Tài liệu Chương 2 các học thuyết chính trị trung quốc c ổ đại

Chirong 2 CÀC HOC THUYÉT CHINH TRI TRUNG QUÓC CO DAI Li. Xu hudng "nhàn dao chinh vi dai" à Trung Quóc thòi co dai Kinh Le viét: "Nhàn dao chinh vi dai."' (Chinh tri là viéc lódn trong dao ngudi). Dd là tinh thàn phd quàt cùa càc hpc thuyét trriet hpc Trung Hoa ed dai. Càc hpc thuyét triét hpc déu ed xu huudng giài quyét càc vàn de chinh tri. O Phàp chi ed thè ky XVIII là hàu bèt càc vàn sì déu bàn ve chhinh trj. Con d Trung Qudc thi tu thdi Chién Qudc cho tdi sau cààch mang Tàn Hgi, nghìa là khoàng gàn 2500 nàm, hàu bèt càc vààn nhàn, thi sì déu bàn ve chinh trj. Ngudi ta ed càm tudng rdng kh-bòng ed dàn tpc nào cho chinh trj là quan trpng bang dàn tpc Tr'rung Hoa, ràng ddi vdi hp, viéc trj dàn, trj nude phài là su ménh cùùa ké sì, ma néu khdng gap thdi, bàt dàc dì phài "dpc thién" tbì kéé § it nhàt cùng phài truyén cài dao cùa tién vuong, tièn thành T chho doàn hàu sinh. Tién vi quan thoài vi su. Cà mdt thdi Chién QUuéc. ludn mày tram nàm ngudi ta chi bàn ve chinh trj. Khdng KKinh Le Nguyén Tón Nhan djch NXB Van hpc. H, 1999, tr. 223. 37 Tu md dàu phong trào, tiép theo là Màc Tu, Lào Tu. Thiu(ang l/dng, Manh Tu, Trang Tu, Tuàn Tu, Hàn Phi... Tu thd'i Hàin trd di, nhà vàn nào ed tén trong vàn hpc su cùng ed tén trong cchiinh tri trilt hpc su: Già Nghi. Ddng Trung Thu (Hàn), Hàn Dù, L.ieu Tdn Nguyén (Dudng), Vuong An Thach, Td Ddng Ph;a (Tding), Luu Co, Vucmg Thù Nhàn (Minh), Vuong Tbuyén Som, Klhianh Hùu Vi, Luong Khài Sièu (Thanh)... ' Vàn de chinh tri chiém mdt vi tri quan trpng trong triè;t hpc Trung Hoa ed dai ed nhùng co sd khàch quan cùa nd. Trong thdi ed dai, Trung Qudc là mdt khdi biét làp). Bai phia Bàc, Tdy, Nam là nùi cao, ddng ed va sa mac, phia Ddng nlhim ra Thài Bình Duong ménh mdng. Trung Qudc thdi ed daii gàm nhu quay lung lai vdi càc nén vàn minh d Trung À, Tày À, sònjg mot càch riéng biét. Tuy ed bd bién dai nhung d mièn Bàcc hot Ibién thàp, lày, lai thiéu dào d gdn, nén ngudi Trung Hoia thidii ed khdng mudn mao biém ra kboi; cdn d mién Nam b ò biiéni lai khdng bdng phdng, khi bau xàu, gidng td nhiéu. Nhìn c;hun}g,. nùi va bièn gàn nhu chin ành hudng cùa càc nén vàn minih T;à\y À, khdng cho ành hudng tdi Trung Qudc, va trong thdi ed cdaii, it nhàt là tdi dàu ki nguyén Tày Hch, dàn tdc Trung Q>uòc Sidng càch biét vdi cdc nén vdn minh khdc. ^ Trung Qudc là mdt xù dai lue. Ngudi Trung QUCK thidri ed dai coi xù này là cà thè gidi. De phàn ành y niém ve thè gtidri hp ed chù "thién ha" hay "tu bài". Do dàc tinh ve dia li nhiu thié., càc ' Gian Chi, Nguyén Hién Le. Dai cirang Iriéi HQC Trung Quóic, qiuyién 2. NXB. Thành phó Ho Chi Minh, 1992, tr. 434. ^ Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc. igp I. NXB Van hoà Thóng tiin. Hi, 11997, tr. 20. 38 nhà triét hpc Trung Quóc co dai dù song gàn bién nhung cùng khóng co ai dà tirng du hành trén bién. Sàch Ludn ngù cùa Khóng Tu chi nhàc mot làn tdi bién. Thién Còng Dà Tràng, chuong 6 viét: "Dao bàt hành thùa phu phù u hai, tung ngà già ky Do du?"(Dao khóng thi hành dugc, ta sé eòi bè lénh dénh ngoài bién. l'heo ta co le là [Trpng] Do). Manh Tu cùng chi nhàc rat it dén bién. Chuong Tàn Tàm thugng sàch Manh Tu ed viét: "Quan u hai già, nan vi thuy. "(Ai dà thày bién tbì khd ma nghì dén ddng nude khàc). Trung Hoa co dai là mot xù biét làp nhung khóng thóng nhàt ve màt dia li. Vi là mot khu vuc ròng Idn, nén Trung Qudc thdi ed dai gdm nhiéu nude nhd hgp tbành, nhiéu dàn toc kbàc nhau ve Hch su, phong tue. Idi sdng. Càc day nùi Idn d phia Tày chay tu Bic tdi Nam; ngoài ra lai ed nhùng day nùi nhò, thàp