Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Chức năng nghệ thuật của yếu tố kì ảo trong Thánh Tông Di Thảo...

Tài liệu Chức năng nghệ thuật của yếu tố kì ảo trong Thánh Tông Di Thảo

.PDF
61
223
107

Mô tả:

Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Lêi c¶m ¬n Em xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c« gi¸o NguyÔn ThÞ ViÖt H»ng ®· gióp ®ì, h­íng dÉn em trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu vµ thùc hiÖn kho¸ luËn tèt nghiÖp nµy. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban chñ nhiÖm, c¸c thÇy c« gi¸o khoa Ng÷ v¨n, tæ bé m«n V¨n häc ViÖt Nam, th­ viÖn tr­êng §HSP Hµ Néi 2 ®· t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì em hoµn thµnh kho¸ luËn. Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n gia ®×nh vµ b¹n bÌ ®· ®éng viªn, gióp ®ì em trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi. Do khu«n khæ thêi gian vµ tr×nh ®é cña b¶n th©n cßn h¹n chÕ nªn kho¸ luËn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng khiÕm khuyÕt. Em rÊt mong nhËn ®­îc sù gãp ý cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n sinh viªn ®Ó kho¸ luËn hoµn chØnh h¬n. Hµ Néi, ngµy 10 th¸ng 05 n¨m 2007 Sinh viªn NguyÔn ThÞ Thanh T©m 0 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Lêi cam ®oan D­íi sù h­íng dÉn cña Th¹c sÜ – Gi¶ng viªn NguyÔn ThÞ ViÖt H»ng vµ kÕ thõa kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc ®i tr­íc, t«i ®· hoµn thµnh kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh. T«i xin cam ®oan kho¸ luËn nµy lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t«i, kÕt qu¶ nghiªn cøu kh«ng trïng lÆp víi kÕt qu¶ cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c. Hµ Néi, ngµy 10 th¸ng 05 n¨m 2007 Sinh viªn NguyÔn ThÞ Thanh T©m 1 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Môc lôc Trang Lêi c¶m ¬n Lêi cam ®oan Môc lôc Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi 2. LÞch sö vÊn ®Ò 3. §èi t­îng, ph¹m vi nghiªn cøu 3.1. §èi t­îng nghiªn cøu 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu 4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu Néi dung Ch­¬ng 1: Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k× vµ Th¸nh T«ng di th¶o 1.1. Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k× 1.2. Th¸nh T«ng di th¶o 1.2.1. T¸c gi¶ 1.2.2. T¸c phÈm Ch­¬ng 2: Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o vµ yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam 2.1. Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o 2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam 2.2.1. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc d©n gian 2.2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc trung ®¹i 2.2.3. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc hiÖn ®¹i Ch­¬ng 3: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o 3.1. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng cèt truyÖn 3.2. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng thêi gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt 3.3. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng nh©n vËt 2 3 4 6 6 6 6 7 8 8 8 12 12 14 17 17 19 19 24 28 30 30 42 49 54 55 KÕt luËn Tµi liÖu tham kh¶o 2 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi: TruyÖn truyÒn k× lµ mét thÓ lo¹i tù sù ng¾n cña v¨n häc cæ ®iÓn Trung Quèc. Khi “di thùc” vµo ViÖt Nam thÓ lo¹i nµy nhanh chãng ®­îc tiÕp thu vµ dÇn kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc qua hµng lo¹t t¸c phÈm cã gi¸ trÞ. Trong sè ®ã, Th¸nh T«ng di th¶o næi lªn nh­ mét mèc son quan träng, ®¸nh dÊu b­íc ph¸t triÓn v­ît bËc cña truyÖn truyÒn k× trong dßng v¨n xu«i tù sù n­íc ta trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt. Cã thÓ nãi h×nh thøc k× ¶o lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng ®Ó chuyÓn t¶i néi dung t­ t­ëng cho t¸c phÈm truyÒn k×. Ng­êi ®äc sÏ ®­îc cïng t¸c gi¶ bay bæng trong mét thÕ giíi huyÒn ¶o, víi nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu ®Çy hÊp dÉn, nh÷ng bµi häc gi¸o huÊn kh«ng hÒ kh« khan, nh÷ng sè phËn khæ ®au cña con ng­êi… ThÕ giíi Êy võa lµ k× ¶o l¹i võa lµ thËt, “cã c¶ c¸i thÊp hÌn vµ c¸i cao th­îng, cã c¶ ma vµ th¸nh, quû vµ tiªn, ®ång thêi cã c¶ nh÷ng c¸i sinh ho¹t th­êng ngµy, ¸i ©n, t×nh dôc, ghen tu«ng, ®è kÞ, läc lõa” [11, 20]. TÊt c¶ t¹o nªn mét lùc hót khã c­ìng l¹i cña truyÖn truyÒn k× ®èi víi ®éc gi¶, vµ chóng t«i kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu t¸c phÈm truyÒn k× ®· ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu quan t©m xem xÐt. Víi Th¸nh T«ng di th¶o, mÆc dï ®­îc nhiÒu nhµ khoa häc chó ý t×m hiÓu nh­ng ch­a cã c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®i s©u t×m hiÓu cô thÓ t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ vÒ ph­¬ng diÖn: chøc n¨ng cña yÕu tè k× ¶o trong t¸c phÈm. Trong t×nh h×nh gi¶ng d¹y v¨n häc ë tr­êng phæ th«ng hiÖn nay viÖc t×m hiÓu Th¸nh T«ng di th¶o sÏ lµ c¬ së quan träng ®Ó chóng t«i tiÕp cËn c¸c t¸c phÈm kh¸c trong kho tµng truyÖn truyÒn k× ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t¸c phÈm ®­îc gi¶ng d¹y trong tr­êng phæ th«ng. 3 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Tõ nh÷ng lÝ do trªn, céng víi lßng yªu mÕn truyÖn truyÒn k× ®· thóc ®Èy chóng t«i chän ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o. Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i cã ®iÒu kiÖn ®Ó hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ con ng­êi, cuéc ®êi Lª Th¸nh T«ng, t­¬ng truyÒn lµ t¸c gi¶ cña Th¸nh T«ng di th¶o; ®Æc biÖt lµ n¾m ®­îc chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc nãi chung vµ trong Th¸nh T«ng di th¶o nãi riªng. 2. LÞch sö vÊn ®Ò: MÆc dï ra ®êi sím nh­ng Th¸nh T«ng di th¶o ®Õn víi ng­êi ®äc muén h¬n so víi c¸c t¸c phÈm truyÒn k× kh¸c. Cã lÏ do cßn nhiÒu nghi vÊn vÒ t¸c gi¶ vµ n¨m s¸ng t¸c nªn c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn cßn kh¸ thËn träng trong ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ néi dung vµ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, nhÊt lµ vÒ chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o. C«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ Th¸nh T«ng di th¶o lµ cuèn S¬ th¶o lÞch sö v¨n häc – QuyÓn 2, xuÊt b¶n n¨m 1958. Trong c«ng tr×nh nµy, NguyÔn §æng Chi ë ch­¬ng “Th¸nh T«n di th¶o” ®· ®¸nh gi¸ cao vÒ tµi n¨ng t¸c gi¶, vÒ nh÷ng gi¸ trÞ, néi dung t­ t­ëng vµ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. «ng cho r»ng: Th¸nh T«ng di th¶o ®· “më ®Çu cho lèi v¨n tiÓu thuyÕt trong v¨n häc ViÖt Nam nãi chung vµ v¨n häc ch÷ H¸n nãi riªng” [13,165]. N¨m 1984, Bïi Duy T©n trong Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp 2, khi bµn ®Õn Th¸nh T«ng di th¶o ®· ®¸nh gi¸: “Th¸nh T«ng di th¶o lµ tËp truyÖn kÝ v¨n häc kh«ng ph¶i nh»m ghi l¹i nh÷ng sù tÝch cã s½n nh­ LÜnh Nam chÝch qu¸i, Thiªn Nam v©n lôc…mµ lµ mét s¸ng t¸c, trong ®ã cã phãng t¸c, cã t¸i t¹o vµ cã h­ cÊu. NhiÒu truyÖn kÝ ®­îc viÕt víi bót ph¸p v÷ng vµng, h×nh t­îng sinh ®éng, lêi v¨n trau chuèt, sóc tÝch,…cã nhiÒu truyÖn kÝ viÕt hay, ®äc rÊt hÊp dÉn” [18,353]. N¨m 1989, Bïi V¨n Nguyªn trong V¨n häc ViÖt Nam (tõ thÕ kØ X – nöa thÕ kØ XVIII) ®· nhËn ®Þnh: “NÕu nh­ mét sè truyÖn trong Th¸nh T«ng di 4 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n th¶o lµ cña Lª Th¸nh T«ng, th× nh÷ng truyÖn ®ã më ®Çu cho lèi viÕt truyÖn, lêi v¨n nhiÒu ®o¹n kh¸ nhuÇn nhuyÔn, d¸ng dÊp v¨n truyÒn k×” [23,173]. §Õn nh÷ng n¨m 90, Th¸nh T«ng di th¶o ®­îc chó ý h¬n. Bªn c¹nh viÖc ®¸nh gi¸ vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt nãi chung, ®· cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®i vµo t×m hiÓu vÒ yÕu tè k× ¶o trong c¸c t¸c phÈm truyÒn k× vµ coi ®ã lµ c¬ së ®Ó t×m hiÓu vÒ yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o. N¨m 1992, Vò Thanh víi bµi viÕt Nh÷ng biÕn ®æi cña yÕu tè k× vµ thùc trong truyÖn ng¾n truyÒn k× ViÖt Nam ®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 6 ®· ®¸nh gi¸: “ChÝnh Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷, ®· sö dông mét c¸ch cã ý thøc c¸i k×, mét chÊt liÖu nghÖ thuËt x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ vai trß cña nã trong sù s¸ng t¹o cña