàt thù hai tbì bénh vuc nén chinh tri quy toc. Ong ta
(j.ng y vdi tàt cà nhiìng diéu dà ndi ve viéc chdng lai nén quàn
chù, nhung khdng ùng hd y kién tàn duong quyén lyc cùa dóng
dào quàn chùng. Òng ta cho rdng: quyén lue nhan dàn cd tlé cho
phép trành khdi tinh kiéu ngao cùa mdt dng vua, nhung n-> làm
cho quyén lue lai rod vào su ngao man, xàc lào cùa mot nbài dàn
ngu ddt va de bi kich ddng. Ngudi bao chùa biét cài ma he làm.
Nhàn dàn khdng biét cài hp làm vì nhàn dàn khdng cd bpc thùc
va khdng cd phuong tién de làm. Sy thiéu hpc vin, tinh ndrg này
va nhùng dye vpng cùa nhàn dàn là dàng sg. Òng ta de nghi
thành làp che dg chinh tri Quy tpc. Òng ndi; "Chùng ta hày layèn
eù chpn ra mdt hdi ddng cd chù quyén tdi thugng cùa rhùmg
ngudi uu tu. Tàt cd nhiìng ngudi ddng chi hudng sè là rhùmg
ngudi uu tu dd. Néu ngudi ta chàp nhàn ehi dp quàn chù th phài
chpn giùa hp va d ngoài. Cdn néu quyén lyc trd ve hp bang càch
khdng phàn chia tbì càc quyét dinh cd ich sè này sinh tu cupe
hpp cùa cdc nhà thdng thài"'.
Ngudi thù ba thi lai tàn thành nén quàn chù. Ong ding y
viéc phé phàn che dd sd ddng nim chù quyén, song lai kidng
ddng y vdi viéc bào ve nén chinh tri quy tpc. Vdi càu hdi rong
' Xem: "Ljch su càc tu tuòng chinh trj", Sdd, tr.65.
210
ba hinh thùc: nhàn dàn, quy toc va quàn chù, hình thùc nào là tdt
nhàt, Darius dà trà Idi: khóng eó cài gì dàng chpn hon d mdt
ngudi duy nhàt tuyét hào, vì ràng dng vua tuyét hào cu xù mdt
càch khdn ngoan trong viéc cai tri va ngudi duy nhàt dugc gùi
gàm sy bi màt, giù gin nd trong càc boat ddng dòi ngoai.
Trong che dò quy toc, nhùmg ngudi rèn luyén due hanh vì
Igi ich chung (chùng ta già djnh ràng dò là mot nhdm ngudi tdt
nhàt) sè trd thành nhùmg dich thù cùa nhau, mdi ngudi déu mudn
làm cho y kién cùa minh thàng vì hp coi y kién dd là tdt nhàt va
mói ngudi déu muón là thày. Nhùng ngudi dd. ghét bd nhau do
nhùng bàt boa cdng khai. Nhùng bàt hoà ày chuyén thành bao
lyc va két cuc là di dén su tàn sàt. Hàu qua cùa nd tàt nhièn là
mdt sy khdi phyc che do quàn chù.
Trong che dd nhàn dàn, khóng eó khà nàng ngàn càn su ddc
àc trong cai tri. Nhùng ngudi xàu thoà hiép vdi nhau va sè cùng
nhau àp bue cdng ddng. Mdt ngudi sè dimg lén de chàm dùt cài
àcb thdng trj cùa hp, ngudi này se dugc chiém nguòng, càm
phyc; sè nhàn dugc sy ùng hd cùa so dòng dàn chùng. De chàm
dùt sy àp bue còng dóng bòi bè dàng nhùng ké xàu, ngudi giài
phdng sè dugc dua lén nàm chinh quyén va trd tbành vua. Nhu
vày sè này sinh che dd chuyén che tàn bao.
Do vày che dd quàn chù là khóng trành khòi trong tit cd cdc
trudng hgp va là mdt che dò tién djnh trong thyc té nén dd là che
dò tòt nhàt.
Càc nhàn vàt kbàc thùa nhàn sy ùng bò che dò quàn chù.
Riéng nhàn vàt dàu tièn chàp nhàn phuc tùng da so nhung khóng
thay dói y kién. Òng cóng nhàn mot òng vua phài dugc lya chgn
bing càc phuong phàp bó phièu hoàc bau eù cùa nhàn dàn. Qua
dò C thè thày Herodote cho ring hình thùc nhà nude bao gdm
Ó
211
nhiéu dang vdi nhùmg dàc trung kbàc nhau; chinh phù quàn chù,
chinh phù quy tgc vd chinh phù nhàn dàn, moi hình thùc do déu
cd nhùng uu, nhugc diém nhàt djnh va dng ùng bd che dd nhàn
dàn; Theo dng, sy md rpng va bành trudng cùa Athens là bit bau
tu lùc ma nd trd thành ddn chù. Òng viét; "Nhùng ngudi Ahens
khi ma hp bj dàt dudi su thdng tri cùa mot ngudi chuyén che tdn
bao, thi hp khdng bé td ra cao hon nhùng ngudi ldng giéng Khi
hp dugc giài phdng khdi àcb àp bue dd, hg dà vugt qua tàt Cc"'.
2. Democrite (460-370
Tr.CN)
Democrite là ngudi dàu tién ly giài mot càch khoa hpc >l sy
xuàt hién vd hình thdnh con ngudi, xà hdi loài ngudi, coi
- Xem thêm -
.PDF 
93 
381 
53 