hcm d phia ngoài, hudng tu Tày qua Ddng (phia bién), chia Trung Hoa tbành nhiéu mién càch biét vdi nhau, chi thdng vdi nhau bang nhiìng dèo nhu dèo tbòng Thiém Tày vdi Ha Nam, Son Tày vdi Ha Bàc, Thiém Tày vdi Tu Xuyén, Ha Nam vdi Hd Bàc... Hon nùa càc con song Idn nhu Hoàng Ha, Duong Tu, song Hoài, Tày Giang chay tu Tày qua Ddng hgp vdi càc day nùi ma chia Trung Hoa thành nhùng mièn: d phia BÌC ed ha du sdng Hoàng Ha, binh nguyén Son Tày, cành ddng Thiém Tày, bàn dào :Son Ddng; d phia Nam ed cành ddng d trung luu sdng Duong Tu, nhùng cành ddng d ha luu sdng Duong Tu, mièn Idng chào .dàt dò d Tu Xuyén... Nhùng mién trén dà khai phà dugc tu thdi Tièn Tàn. ' Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc. Idp I. Sdd, tr. 22. 39 Dàc tinh ve dia li dd ành hudng Idn dòi vdi càc quan dicnn ^vé chinh tri trong càc tu tudng triét hge Trung Qudc ed dai. Lành tlhd rdng Idn, lai khdng thdng nhàt, bao gdm nhiéu qudc già nhd kvhsàc nhau, càc dàn tdc khàc nhau dà tao nén mdt su phuc tap ve màtt diia li. Chinh su pbùc tap này dà làm này sinh nhu càu cai tri mdt c:àvch biéu qua. Day là mdi quan tàm thudng truc ddi vdi càc nh;à itu nrdng triét hpc. Dd chinh là li do bình tbành su quan tàm cùa ctàc nhà triét hpc Trung Qudc ed dai ddi vdi vàn de chinh tri. Trung Qudc là xù dai lue nén dàn tpc Trung Qudc tàt {phiài song bang ngbé ndng. Tài san chù yéu cùa nhà nòng là rudng dìàt. Trong sàch Là Thi Xuàn Thu ed mot thién nhan de là "TTiutging ndng" (coi trpng ngbé ndng) cho thày su de cao vai trd cùa kinih té ndng nghiép. Rudng dàt là cdng dién thudc quyén sd hùu tòi ciao cùa nhà vua. Nhà vua chia déu cho ndng dàn theo phép tinh diém.. Phép tinh dién nhu sau: rudng dàt dugc phàn dinh ranh igiidi thành tùng khu vudng vùc 900 mau (ddi nhà Chu). Moi khu ichiia làm chin phàn bang nhau, mdi phàn là 100 màu. Tàm phàn cbiumg quanb chia cho 8 ndng dàn tu 20 tudi dén 60 tudi de cày càyy wà nudi vg con. Khi con trai dugc 20 tudi tbì càp cho phàn klhàic. Phàn d giùa de lai mdt it làm chd d cho tàm già dinh, cdn laii tthì tàm già dinh cày cày chung ndp lùa cho nhà vua. Hình miéng dIàt khi chia nhu vày gidng chù tinh nén gpi là phép tinh dién. Dàn phài cày cày phàn cdng dién d giùa rdi mdi cày ciày phàn tu dién cùa minh. Nhu vày sd lùa ndp cho nhà vua cùng viào khoàng 1/10 sd thu hoach cùa moi già dinh. Dàn khdng diutgc phép trdng cày Idn trong rudng, sg mit dàt trdng lùa. nhiurng dugc phép trdng dàu, rau, trai cày chung quanb moi nhà. Ciùmg khdng dugc trdng ddc mdt gidng lùa, sg gidng dd màt mùa thiì -sè 40 chét ddi. Con nhùng khu dàt, vi nhùng li do nhàt djnh, nhà vua khóng chia cho dàn, chàng ban rùng. dàt lày chi tròng dugc sày, co làt, day. Nhùng dàt dò dàn dugc tir y khai thàc nhung phài dóng thué cho nhà vua. Nhìn chung ddi sdng cùa nhàn dàn vàt va. Nhung dù sao chàng nùa che dò tinh dién cùng làm cho ngudi dàn ed dugc ddi song bào dàm. Khi tdi 60 tuoi, khóng làm vièc dugc nùa thi tra lai dàt cho nhà vua va dugc nhà nude nuòi nàng. Con eòi, ngudi tàn tàt cùng dugc trg càp. ' Trong thdi Chién Quóc, khi Trung Quòc chia thành nhiéu vuong quóc phong kién kbàc nhau, thi mòi nude déu ddn bèt khà nàng vào viéc ma ngudi duong thdi gpi là "nòng nghé va binh ngbé". Sau cùng, mot trong nhiìng quóc già chinh lue bay gid là nude Tàn dà chiém uu thè trong hai dia hat ndng ngbé va binh ngbé ày; két qua là Tàn dà thàng càc qudc già khàc va làn dàu tién trong Hch su, dà dem lai su thdng nhàt cho Trung Qudc. Viéc trpng dai cùa nhà nude là su dung va phàn phdi rudng dàt. Viéc quàn li nhà nude ddi vdi rudng dàt là yéu td quan trpng ành hudng dén su phàt trién cùa nhà nude. Tàn là mot dién bình. Do su biéu qua trong viéc quàn li nhà nude ddi vdi ruòng dàt cùng vdi càc" nguyén nhàn khàc ma Tàn trd thành mdt nude manh, chién thàng duge lue qudc. Chinh xuàt phàt tu nhu càu cai quàn rudng dàt de phàt trién dàt nude ma càc nhà triét hpc dành nhiéu uu tu ddi vdi vàn de cai tri. Mòi ngudi déu dua ra nhùng chinh sàch khàc nbau cho viéc tri quóc. Nguyén Hién Le. Su Trung Quóc, làp I. Sdd, tr.22. ^ Phùng H&u Lan. Dai cirang Iriél hoc su Trung Quòc. NXB Thanh nièn, H, H&u 1999,tr.33. 