m×nh khiÕn cho yÕu tè k× ¶o kh«ng c¶n trë ®­îc mµ ng­îc l¹i gióp nhµ v¨n ph¶n ¸nh mét c¸ch s©u s¾c h¬n cuéc sèng, nh­ vËy chÝnh c¸i k× ®· n©ng c¸i hiÖn thùc lªn mét cÊp ®é ph¶n ¸nh cao h¬n chÝnh b¶n th©n nã… BiÖn ph¸p truyÒn k× cßn cho phÐp nhµ v¨n kh¸m ph¸ t©m hån nh©n vËt ë mét thÕ giíi míi l¹ mµ nã l¹c vµo, víi mét hoµn c¶nh vµ nh÷ng thö th¸ch míi. Còng ë trong thÕ giíi ®ã, nhµ v¨n ®· thÓ hiÖn lÝ t­ëng cña m×nh vÒ lÏ c«ng b»ng x· héi, n¬i mµ c¸i ¸c bÞ trõng ph¹t, c¸c thiÖn cuèi cïng ®· chiÕn th¾ng, ®iÒu mµ hä kh«ng thÓ ®¹t ®­îc trong cuéc sèng thùc t¹i” [14, 27]. N¨m 1997, NguyÔn §¨ng Na trong cuèn §Æc ®iÓm v¨n häc ViÖt Nam trung ®¹i ®· ®¸nh gi¸ cao vÒ Th¸nh T«ng di th¶o bªn c¹nh TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷. ¤ng cho r»ng “Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷ ®· phãng thµnh c«ng con tµu v¨n xu«i tù sù vµo quü ®¹o nghÖ thuËt” [10,24]. Trong c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ còng kh¼ng ®Þnh r»ng: víi ®Æc ®iÓm dïng h×nh thøc k× ¶o lµm ph­¬ng tiÖn truyÒn t¶i néi dung, truyÖn truyÒn k× cã søc hÊp dÉn m·nh liÖt mäi løa tuæi, mäi thÕ hÖ. YÕu tè k× ¶o cã thÓ chi phèi ®Õn viÖc x©y dùng thêi gian, kh«ng gian, nh©n vËt cña t¸c phÈm truyÒn k× . §©y lµ nh÷ng nhËn ®Þnh mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t chung cho thÓ lo¹i truyÒn k×. 5 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n N¨m 1999, TrÇn §×nh Sö víi MÊy vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i còng ®ång t×nh víi quan ®iÓm cña t¸c gi¶ NguyÔn §¨ng Na, cho r»ng: Th¸nh T«ng di th¶o cïng víi TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷, TruyÒn k× t©n ph¶ cña §oµn ThÞ §iÓm ®· “ ®¸nh dÊu sù chÝn muåi cña nghÖ thuËt tù sù ViÖt Nam” [11, 350]. Nh×n chung, nh÷ng gi¸ trÞ vèn cã vÒ néi dung còng nh­ nghÖ thuËt cña Th¸nh T«ng di th¶o ®· ®­îc c¸c nhµ nghiªn cøu nhËn ®Þnh mét c¸ch khoa häc, ®óng ®¾n. §©y sÏ lµ nh÷ng ®Þnh h­íng quý b¸u gióp chóng t«i cã ®­îc mét c¬ së lÝ luËn v÷ng ch¾c khi triÓn khai ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o. 3. §èi t­îng, ph¹m vi nghiªn cøu: 3.1. §èi t­îng nghiªn cøu: Thùc hiÖn ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o, ®èi t­îng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ t¸c phÈm Th¸nh T«ng di th¶o gåm 19 thiªn truyÖn vµ nh÷ng lêi b×nh cña S¬n Nam Thóc ë cuèi mçi truyÖn. Trong luËn v¨n chóng t«i còng ®Ò cËp ®Õn mét sè t¸c phÈm v¨n häc kh¸c nh»m phôc vô cho viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi. Do v¨n häc trung ®¹i cã tÝnh dÞ b¶n, ®Ó thuËn lîi cho qu¸ tr×nh triÓn khai ®Ò tµi, chóng t«i chän v¨n b¶n “Th¸nh T«ng di th¶o” do NguyÔn BÝch Ng« dÞch, nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ - ViÖn v¨n häc ph¸t hµnh n¨m 1963. §©y lµ v¨n b¶n ®­îc nhiÒu ng­êi biÕt ®Õn vµ ®­îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu cã uy tÝn sö dông. 3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu: Trong luËn v¨n chóng t«i tËp trung vµo nghiªn cøu vÒ yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o, qua ®ã s¬ bé ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ néi dung còng nh­ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. 6 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n 4. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu: Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi chóng t«i sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: 4.1. Ph­¬ng ph¸p kh¶o s¸t thèng kª: Chóng t«i ®i vµo thèng kª nh÷ng biÓu hiÖn cña yÕu tè k× ¶o thÓ hiÖn trong tõng thiªn truyÖn cô thÓ nh»m phôc vô cho viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi. 4.2. Ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc: Sö dông ®Ó ph©n tÝch cô thÓ tõng thiªn truyÖn vµ toµn bé t¸c phÈm ®Ó lµm s¸ng tá vÊn ®Ò nghiªn cøu. 4.3. Ph­¬ng ph¸p so s¸nh: Dïng ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu Th¸nh T«ng di th¶o víi c¸c t¸c phÈm kh¸c, tõ ®ã thÊy ®­îc nh÷ng gi¸ trÞ cña t¸c phÈm vèn ®­îc coi lµ b­íc ®ét khëi cña v¨n xu«i tù sù ViÖt Nam. Ngoµi ra, chóng t«i cßn phèi hîp sö dông mét sè ph­¬ng ph¸p kh¸c nh­: ph­¬ng ph¸p hÖ thèng, ph­¬ng ph¸p lo¹i h×nh… nh»m ®¹t hiÖu qu¶ cao cho kho¸ luËn. 7 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Néi dung Ch­¬ng 1: Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k× vµ Th¸nh T«ng di th¶o 1.1. Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k×. Trong khu«n khæ cña chÕ ®é phong kiÕn, v¨n häc bÞ c©u thóc bëi nh÷ng c«ng thøc “v¨n dÜ t¶i ®¹o”, “thi dÜ ng«n chÝ”, c¸c s¸ng t¸c v¨n häc ®­îc coi nh­ mét ph­¬ng tiÖn hç trî cho chÝnh s¸ch qu¶n lÝ vµ cñng cè quyÒn lùc cña giai cÊp thèng trÞ. Kh«ng n»m trong nhãm v¨n ch­¬ng ®ã, truyÖn truyÒn k× h­íng tíi sù tù do, phãng tóng víi ®«i c¸nh h­ cÊu, k× l¹, hÊp dÉn ng­êi ®äc. Tuy nhiªn, khi míi ra ®êi, truyÖn truyÒn k× còng nh­ mét sè thÓ lo¹i h­ cÊu kh¸c kh«ng ®­îc c«ng nhËn lµ thÓ lo¹i v¨n häc chÝnh thèng, bÞ coi lµ “ngo¹i th­”, “t¹p thuyÕt”, kh«ng cã trong hÖ thèng ph©n lo¹i cæ ®iÓn. T©m lÝ nµy tån t¹i trong mét thêi gian dµi khiÕn cho vÞ trÝ, vai trß cña truyÖn truyÒn k× ch­a ®­îc nh×n nhËn ®óng ®¾n vµ ch­a cã ®­îc mét tªn gäi riªng, thèng nhÊt vµ ®Ých danh cho thÓ lo¹i. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, ng­êi ®Çu tiªn lÊy thuËt ng÷ truyÒn k× ®Ó gäi tªn t¸c phÈm lµ Bïi H×nh ë thêi k× V·n §­êng. §Õn cuèi ®êi Nguyªn, truyÒn k× ®­îc sö dông ®Ó chuyªn gäi tiÓu thuyÕt v¨n ng«n ®êi §­êng. Tuy vËy, tõ ®êi Nguyªn cho ®Õn tËn ®êi Minh, Thanh, tªn gäi nµy vÉn ®­îc dïng ®Ó chØ rÊt nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c, ch­a ®­îc coi lµ tªn riªng cña mét thÓ lo¹i. §Õn thêi k× CËn ®¹i, khi v¨n häc nghÖ thuËt ®­îc ®Æt trang träng ë vÞ trÝ trung t©m, cïng víi viÖc hiÓu danh x­ng tiÓu thuyÕt theo nghÜa tÝch cùc th× c¸c t¸c phÈm v¨n xu«i ®êi §­êng ®· cã tªn gäi ®Ých danh cho nã, ®­îc coi lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc cã gi¸ trÞ vµ mang nh÷ng ®Æc tr­ng riªng, ®ã lµ truyÒn k×. Ngµy nay, tïy theo quan ®iÓm cña mçi nhµ nghiªn cøu mµ truyÒn k× ®­îc gäi lµ mét d¹ng cña tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn, mét d¹ng tù sù ng¾n hay truyÖn ng¾n. ë Trung Quèc, tªn gäi tiÓu thuyÕt truyÒn k× ®· trë thµnh th«ng dông, cßn ng­êi ViÖt Nam l¹i gäi truyÒn k× lµ truyÖn. 8 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Trong nghiªn cøu v¨n häc hiÖn ®¹i, truyÖn truyÒn k× ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m t×m hiÓu vµ ®­a ra nh÷ng c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ thÓ lo¹i nµy. Theo t¸c gi¶ cuèn Tõ ®iÓn v¨n häc – tËp 2 truyÖn truyÒn k× lµ: “mét h×nh thøc v¨n xu«i tù sù cæ ®iÓn Trung Quèc, b¾t nguån tõ truyÖn kÓ d©n gian sau ®­îc c¸c nhµ v¨n n©ng lªn thµnh v¨n ch­¬ng b¸c häc, sö dông m« tÝp k× qu¸i, hoang ®­êng, lång trong mét cèt truyÖn cã ý nghÜa trÇn thÕ; phÇn lín c¸c truyÖn truyÒn k× ®Òu ng¾n, cã khi lµ tõng truyÖn riªng rÏ, cã khi tËp hîp nhiÒu truyÖn thµnh mét tËp vµ chñ ®Ò còng kh«ng nhÊt thiÕt g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. Sù tham gia cña yÕu tè truyÒn k× vµo c©u chuyÖn kh«ng ph¶i lµ do nh÷ng nh©n vËt cã phÐp l¹ nh­ kiÓu Trêi – Bôt – ThÇn – Tiªn nh­ trong truyÖn cæ tÝch thÇn k× mµ phÇn lín ë ngay h×nh thøc phi nh©n cña nh©n vËt (ma, quØ, hå li ho¸ ng­êi…). Tuy nhiªn, trong truyÖn bao giê còng cã nh©n vËt lµ ng­êi thËt vµ chÝnh nh©n vËt h×nh thøc phi nh©n th× còng lµ sù c¸ch ®iÖu, phãng ®¹i cña t©m lÝ,tÝnh c¸ch mét lo¹i ng­êi nµo ®Êy, v× thÕ truyÖn truyÒn k× vÉn mang ®Ëm yÕu tè nh©n b¶n, cã gi¸ trÞ nh©n v¨n s©u s¾c”[18, 447]. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, thuû tæ cña truyÖn truyÒn k× lµ nh÷ng c©u chuyÖn truyÒn thuyÕt, thÇn tho¹i cña d©n gian. Bªn c¹nh ®ã, h×nh thøc ban ®Çu cña truyÖn truyÒn k× lµ c¸c truyÖn chÝ qu¸i, chÝ nh©n ®êi Lôc TriÒu. Theo NguyÔn Huy Kh¸nh, thêi Lôc TriÒu, c¸c danh sÜ kh«ng nghÞ luËn chÝnh sù n÷a, chuyÓn sang bµn nh÷ng chuyÖn huyÔn hoÆc, ng«ng nghªnh. Ng­êi thêi Êy gäi lµ “thanh ®µm”…vµ nh÷ng quyÓn thÕ thuyÕt (gåm c¶ chÝ qu¸i vµ chÝ nh©n) lµ nh÷ng bé s¸ch s­u tËp nh÷ng mÈu chuyÖn “thanh ®µm” hay nhÊt cña c¸c bËc “®¹i danh sÜ hay nhÊt” ®Ó l­u l¹i ®êi sau lµm tµi liÖu häc tËp. Tuy c¸c t¸c phÈm chÝ qu¸i, chÝ nh©n cßn gi¶n ®¬n, ch­a ®¹t ®Õn møc ®é thµnh thôc trong viÖc x©y dùng nh©n vËt, tæ chøc c¸c t×nh tiÕt… nh­ng nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh cña nã ®· ®Æt mét nÒn mãng v÷ng ch¾c cho sù ph¸t triÓn cña truyÖn truyÒn k× sau nµy. 9 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, truyÖn truyÒn k× ph¸t triÓn rùc rì nhÊt ë ®êi §­êng, ®­îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn qua ba giai ®o¹n. Thêi k× ®Çu øng víi thêi S¬ §­êng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn th¬ ca (618 – 741). Thêi k× nµy, truyÖn truyÒn k× b¾t ®Çu h×nh thµnh, sè l­îng t¸c phÈm kh«ng nhiÒu vµ cßn chÞu ¶nh h­ëng cña truyÖn chÝ qu¸i, chÝ nh©n ®êi Lôc TriÒu. Thêi k× thø hai øng víi giai ®o¹n Trung §­êng (742 – 820), ®©y lµ thêi k× ph¸t triÓn nhÊt cña truyÒn k× ®êi §­êng c¶ vÒ sè l­îng t¸c gi¶ vµ tr×nh ®é nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. So víi giai ®o¹n tr­íc, ë giai ®o¹n nµy truyÖn truyÒn k× ®· g¹t ®i nhiÒu yÕu tè qu¸i ®¶n vµ mang nÆng h¬i thë cña cuéc sèng hiÖn thùc, thÓ hiÖn néi dung t­ t­ëng cña t¸c phÈm. Thêi k× cuèi øng víi thêi V·n §­êng (821 – 907), truyÖn truyÒn k× ®i vµo håi tho¸i trµo, néi dung t­ t­ëng còng nh­ nghÖ thuËt ®Òu kh«ng b»ng giai ®o¹n tr­íc. TruyÖn truyÒn k× ®êi §­êng cã cèt truyÖn hÊp dÉn, néi dung t­ t­ëng s©u s¾c, lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu næi bËt cña v¨n häc cæ ®iÓn Trung Hoa. ThÓ lo¹i nµy còng ®­îc c¸c n­íc ®ång v¨n nh­ NhËt B¶n, ViÖt Nam… tiÕp thu vµ båi ®¾p thªm, t¹o nªn søc sèng m¹nh mÏ cho thÓ lo¹i. ë ViÖt Nam, truyÖn truyÒn k× võa tiÕp thu tinh hoa cña c¸c n­íc l©n cËn, võa kÕ thõa truyÒn thèng cña v¨n häc d©n téc, kh¼ng ®Þnh ®­îc vÞ trÝ riªng cña m×nh trong lÞch sö v¨n häc d©n téc. Theo NguyÔn §¨ng Na, truyÖn truyÒn k× lµ thµnh tùu næi bËt cña mét trong ba giai ®o¹n ph¸t triÓn cña v¨n xu«i tù sù ViÖt Nam thêi trung ®¹i. ¤ng kh¼ng ®Þnh “ThÕ kØ XV – XVI lµ thÕ kØ cña truyÖn truyÒn k×” [10, 20]. Víi mét sè l­îng kh¸ phong phó c¸c t¸c phÈm, t¸c gi¶: ViÖt ®iÖn u linh (Lý TÕ Xuyªn), LÜnh Nam chÝch qu¸i lôc (TrÇn ThÕ Ph¸p), ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc (KhuyÕt danh), Th¸nh T«ng di th¶o (T­¬ng truyÒn lµ cña Lª Th¸nh T«ng), TruyÒn k× m¹n lôc (NguyÔn D÷), TruyÒn k× t©n ph¶ (§oµn ThÞ §iÓm), Vò trung tïy bót (Ph¹m §×nh Hæ)… NÒn v¨n häc n­íc ta ®· ®i tõ v¨n häc mang nÆng tÝnh chøc n¨ng thÕ kØ X – XIV ®Õn v¨n häc trµn ®Çy c¶m høng s¸ng t¹o míi vµ bót ph¸t nghÖ thuËt tinh 10 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n tÕ. Tuy nhiªn, ë giai ®o¹n thÕ kØ XVIII - XIX, truyÖn truyÒn k× h­íng vµo ph¶n ¸nh hiÖn thùc, viÕt vÒ “nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy” (NguyÔn Du), yÕu tè k× ¶o, hoang ®­êng mê dÇn, thÓ lo¹i truyÒn k× kh«ng cßn phï hîp víi t©m lÝ thêi ®¹i nªn ®· ®i vµo con ®­êng tho¸i trµo vµ sau nµy ®­îc “t¸i sinh d­íi nh÷ng h×nh thøc kh¸c”. Víi t­ c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc cã gi¸ trÞ, truyÖn truyÒn k× mang nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, khu biÖt víi c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c: Thø nhÊt, xÐt vÒ ý nghÜa tõ vùng, ta thÊy: theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt, “truyÒn” tøc lµ: ®Ó l¹i, l­u truyÒn l¹i cho ng­êi kh¸c, th­êng thuéc thÕ hÖ sau, “k×” tøc lµ: l¹ ®Õn møc lµm ng­êi ta ph¶i ng¹c nhiªn. Nh­ vËy “truyÖn truyÒn k×” nghÜa lµ: truyÒn ®i mét cèt truyÖn k× l¹ nµo ®ã, lµ nh÷ng truyÖn cã tÝnh chÊt k× l¹, ®­îc l­u truyÒn l¹i. Tõ viÖc gi¶i thÝch nh­ vËy, ng­êi ®äc cã thÓ nhËn thÊy tÝnh chÊt k× l¹ lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña t¸c phÈm truyÒn k×, lµ yÕu tè t¹o nªn søc sèng cho thÓ lo¹i. C¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng “phi k× bÊt truyÒn” (kh«ng l¹ th× kh«ng truyÒn l¹i), trong c¸c t¸c phÈm truyÒn k× bao giê còng cã nh÷ng m«tÝp k× l¹, t×nh tiÕt hoang ®­êng, kÝch thÝch trÝ t­ëng t­îng cña ng­êi ®äc, ®­a hä vµo thÕ giíi ¶o huyÒn võa thùc võa h­ nh­ng mang nhiÒu ý nghÜa. Thø hai, theo t¸c gi¶ ®êi Tèng lµ TriÖu VÖ Ng¹n th×: trong truyÖn truyÒn k× cã chøa nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau, cã thÓ nhËn