41 Toc ngudi Hoa Ha (Trung Hoa) theo ndng nghiép, hiém làiih,i, nhumg ngay tu khi hinh thành tdc ngudi cùa minh dà phài chóngg cu lai vdi su gay rdi loan cùa càc tdc ngudi du muc hiéu c;hién dd phia Tày. Diéu này dà ed y nghìa làm cho ngudi Trung Hoa phàiù suy nghì ve càc chinh sàch cai tri sao cho ed biéu qua de midt màtit dn dinh va phàt trién trong nude va màt kbàc dàu tranh ch(5ng laiii nhùng ké thù xàm làn lành thd cùa minh. Diéu dàc biét quan trpng là trong vùng dàt Trung Nsguycn,), vào thdi Ddng Chu, thdi dai phàt trién rirc rò cùa càc tu tirdngg triét hpc Trung Qudc, cuc dién xà bdi ed nhùng bién ddi siàu sàc^, xà bòi làm vào tinh trang hdn loan. Ddi Chu chia làm hai thdi ky: thdi ky thù nhàt ddng dò d dàtìt Phong, dàt Cào thudc phia Tày (Mién Thiém Tày bay gito) nénn gpi là Tày Chu (Tr.CN); dén thdi Chu Bình vuomg bi rg Hiémn Doàn va rg Khuyén Nhung uy bièp, nhà Chu phài ddi dd qma Lac e Duong d phia Ddng, tù.dd bàt dàu thdi ky thù nbì gpi là Ddngg Chu (Tr.CN). Ddng Chu lai chia làm hai thdi ky: Xuàm Thuu (Tr.CN) vd Chiln Qudc (Tr.CN). Tu khi ddi dd qua phia Ddng, nhà Chu dàn dàn suy mbugcc. Quyén lue cùa lành chùa phong kién tdi cao, tue thién ttù nhàà Chu, hi lung lay, danh Thién tu chi cdn là hu danh. Dàt dai phàiti chia cit de phong cho càc vuong hàu cdng khanh, nén mó)i ngàyy mot thu hep, chi con tròng cày vào su còng hién cùa chu hàu màà chu hàu tbì co nude nhu nude Ld trong 242 nàm chi trièiu cdngg ed 3 làn. Khdng nbiJmg vày, vi danh Thién tu ddi khi edm phàiii giùp luong thuc cho chu hàu nbirng nàm hp màt mùa. Nhà Chu my suy yéu nhung càc nude chu hàu chua nudcc nào dù manh de dep tàt cà càc nude khàc de thay nhà Chu làmn 42 Thién tu. Càc nude chu hàu lón manh tieni quyén thién tu, hp tranh giành dàt dai, dành nhau khóng ngdt. Sd chu hàu trudc kia trén mot ngàn, tdi dàu ddi Dóng Chu chi con lai trén mot tram, vi nhiéu nude nhò dà bi càc nude Idn thdn tinh. Nhung trong so trén tram nude dò, thdi Xuàn Thu chi ed mudi làm nude là dàng ké: Tàn, Tàn. Té. Ngó, Viét, Sd, Ld, Ve, "lén, Tao, Tòng. Tran, Thài, Thinh, Tràu. Trong mudi làm nude dd lai chi co nàin nude là hùng cudng ké tiép nhau làm minh chù: Té (Hoan Còng), Tàn (Vàn Còng), Tòng (Tuong Cdng), Sd (Trang Còng), Tàn (Muc Còng). Qua thdi Chién Quòc, so chu hàu giàm xuòng con trén mot chuc: Té, Tàn, Sd. Triéu, Nguy, Hàn, Tdng, Lo, Tàn, Dàng, Yèn, Trung Son... Nhung chi 7 nude Idn tranh hùng vdi nhau Té, Tàn, Sd, Trièu. Nguy, Hàn, Yèn. Trong sd thàt hùng, manh nhàt là Tàn dàt dai rgng, tài nguyén nhiéu. Càc nude dd td chùc thành nbirng lién minh de dành nhau. Cd hai ké hoach lién minh Idn nhàt là ké hoach "hgp tung" cùa Td Tàn va ké hoach "lién hoành" cùa Truong Nghi. ' Xà hdi Trung Hoa cuòi thdi Xuàn Thu dién ra su rdi loan ve quan he dàng càp va danh phàn, quan bé tdng phàp. Tinh trang tdi giét vua, cha con tranh giành quyén Igi vdi nhau, anh em màu thuàn nhau là thudng thày. Nude Ld tìidi Xuàn Thu ed ùén 30 vu thi quàn. Néu tinh dén cà nude khàc tbì ed dén trén 300 vu. Dién hình ed thè ndi tdi vu Thdi Trù giét Té Trang Cdng, Tran Tbành Tu giét Té Gian Còng. Su rói loan trong quan he tòng phàp ed thè ké dén nbùmg vu nhu: Nam tu. vg vua Ve Linh Vuong, dàm loan, gay chia rè giùa Khoài Quy va con là Triét; Sd Bình Vuong tranh vg cùa con; Ngù Tu Tu bào thù cha dem quàn Ngd ve phà tan td qudc. ' Gian Chi va Nguyén Hién Le. Chién Quóc sàch. NXB Vàn hoà Thóng tin, H, 1996, tr. 9. 