thÊy tµi viÕt sö, lµm th¬, nghÞ luËn cïng tån t¹i trong mét t¸c phÈm; ®Æc biÖt sù kÕt hîp gi÷a lêi kÓ chuyÖn vµ nh÷ng bµi th¬ lµ dÊu Ên riªng ®Æc s¾c cña thÓ truyÒn k×. Trong ®ã h×nh thøc v¨n xu«i vÉn ®­îc dïng ®Ó kÓ lµ chñ yÕu, nh­ng khi nh©n vËt cã nhu cÇu béc léc t×nh c¶m, t©m sù th× h×nh thøc th¬ ®­îc ®­a vµo tuy vËy h×nh thøc nµy kh«ng lµm ¶nh h­ëng ®Õn néi dung cña truyÖn ®ang ®­îc kÓ. Thø ba, bè côc cña truyÖn truyÒn k× ®­îc chia lµm 3 phÇn: më ®Çu truyÖn th­êng b»ng viÖc giíi thiÖu danh tÝnh, gèc tÝch, phÈm chÊt cña nh©n vËt. PhÇn trung t©m lµ diÔn biÕn cña c¸c cuéc k× ngé hoÆc nh÷ng ®iÒu x¶y ra víi nh©n vËt. KÕt thóc t¸c phÈm, t¸c gi¶ tr×nh bµy lÝ do kÓ chuyÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh 11 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n ch©n thùc cña nã. Mét t¸c phÈm truyÒn k× kh«ng ph¶i lóc nµo còng gåm c¸c phÇn nh­ trªn mµ cã thÓ linh ho¹t thay ®æi, ®iÒu ®ã phô thuéc vµo ý ®Þnh chñ quan còng nh­ tµi n¨ng cña ng­êi cÇm bót. TruyÖn truyÒn k× cã dung l­îng kh«ng lín, mçi truyÖn chØ xoay quanh mét vµi sù kiÖn, ®Æc biÖt lµ xoay quanh nh÷ng yÕu tè k× ¶o ®Ó “biÓu hiÖn ng­êi, r¨n ng­êi” [11, 325]. H¬n thÕ, c¸c t¸c phÈm thuéc thÓ lo¹i nµy l¹i chó träng vµo sù viÖc h¬n vµo con ng­êi nh­ng c¸c sù kiÖn, sù viÖc l¹i ®¬n gi¶n, kh«ng cÇu k× phøc t¹p khi gi¶i quyÕt. Tãm l¹i, viÖc nhËn diÖn thÓ lo¹i cho thÊy, ngay tõ khi míi ra ®êi, truyÖn truyÒn k× ®· mang nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng t¹o nªn søc hÊp dÉn cho thÓ lo¹i. Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®Ých thùc cña thÓ lo¹i nµy trong ho¹t ®éng s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng nghÖ thuËt. 1.2. Th¸nh T«ng di th¶o. 1.2.1. T¸c gi¶: Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò x¸c ®Þnh t¸c gi¶ còng nh­ n¨m ra ®êi cña Th¸nh T«ng di th¶o vÉn cßn g©y rÊt nhiÒu tranh c·i. N¨m 1958, NguyÔn §æng Chi khi ®Æt ra vÊn ®Ò t¸c gi¶ cña Th¸nh T«ng di th¶o ®· cho r»ng: “S¸ch phÇn nµo lµ nguþ th­ v× tõ tr­íc ch­a cã tµi liÖu g× nãi vÒ nã c¶. ThÕ nh­ng hiÖn nay ch­a cã chøng cí ®Ých x¸c ®Ó cho lµ kh«ng ph¶i cña Lª Th¸nh T«n” [13,153]. N¨m 1963, trong lêi giíi thiÖu v¨n b¶n “Th¸nh T«ng di th¶o” do NguyÔn BÝch Ng« dÞch, hai nhµ nghiªn cøu Lª Sü Th¾ng vµ Hµ Thóc Minh ®· tæng hîp ®­îc 3 lo¹i ý kiÕn xung quanh vÊn ®Ò t¸c gi¶ vµ n¨m ra ®êi cña t¸c phÈm. ý kiÕn thø nhÊt lµ cña nh÷ng ng­êi c¨n cø vµo lèi tù x­ng cña t¸c gi¶ trong t¸c phÈm phï hîp víi lèi x­ng cña Lª Th¸nh T«ng trong Thiªn Nam d­ h¹, vµ t¸c phÈm cã nhiÒu thiªn truyÖn ®­îc viÕt b»ng bót ph¸p ®¹i gia t­¬ng ®ång víi v¨n phong cña Lª Th¸nh T«ng, nªn kÕt luËn Th¸nh T«ng di th¶o lµ do Lª Th¸nh T«ng viÕt. 12 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n ý kiÕn thø hai lµ cña mét sè nhµ nghiªn cøu dùa vµo viÖc t¸c phÈm sö dông nh÷ng tªn ®Þa danh (Hµ Néi, §o¸i Hå), tªn häc vÞ (Phã b¶ng, Cö nh©n) chØ xuÊt hiÖn sau ®êi Lª Th¸nh T«ng; sù kiÖn n¹n lôt kh«ng x¶y ra vµo n¨m Quý Tþ; viÖc «ng vua nµy kh«ng ë ng«i Th¸i tö bao giê… ®· ®i ®Õn kÕt luËn: t¸c phÈm kh«ng ph¶i lµ s¸ng t¸c cña Lª Th¸nh T«ng vµ kh«ng ph¶i ®­îc s¸ng t¸c vµo giai ®o¹n cùc thÞnh cña nhµ Lª. Thø ba lµ ý kiÕn cña mét sè ng­êi c¨n cø trªn v¨n phong cña mét sè truyÖn cã mang khÈu khÝ thiªn tö, néi dung ph¶n ¸nh hiÖn thùc thêi Lª S¬ vµ dùa trªn mét sè truyÖn cã néi dung t­ t­ëng hoµn toµn kh¸c l¹ víi t­ t­ëng cña Lª Th¸nh T«ng mµ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh: trong Th¸nh T«ng di th¶o cã mét sè truyÖn cña Lª Th¸nh T«ng vµ cã nh÷ng truyÖn do ng­êi ®êi sau viÕt thªm vµo. Nh­ vËy, vÊn ®Ò t¸c phÈm vµ n¨m ra ®êi cña Th¸nh T«ng di th¶o vÉn cßn nh÷ng tån nghi ch­a thÓ lÝ gi¶i ®­îc. Víi t×nh h×nh t­ liÖu hiÖn nay, trong khi chê ®îi mét b»ng chøng khoa häc ch¾c ch¾n, chóng t«i vÉn coi toµn bé t¸c phÈm Th¸nh T«ng di th¶o lµ cña Lª Th¸nh T«ng, ®­îc s¸ng t¸c trong nh÷ng n¨m «ng trÞ v× ®Êt n­íc. Víi gi¶ thiÕt ®ã, chóng t«i ®· t×m hiÓu mét sè nÐt c¬ b¶n vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng cña Lª Th¸nh T«ng. Lª Th¸nh T«ng sinh ngµy 25/7 /1442, mÊt 3/3/1497. Lóc nhá tªn lµ H¹o, sau ®æi lµ T­ Thµnh, miÕu hiÖu Th¸nh T«ng ThuÇn Hoµng §Õ. ¤ng lµ vua thø 5 cña triÒu Lª, lªn ng«i tõ n¨m 18 tuæi vµ trong 38 n¨m trÞ v× «ng ®· x©y dùng ®­îc mét ®Êt n­íc thÞnh trÞ, tr¨m hä yªn æn, sung tóc. Lª Th¸nh T«ng quan t©m ®Õn nhiÒu lÜnh vùc, mÆt nµo «ng còng tá ra xuÊt s¾c, ®Æc biÖt lµ vÒ v¨n ho¸, v¨n häc. ¤ng s¸ng t¸c nhiÒu vµ ®Ó l¹i nhiÒu t¸c phÈm ®­îc ®¸nh gi¸ cao: Anh hoa hiÕu trÞ, Ch©u c¬ th¾ng tr­ëng, Chinh T©y k× hµnh, Minh l­¬ng cÈm tó, V¨n minh cæ suý, Quúnh uyÓn cöu ca, Xu©n v©n thi tËp, Cæ t©m b¸ch vÞnh, Lam S¬n l­¬ng thuû phó, Thiªn Nam d­ h¹, ThËp giíi c« hån quèc ng÷ v¨n, Hång §øc quèc ©m thi tËp… cïng 13 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n hµng chôc bµi th¬ ®Ò vÞnh phong c¶nh thiªn nhiªn trªn v¸ch nói, r¶i r¸c kh¾p n¬i tõ Qu¶ng Ninh tíi Thanh Ho¸. §¸nh gi¸ vÒ cuéc ®êi vµ tµi n¨ng cña Lª Th¸nh T«ng, Th©n Nh©n Trung viÕt: “§øc thÞnh c«ng lín siªu viÖt h¬n hÕt ®êi tr­íc. Huèng hå, th¸nh häc uyªn nguyªn, rõng s¸ch, bÓ truyÖn kh«ng ®©u lµ kh«ng kª cøu. Th¸nh v¨n rùc rì cïng ¸nh sao Khuª, vÎ m©y ®ua søc s¸ng ngêi. Tinh thÇn t©m thuËt ®· hiÖn râ, ®¹o ®øc sù nghiÖp ®· ph¸t huy… Mäi lêi anh qu©n chÕ t¸c, hång nho trø thuËt, ch­a thÊy lêi ai uyªn b¸c vµ ®iªu luyÖn ®Õn thÕ” (V¨n bia Chiªu L¨ng). Cuéc ®êi vµ sù nghiÖp v¨n ch­¬ng cña Lª Th¸nh T«ng chøng tá «ng lµ mét trong nh÷ng nh©n vËt vÜ ®¹i nhÊt lÞch sö phong kiÕn n­íc ta. HiÓu vÒ t¸c gi¶ lµ c¬ së ®Ó chóng t«i cã thÓ tiÕp cËn t¸c phÈm mét c¸ch chÝnh x¸c vµ s©u s¾c. 1.2.2. T¸c phÈm. Th¸nh T«ng di th¶o gåm hai quyÓn do ng­êi ®êi sau s­u tÇm vµ ®Æt tªn. QuyÓn th­îng gåm 13 truyÖn (TruyÖn yªu n÷ Ch©u Mai, Bµi kÝ dßng dâi con thiÒm thõ, Bµi kÝ hai phËt c·i nhau, TruyÖn ng­êi hµnh khÊt giµu, TruyÖn hai g¸i thÇn, Ph¶ kÝ s¬n qu©n, Bøc th­ cña con muçi, Duyªn l¹ n­íc Hoa, TrËn c­êi ë nói Vò M«n, TruyÖn l¹ nhµ thuyÒn chµi, Lêi ph©n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï, Ngäc n÷ vÒ tay ch©n chñ, Truþªn hai thÇn hiÕu ®Ô). QuyÓn h¹ gåm 6 truyÖn (TruyÖn chång dª, Ng­êi trÇn ë thñy phñ, GÆp tiªn ë hå L·ng B¹c, Bµi kÝ mét giÊc méng, TruyÖn tinh chuét, Mét dßng ch÷ lÊy ®­îc g¸i thÇn). Lêi tùa ë ®Çu t¸c phÈm ®· ®Þnh h­íng cho néi dung ®­îc ph¶n ¸nh trong Th¸nh T«ng di th¶o: “Khæng Tö kh«ng bao giê nãi chuyÖn qu¸i dÞ, thÇn k× v× nh÷ng chuyÖn Êy m¾t kh«ng tr«ng thÊy, mäi ng­êi sinh ra ngê vùc. Nh­ng thö nghÜ xem: trong bèn bÓ, biÕt bao nói th¼m, ®Çm to, th× nh÷ng chuyÖn qu¸i dÞ, thÇn k× kÓ sao hÕt ®­îc? Nh÷ng truyÖn ta chÐp ra ®©y… ®Òu lµ nh÷ng truyÖn 14 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n cã kª cøu… nh÷ng ng­êi chÊp nhÊt cho nh÷ng truyÖn Êy lµ cã sù viÖc mµ kh«ng cã lÝ, hoÆc cã lÝ mµ kh«ng cã sù viÖc. §ã chØ lµ kiÕn thøc cña bän ng­êi ngåi ®¸y giÕng, kh«ng ®ñ bµn ®Õn nh÷ng sù vËt trong bÇu trêi réng lín”. Lêi tùa lµ cña mét ng­êi víi t­ c¸ch lµ t¸c gi¶ nh­ng kh«ng x­ng danh, kh«ng ®Ò n¨m biªn so¹n, tuy vËy qua ®ã ng­êi ta thÊy r»ng: viÖc chÐp l¹i nh÷ng viÖc k× qu¸i trong t¸c phÈm lµ cã c¨n cø, cã sù kª cøu, ®ã lµ c¬ së ®Ó t¸c gi¶ kh¼ng ®Þnh ®é tin cËy còng nh­ gi¸ trÞ cña t¸c phÈm. VÒ bè côc, hÇu hÕt c¸c truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o ®Òu tu©n theo ®Æc tr­ng cña thÓ lo¹i. Më ®Çu lµ giíi thiÖu danh tÝnh, gèc g¸c nh©n vËt; tiÕp theo lµ nh÷ng diÔn biÕn li k× liªn quan ®Õn cuéc ®êi cña nh©n vËt vµ kÕt thóc lµ kÕt qu¶ cña c¸c sè phËn. Víi c¸c truyÖn cã tÝnh chÊt ngô ng«n (Bøc th­ cña con muçi, TrËn c­êi ë nói Vò M«n, TruyÖn ng­êi hµnh khÊt giµu, Lêi ph©n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï…) th× kÕt thóc theo h­íng gîi nh÷ng bµi häc vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc mµ con ng­êi cÇn häc tËp, rót kinh nghiÖm. Lêi trÇn thuËt trong t¸c phÈm ®­îc ph©n lµm hai lo¹i: lêi trÇn thuËt miªu t¶ c©u chuyÖn vµ lêi b×nh. Víi lêi trÇn thuËt miªu t¶, t¸c gi¶ th­êng sö dông kiÓu trÇn thuËt kh¸ch quan (mét ng­êi ®· biÕt hÕt chuyÖn vµ kÓ l¹i c¸c sù kiÖn, sù viÖc ®ã theo ng«i thø ba), ë mét sè thiªn l¹i sö dông kiÓu trÇn thuËt theo ng«i thø nhÊt do mét nh©n vËt trong t¸c phÈm ®øng ra ®¶m nhËn lµm t¨ng tÝnh ch©n thùc, kh¸ch quan cho c©u chuyÖn ®­îc kÓ. Lêi b×nh cña S¬n Nam Thóc