43 Thdi Ddng Chu là thdi bàcb già chu tu, mdt thdi dai phàt trién cuc thjnh cùa triét hpc Trung Qudc. Su rdi loan cùa cuc dién xà hdi dà dàt càc nhà triét hpc vào mdt nhiém vu là dua ra nhùng giài phàp duy tri su bình dn cùa xà bòi. Sinh sdng vào thdi ky xd bòi hon loan, triét già nào cùng bàn ve nhùng càch thùc cai tri sao cho dàt nude dugc thài bình. Chinh vi nhùng ly do ndi trén, càc trudng phài triét hpc Trung Hoa déu nd lue dua ra nhirng giài phàp chinh tri muu càu su bình dn thién ha. II. Tdng quan ve su* hình thành càc hpc thuyet chinh trj Trung Quóc co dai Triét hpc Trung Quóc co mot truyén thóng Hch su xuàt hién làu ddi tu cudi thién nièn ki thù II, dàu thién nièn ky thù I Tr.CN. Cdc tdc gid ngudi Trung Qudc - Hàu Ngoai Lu, Triéu Ky Bàn, Do Qudc Tudng dà phàn dinh càc giai doan cùa tu tudng triét hpc Trung Qudc ed dai: Tu lue bàt ngudn tu tu tudng ed dai khodng giùa tu ddi Àn va ddi Chu, qua cài hpc "hpc d quan phù" ddi Tày Chu dén tu tudng trudc cupe ddi qua phia Ddng, ld giai doan thù nhàt cùa tu tudng ed dai Trung Qudc: tu tu tudng sau cupe ddi qua phia Ddng, dén nho hpc cùa thàn sì là giai doan thù hai cùa tu tudng ed dai Trung Qudc; Tu su phé phàn cùa hién hpc Khdng, Màc ddi vdi nho hpc, qua cài hpc tram nhd dua tiéng, dén tu tudng khoàng giùa Chu, Tàn, là giai doan thù ba cùa tu tudng Trung Qudc. ' ' Hàu Ngoai Lix, Triéu Ky Bàn. Do Quòc Tiròng. Bàn ve tv tuàng ce dgi Trung Quóc. NXB S^r thàt. H. 1959, tr. 68. 44 Tu Khòng, Màc trd di vào khoàng thdi Xuàn l'hu Chién Quóc (Dóng Chu), lich su tu tudng Trung Qudc ed dai mdi thuc su bude vào thdi dai vach thdi ky. Trudc Khóng, Màc cùng dà co nhùng tu tudng ve chinh tri, nhung cdn rat tàn man, chua thành nhùng hoc phài nhàt dinh. Nói bàt lén là tu tudng thàn quyén, de cao tinh sièu nhièn cùa quyén lue chinh tri; tu tudng thién y, y cùa vua chinh là y trdi... Trong pham vi cuón Giào trình này, chùng tói khóng co tham vpng khào cùu ve tàt cà ba giai doan bình thành va phàt trién cùa tu tudng triét hpc Trung Qudc nhu dà ndi trén, ma chi tàp trung vào giai doan cudi cùng - giai doan rirc rò nhàt cùa triét hpc ed dai Trung Qudc. Trong su bién ddi sàu sàc cùa xà hdi Trung Hoa thdi Ddng Chu, dà day lén mdt phong trào "bàch già tranh minh" (tram nhà dua tiéng). Dd là thdi ky ra ddi càc hpc thuyét triét hoc de giài quyét nhiìng vàn de bue xùc cùa thdi thè. Déu chung mdt muc dich bình dn xà bòi. Nhung càc hpc phài triét hpc lai de ra nhùng giài phàp trj quòc khàc nhau. Càc su già ddi sau ed ging sàp xép, phàn loai càc hpc phài. Ngudi dàu tién là Tu Ma Dàm (mit nàm 1 lOTr.CN), cha cùa Tu Ma Thién (khoàng 145-86 Tr.CN). Tu Ma Thién là tàc già cùa bd "Su ky", mot bó su vì dai cùa Trung Quóc. Trong chuong cuòi bó sàch. Tu Md Thién chép lai Idi vàn cùa cha, nhan de "Luàn lue già yéu chi". Trong bài này Tu Ma Dàm dà phàn loai bàch già thành sàu hpc phài: Àm duong già. Nho già,- Màc già, Danh già, Phàp già, Dao due già. Luu Hàm (46 Tr.CN), cùng vdi cha là Luu Hudng (798Tr.CN) trong sàch "Tién Hàn thu" dà xép bàcb già thành mudi phài chinh. Sàu pbài dàu trùng vdi càch sàp xép cùa Tu Ma 45 Dàm; bdn phài tiép theo là: mng hoành già, tap già. ndng già, va tiéu thuyét già. Nhung theo Luu Hàm, trong .so mudi nhà dd chi ed chin nhà là dàng ké. Cho nén, chu tu dugc gpi là "ciru lyc" (chin ddng). Viéc nghién cùu va phàn djnh càc trudng pbài triét hpc Trung Qudc ed dai là nghién cùu Hch su hình thành va phàt trién cùa càc trudng phài triét hpc dd, mdt màt trong "su canh tranh giùa càc trudng phài", va màt khàc là su lién he. ké thùa, ành hudng làn nhau giùa chùng. Nd là su biéu hién dia vj va Igi ich cùa càc giai càp, càc tàp doàn xà boi là su phàn ành nhu càu cùa thuc tién ddi sdng va su phàt trién cùa nhùng tri thùc khoa hpc dù cdn là it di, nhung dà gdp phàn quan trpng cho su phàt trién nhàn thùc, hình tbành nén thè gidi quan duy vàt d Trung Qudc ed dai. Trong dd càn vach rò su tién bp cùa càc trudng phài ày khi giài quyét càc vàn de ma ddi sdng xà bòi dà dàt ra va ành hudng, tàc ddng cùa càc trudng phài dd ddi vdi hién thuc. ' Theo càc càch phàn loai trén, chù thuyét chinh tri cùa càc hpc phài chinh gdm: Nho già, Màc già, Dao già, Phàp già, Djch . hpc phài. Nho già Khdng Tu md dàu phong trào ma sau này dugc ggi là Nho > già. Khdng Tu hp Khdng tén Khàu, biéu Trpng Ni, ngudi nude ; Lo thdi Xuàn Thu cùa nude Trung Qudc. Òng sinh vào thdi Chu i Linh Vuong nàm 21, tue nàm 551 trudc Cdng nguyén. Khóng; Tu xuàt thàn tu tàng Idp quy toc sa sùt. Su ki Tu Ma Thién cho > ' Doàn Chinh (chù bién). Dgi cucrng lich su Iriél hoc phuang Dóng co dtjtiNXB Dai hpc va Giào due chuyén nghiép, H, 1992. tr. 146-147. 46 biét: "Khóng Tu nghèo hèn, dén khi Idn lén làm lai cho hp Quy."' Trong Luàn ngù. Khòng Tir cùng nhàn minh lue nhò nghèo hèn. Nàm 19 ddi vua Chu Kinh Vuang, Khòng Tu dugc Vua nude Ld dùng làm quan Trung dò té. Sau do nhùng àm muu chinh tri òng phài tu chùc bò xù ma di. Trong ba muoi nàm tiép theo óng chu du tu nude này sang nude khàc, mong tìm mot óng Vua tài due co thè thuc hién dugc chinh sàch cai tri cùa minh. Nhung dén dàu cùng khòng thành còng, cuòi cùng phài trd ve Ld khi tudi dà già. Ba nàm sau óng màt d day vào thdi Chu Kinh Vuong nàm 41, tue nàm 479 Tr.CN. Khdng Tu là bàc thày Idn nhàt cùa Nho già. Luu Hàm coi day là hpc phài" cboi vàn chuong trong eòi lue ngbé, va luu y ve diéu nhàn nghìa." Lue nghé là sàu nghé tu do nhung thudng dugc hiéu là sàu kinh: Kinh Dich, Kinh Thi, Kinh Thu, Kinh Le, Kinh Nhac, Kinh Xuàn Thu. Trudc day, ve mòi quan bé cùa Khóng Tu vdi lue kinh ed nhirng y kién trai ngugc. Y kién thù nhàt cho ràng Khóng Tu là tàc già cùa nhùng sàch dd. Y kién ddi làp cho ràng Khóng Tu trù tàc Kinh Xuàn Thu, chù giài Kinh Djch, dinh chinh Kinh Le, Kinh Nhac, va san dinh Kinh Thu, Kinh Thi. Phùng Hiìu Lan khàng djnh: "Ky thuc, Khdng Tu khóng he trù tàc, chù giài, dinh chinh hay san dinh bàt ky bó nào trong lue kinh." ^ Day ciìng là quan diém dugc thùa nhàn phó bién bièn nay. Tuy nhièn, màc dù cdc sàch dò khóng phài do Khóng Tu viét ra, nbmig nói dung cùa tu tudng Nho già dira vào càc sàch dd cho nén chùng dugc coi là nhirng kinh dién cùa Nho già. Trong càc kinh dién dd dà ed ì ' Tir Ma Thién. Su ky, ban dich cùa Nhù Thành. NXB Vàn hpc, H, 1988. tr. 214. " Phùng Httu Lan. Dgi cuang inél hoc su Trung Quóc. Sdd, tr. 55. i :• 47 nhùng tu tudng cùa Nho già. Nhu vày, Khòng Tu khòng phài ha ngudi sàng làp ra Nho giào. Viéc tìm biéu tu tudng cùa Mho sgisa cùng phài càn eù vào càc sàch dd. Tàc phàm chù yéu thè hién tu tudng Khdng Tu là ho Luiàin ngù. Sàch Hàn thu chép: "Sàch Ludn ngù là nhirng hdi c:ùja Khdng Tu dàp ùng nhùng hpc trd hoàc càc ngudi duong tlhdi, v?à nhirng Idi hpc trd ndi vdi nhau khi nghe Idi thày. Hdi dd c:àc hip*c trd déu ed ghi chép. Phu tu màt rdi, hp mdi tàp trung lai luiàn bàin vdi nhau ma soan ra, cho nén gpi là Luàn ngù". Sd nguy/èm chuong cùa sàch Luàn ngù là bao nhiéu dén nay là chua xàc diinlh dugc, nhung ed diéu chdc chàn là dà bi thàt lac mpt phàm. Bàin Luàn ngù ngày nay ed 20 chuong. Giài phàp "cùa Khdng Tu dòi vdi viéc cai tri de dn dlinb xcd bòi xuàt phàt tu chù truong tdng Chu dén thuyét chinh danh v/à sau cùng là chinh sàch nhàn tri. Chinh sàch nhàn tri cùa Kbcmig Tu de càp dén càc vàn de chinh tri nhu: chinh sàch cai tri (gjiàio dàn, dudng dàn, tiét dung, phàn phdi tài san, su dung sue «dàn....^), càc quan chùc (tuyén dung, tiéu chuàn, nghé thuàt lành dao...).. Trong Thién Bàt Dàt chuong 14 sàch Luàn ngù, Khong T'ù ndi: "Ngd tdng Chu." (Ta theo nhà Chu). Khdng Tu chù trucmig quay trd lai càch td chùc nhà nude, càc chinh sàch cai ttri, icàic chuàn mire ddi vdi quan lai... cùa nhà Chu do Chu Cdng Dàn làìp ra chàm chudc theo nhà Ha, Àn. Khdng Tu ndi ràng làu làu mia khdng nàm mo thày Chu Còng là òng dà suy rói. Òng coi imìnlh Uà ngudi ké tue duy nhàt su nghiép cùa Vàn Vuong, Vù Vuomg,. v/à Chu Cdng. Sau Khdng Tu, càc quan diém cùa dng ve chinh sàch mhàni ttri dugc ké thùa va phàt trién bdi càc nhà nho bau thè nhu TSng Tiù, 48 'Tir Tu, Manli 1 u, Tuàn Tir. Tàng lù, mot hpc trd xuàt sàc nhàt ccùa Khóng lù. càn cu vào nhirng Idi day cùa thày ma quàng dién rra thành sàch Dai hpc. Nhùng y tudng lién quan dén vàn de chinh ttri dugc de càp trong Dai hpc d phàn bàn ve té già, tri quòc, binh tthièn ha. Tàng Tu màt, truyén su hpc cùa minh cho Tu Tu, chàu oJich tòn cùa Khòng Tu. Tu Tu nói nghiép day hpc trò, dem nhùng p5hàn linh tuy cùa Khóng hpc là viét thành sàch Trung tlung. Dgi ht)c va Trung dung xua vón là hai thién trong Kinh Le. S>au dén dòi Tòng, càc nho già mdi in riéng, cùng vdi sàch Luàn nigù va sàch Manh Tu làm thành Tu thu. Sau Tu Tu ed Manh Tu, rmòt dai biéu xuàt sàc cùa Nho già. Manh Tu tén là Manh Kha, tu Uà Tu Du, dòng dÒi Ld Cdng, ngudi àp Tràu. Òng sdng vào kdioàng 372-289 Tr.CN. Tu nhd, Manh Tu dà dugc hàp thu nibùmg le giào phong kién tu già dinh. Ldn lén, Manh Tu theo higc Tu Tu. Manh Tu hpc xong, di chu du càc nude Tè, Luong, TTdng, Dàng vdi mong mudn càc nude này thuc hành chinh sàch crai trj cùa minh nhung khdng thành cdng. Òng lui ve cùng vdi midn de cùa minh xép dàt thù tu trong Kinh Thi, Kinh Thu, thuàt crai y cùa Khòng Tu ra bay thién sàch Manh Tu. Sau Manh Tu bón nàm muoi nàm, tai nude Triéu xuàt hién midt danh nho là Tuàn Tu. Tuàn Tu tén là Hudng, tu là Khanh, 5(0 tuoi mdi di hpc d nude Tè. Òng cùng chu du d càc nude Té, Tiàn, Sd, rdi quay ve Triéu. Tu Ma Thién viét: "Tuàn Khanh ghét cHiinh su ddi do due, nude màt vua bdng ludn ludn ndi nhau. Càc viua khóng theo dao due ldn ma lo cùng té, bdi toàn, tin diéu miay, diéu rùi."' Sàch cùa dng hién nay ed bd Tuàn Tu, tàt cà 32 thiièn. Theo càc nhà khào ciru tbì chi ed càc thién Thién luàn. Tu Ma Thién. Su k\', bàn djch cua Nhft Thành. Sdd. tr.438. 49 |t là cài tmh hoa cuùa cho cùa ngudi dòi ssau d&i. Màc Tu là dói tlthù MSe Tu co nhiéu mgghi im chip nhàn nipit : so Lo, song vào kho)ànng ig vdo diu thdi Xvuuàn [Suét hai thcfi Xuàn TThu bién chuyén lién tuuc, thàri Chién Qudc xdi hhdi I g cùa óng là bd lM4àc cùa nhùng ngudii rudi ngudi sàng làp ra nmdt Tit cimg ndi tiéng nnhu I hudng khdng kémi. ^ nim rài ràc trong; i càc g ddng, Thugng Ihitiln, 'Tu bàn ve càc vàm i de i i^hi cdng, tiét dung; wiéc Cam quyén (Ihiirogng e Tò vi chinh tri tiuoong n, U-.266. |4d, tr. 18 r.Sdd, tr. 65. I phàn v/di càc q cdjnh xià bcìi bà llàp ra. Ng'upc jphài lai quiay 1^ cddi nò sao cho MIàc Tu c:ùa dàìn clhùng kchòng yéui ngsf( mgudi Ikhàc de ì ggpi là '"bié'.t" nién chiù truong "•'kiém"'. "Kiéna" àii". "Kliém di" 1 kgi cho>mp)i ng«r< X cma Mdic Tiù ve ci Tur chiù ci-óng). «Gónn y&u T.Yanh mhaui thi x dll xàmi lin nud»c Thiuyltt kiSnI sààch thiupng ddn|i yféu dàm de làm I dfàn thi cani phii nlhà nucdc v:à n déàn donig tìmh. | D I ; làmi Ipii nttiùng inguòi hiiln. "tlhijgng hièn" ('t Giài té, Chinh danh, Tinh àc là chinh thàt là cài tinh hoa ccùa Tuàn Tu, cdn càc thién kbàc thi ed lim chd cùa ngudi ddi ssau phu boa vào hoàc sai lac di nhiéu. ' M^c già Sau khi Khdng Tu màt tbì Màc Tu ra ddi. Màc Tu là ddi thhù dàu tién cùa Khdng Tu. Ve tiéu su cùa Màc Tu ed nhiéu mgghi vàn. Chàm chudc càc quan diém ed thè tam chàp nhàn mpit : so chi tiét: Òng hp Màc tén Djch, ngudi nude Ld, sdng vào kho)ànng nhirng nàm 479-381 Tr.CN. Khdng Tu sdng vào dàu thdi Xvuuàn Thu. Màc Tu md dàu thdi Chién Qudc. Sudt hai thdi Xuàn 'TFbu vd Chién Qudc xd hdi Trung Hoa vàn bièn chuyén lién tuuc, khdng bi giàn doan, nhung xét chung tbì thdi Chién Qudc xài hhdi loan lac hon, bièn ed ddn dàp hon. ^ Ngudn tài Héu chinh nghién cim tu tudng cùa dng là bp lM4àc Tu góm 53 chuong, bò sàch thu thàp trù tàc cùa nhiìng ngudi i rndi chi cùng nhu cùa chinh Màc Tu. Òng là ngudi sàng làp ra mnpt hpc pbài, iày tén là Màc già. Xua kia Màc Tu cùng ndi tiéng nnhu Khdng Tu va hpc thuyét cùa dng cùng ành hudng khdng kémi. ^ Càc quan niém cùa Màc Tu ve chinh tri nam rdi rdc trongi e càc chuong Kiém ài, Phi cdng, Thién chi, Thugng ddng, Thucmg Ihitièn, Tiét dung... Trong càc chuong này Màc Tu bàn ve càc vàm i de chinh sàch cai tri nhu chinh sàch kiém ài, phi cdng, tiét dung; wiéc tuyén, tràch nhiém va tu càch dung ngudi càm quyén (thiuggmg ddng, thugng hién). Càc quan diém cùa Màc Tu ve chinh tri tiuoomg ' Tran Trpng Kim. Nho giào. NXB VHTT, H, 2001, tr.266. ' Nguyén Hién Le. Màc HQC (Màc Tit va Bi^l Màc). Sdd, tr. 18. Phùng HQ'u Lan. Dgi cuang triét hpc su Trung Quóc. Sdd, tr. 65. 50 iphàii vdi càc quan diém cùa Khòng Tu. Khóng Tu chù truong òn cdjnh xà hói bang càch quay tra lai càc quy tàc cai tri do nhà Chu llàp la. Ngugc lai Màc Tu lai cho ràng de òn dinh xà bòi khóng pphài là quay lai càc tràt tu xà hòi eù ma phài sua chùa, phài thay ddói nò sao cho don giàn, tién Igi cho nhàn dàn. Màc Tu nhàn thùc ràng su loan lac cua xà hói, nói khó cuc ccùa dàn chùng xuàt phàt tu long tu tu. tu Igi cùa con ngudi, kchòng yéu ngudi khàc ma chi yéu bàn thàn minh, làm hai cho mgudi khàc de làm Igi cho minh. Thài dò tu tu, tu Igi dò Màc Tu @pi là "biét". "Biét" tbì gay chia rè, rói loan tràt tu xà bòi. Cho nién chù truong chinh tri cùa Màc Tu là phài thay "biét" bang "fkiém". "Kiém" là góm. Tu dò óng xày dung nén thuyét "kiém dii". "Kiém ài" là góm yéu mpi ngudi, coi ai cùng nhu minh làm kgi cho mgi ngudi. Kiém ài là cài góc sinh ra càc quan niém khàc cvùa Màc Tu ve chinh tri. Tu chù truong kiém ài, Màc Tu chóng chién tranh (phi ccóng). Góm yéu ngudi (kiém ài) thi tràt tu xà bòi dugc xàc làp. T.Yanh nbau thi xà bòi rdi loan. Màc Tu mat sàt viéc dùng vò lue die xàm làn nude khàc. Thuyét kiém ài cùng làm này sinh ra quan niém ve chinh s^ch thugng ddng trong cai tri cùa Màc Tu. Nhà càm quyén phài ytéu dàn de làm Igi cho dàn ma xà hdi dugc tri. Mudn làm Igi cho déàn thi càn phài ed su thdng nhàt ve chinh sàch nhà nude giùa nlhà nude va nhàn dàn. Chinh sàch cùa nhà nude phài dugc nhàn dààn dòng tinh. De làm Igi cho thién ha. viéc cai tri phài dugc giao cho nlnùng ngudi hién. Trong viéc dùng ngudi, Màc Tu chù truong "tlhugng hièn" (trpng ngudi hièn). (!)ng coi dd là su càn bdn cùa 51 cdng cupe tri qudc. Nhà nude mudn làm Igi cho dàn thi pbaii ed chinh sàch su dung tài san nhà nude mot càch hgp li. Màc: Tu cuc phàn ddi su làng phi, thdi xa xi, va cho ràng phài thuc hiièn chinh sàch tiét kiém trong viéc su dung tài san cùa nhà nird'c de làm Igi cho nhàn dàn (tiét dung). Dao già Dao già do Lào Tu khdi sàng làp. Theo Su ky> cùa Tur >Mà Thién, Lào Tu hp Ly, tén Nbì, ngudi nude Sd, sdng cùng tlhdi vdi Khdng Tu va ed dua ra càu chuyén ve viéc Khdng Tu h(pc: le tu Lào Tu'. Lào Tu de lai mot bò sàch mang tén óng ma dòti «au gpi là Dgo Due kinh. Tiéu su cùa Lào Tu chùa dung rat nibiilu nhirng diéu bi àn. Tu thdi Tu Md Thién dén nay, biét bao nibiìéu nhd tra cùu dù cdc sàch ed de tìm biéu Lào Tu tén thàt là gì, sóòng d thdi nào, làm gì, tiép xùc vdi nhùng ai, nhung chi dua ra nlhùìng già thuyét, va càng bàn càng tbém rdi vì y kién màu thuan nhiaiu. Hién nay càc hpc già Trung Qudc va phuong Tày dà (dìùng nhirng phuong phàp nghién cùru khoa hpc hién dai chùng imiinh ràng Lào Tu va Dgo Due kinh ed thè khóng xuàt hién cùng; ttbdi vdi Khdng Tu. Phùng Hùu Lan dùng phuang phàp phàm ttich ngdn ngù chùng minh ring sàch Lào Tu xuàt hién sau Klbi'óng Tu. Òng viét: "Tdi chù truong ràng bé thdng tu tudng cùa qiu^yén sàch ày nhìn trong toàn thè, khdng thè là san phàm cùa mdtt tthdi ki trudc hay ddng thdi vdi bé tu tudng cùa Khdng Tùr^." NJhìn chung vdi nhùng nghién cùu hién dai nhiéu hpc già ngày/ may nghi ngd li thuyét cùa Tu Md Thién cho rdng Lào Tu song ciùng ' Tu Ma Thién. Su ky, bàn djch cùa NhQ- Thành. Sdd. tr.330. ' Phùng H&u Lan. Dgi cucrng triél hoc su Trung Quóc. Sdd, tr. 106. 52 lindi vdi Khòng Tu, va ed xu hudng cho ràng Dgo Due kinh xuàt hién vào mot thdi dai sau Khòng lù khà làu. Theo Nguyén Hién Le, co thè tam chàp nhàn Lào Tu sinh trén 100 nàm sau Khòng Tu, khoàng 50 nàm sau Màc Tu, con tap Dgo Due kinh xuàt hicn vào khoàng thè ky thù IV, hay 111 trudc Còng nguyén, ma phàn chinh là tu tudng cùa dng, màc dù co nhiéu chd do ngudi ddi sau thèm vào. ' Hoc thuyet cùa Lào Tu rat ed he thdng. Òng xày dung mot thè gidi quan khà mdi me là co sd cho càc quan niém cùa minh ve xà bòi. Mot chù "vó" co thè thàu tòm dugc toàn bó hpc thuyét cùa Lào Tu. Trong tu nhièn tbì là "vó danh", trong xà bòi thi là "vó vi". Lào Tu dàt co sd cho su ra ddi mot hpc phài là phài Lào già hay con gpi là Dao già. Triét ly chinh tri cùa Lào Tu thàu tòm trong hai chù "vò vi." Trang Tu là mot dao già kìét xuàt sau Lào Tu, va cùng nhu Lào Tu, òng song mot ddi àn sì mai danh nén thàn thè cdn nhiéu bi rnàt. Theo hpc già Nguyén Hién Le, ddi Trang Tu chi ed mày diém này là chàn chàn: Òng sinh d dàt Mdng thdi dd thudc Tdng, sdng vào thè ky thù IV Tr.CN, ddng thdi vdi Manh Tu, hdi nhò làm mot chùc quan nhò. coi mot xudng che tao son, sau d àn, viét mot bó sàch, ngudi ddi sau gpi là Trang Tu, tu tudng chiù ành hudng cùa Lào Tù.^ Bó sàch Trang Tu cùng gpi là Nam Hoa kinh góm ba thién: nói thién, ngoai thién, va tap thién. Tuy nhièn, klióng phài Trang ' Ngiuyèn Hién Le. Su Trung Quóc, làp I. NXB VSn hoà Thóng tin, H, 1997. t r i 52. ' Nguycn Hién l^c. Trang Tu - Nam Hoa kinh. NXB Vàn hoà Thóng tin. H. I99»3.tr.l6-I7. 53 fta cùmg chua biét chiàc c;hinh Trang Tu wiilt. t#p h«?p cùa nhiéu diao cho biét Nói thiém «do ig tu tudng Trang TTù. lati nhiìng tu tudnjg dà |Cho ràng ed rat nihiilu rù, con nhùng churomg khd nhàn ra dugc^.. dùng diu "lue tali tu i. Nam Hoa kinh trrimh phong dàc sde. Khiding j;d dpng nhu Lào TTù, Idi vdn phong nigu thdn Nam Hoa kiinh làn chiém chin {phiàn ìn^ónj. Danh tìr '"nigu Ihiéu ngày nay. D(d là: [nià nhàn vàt là cà^y (cd, nhung ehi ed uém là ] vìett tuòng tugnig ra; | t nhieu cho hgp) ^vdi cùa danh nhàn Ihcoàn hisdng cùa Lào 'Tu. idmg cd viéc jgii là ISdJd, t r . l l 6 .