th­êng ®Æt ë cuèi mçi thiªn. §ã lµ c¸ch ng­êi b×nh bµy tá th¸i ®é ®ång t×nh víi vÊn ®Ò ®­îc ®Æt ra ®ång thêi cã t¸c dông h­íng ng­êi ®äc ®Õn néi dung c¬ b¶n, träng t©m cña mçi thiªn vµ ®Ò cao gi¸ trÞ cña t¸c phÈm trªn c¶ hai ph­¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt. Cèt truyÖn cña Th¸nh T«ng di th¶o kh«ng ®ång ®Òu. Nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ do sù kh«ng thèng nhÊt vÒ thÓ lo¹i t¸c phÈm. Kh¶o s¸t trong Th¸nh T«ng di th¶o ta thÊy cã nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau: tõ (Lung cæ ph¸n tõ – Lêi ph©n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï…), lôc (MÊn th­ lôc – Bøc th­ cña con 15 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n muçi…), kÝ (Méng kÝ – Bµi kÝ mét giÊc méng…), ph¶ (S¬n qu©n ph¶ - Ph¶ kÝ s¬n qu©n…), truyÖn (Thö tinh truyÖn – TruyÖn tinh chuét…). Nh­ng trong v¨n häc trung ®¹i, kh«ng chØ riªng Th¸nh T«ng di th¶o mµ hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm v¨n xu«i tù sù gåm nhiÒu thiªn truyÖn nhá: TruyÒn k× m¹n lôc, TruyÒn k× t©n ph¶, Lan tr× kiÕn v¨n lôc,…®Òu cã tÝnh lÉn lén nhiÒu thÓ lo¹i nh­ vËy. Dï kh«ng thèng nhÊt vÒ thÓ lo¹i nh­ng Th¸nh T«ng di th¶o vÉn ®­îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu coi lµ t¸c phÈm truyÒn k× bëi trong c¸c thiªn truyÖn ®Òu sö dông nhiÒu yÕu tè k× ¶o – ®iÒu kiÖn cèt yÕu ®Ó x¸c ®Þnh thÓ lo¹i truyÒn k×. Cã thÓ coi Th¸nh T«ng di th¶o lµ b­íc thö nghiÖm ®Çu tiªn trong thÓ truyÒn k×, më ®Çu cho lèi s¸ng t¸c mang tÝnh nghÖ thuËt cao ë nh÷ng giai ®o¹n kÕ tiÕp. 16 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n Ch­¬ng 2: giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o vµ yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam 2.1. Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o. Trong lÞch sö ph¸t triÓn v¨n häc, viÖc sö dông yÕu tè k× ¶o khi s¸ng t¸c ®· trë thµnh mét truyÒn thèng. Ngµy nay, yÕu tè nµy ®­îc coi nh­ mét h×nh th¸i nhËn thøc thÈm mÜ vµ ®­îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m t×m hiÓu. VÒ mÆt tõ nguyªn häc, yÕu tè k× ¶o hay c¸i k× ¶o lµ kh¸i niÖm b¾t nguån tõ tiÕng Hy L¹p – Fantastike hoÆc tiÕng Anh lµ Fantastic vµ tiÕng Ph¸p lµ Lefantastique cã nghÜa lµ: “nghÖ thuËt t­ëng t­îng” hoÆc “t¹o ra nh÷ng h×nh ¶nh thuéc vÒ tinh thÇn”. Theo t¸c gi¶ NguyÔn H¶i Hµ, yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc Nga ®­îc gäi b»ng thuËt ng÷ “hoang ®­êng” víi nghÜa: “lµ c¸i phi th­êng, k× ¶o, siªu nhiªn, phi lÝ, kh«ng cã thùc”. Theo «ng, cã hai c¸ch ®Ó vËn dông c¸i hoang ®­êng lµ: “Dïng theo thi ph¸p cæ tÝch trong v¨n häc d©n gian vµ dïng c¸i hoang ®­êng nh­ mét thñ ph¸p nghÖ thuËt hç trî. Nh­ mét thñ ph¸p nghÖ thuËt, c¸i hoang ®­êng ®­îc vËn dông theo hai c¸ch: c¸i hoang ®­êng d­íi d¹ng lùc l­îng siªu nhiªn, huyÒn bÝ (thÇn tiªn, ma quû, phÐp l¹, yªu qu¸i) vµ c¸i hoang ®­êng d­íi d¹ng v« lÝ, khã tin, khã hiÓu mµ lÝ trÝ con ng­êi ch­a kh¸m ph¸ hÕt hoÆc ch­a kh¸m ph¸ ®­îc” [3, 53]. Trong v¨n häc ViÖt Nam, yÕu tè k× ¶o ®­îc sö dông nh­ lµ mét ph­¬ng thøc nghÖ thuËt ®Ó chuyÓn t¶i néi dung, néi hµm cña kh¸i niÖm k× ¶o ®­îc Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt gi¶i thÝch nh­ sau: k× nghÜa lµ “l¹ ®Õn møc lµm ng­êi ta ph¶i ng¹c nhiªn”, cßn k× ¶o nghÜa lµ: “k× l¹, tùa nh­ kh«ng cã thËt mµ chØ cã trong t­ëng t­îng”. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc còng thèng nhÊt cho r»ng: “k× nghÜa lµ kh«ng cã thùc, nhÊn m¹nh tÝnh chÊt h­ cÊu”. Nh­ vËy, k× lµ kh¸i niÖm ®Ó chØ nh÷ng c¸i kh¸c th­êng, kh«ng cã trong thùc tÕ cuéc sèng hµng ngµy mµ chØ cã trong t­ëng t­îng cña con ng­êi. 17 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n K× lµ mét thuËt ng÷ xuÊt ph¸t tõ tiÕng H¸n, nã cã thÓ ho¹t ®éng ®éc lËp nh­ mét danh tõ (víi nghÜa lµ “c¸i k×, yÕu tè k×”) hoÆc mét tÝnh tõ (víi nghÜa “k× l¹”). Trong kho¸ luËn nµy, ®Ó phï hîp víi thãi quen sö dông thuËt ng÷ cña ng­êi ViÖt, chóng t«i dïng thuËt ng÷ “yÕu tè k× ¶o” khi thùc hiÖn ®Ò tµi. ë ®©y, “yÕu tè k× ¶o” ®­îc dïng víi ý nghÜa réng nhÊt chØ c¸i l¹, c¸i kh¸c th­êng trong t¸c phÈm v¨n häc. §¸nh gi¸ vÒ vai trß cña yÕu tè k× ¶o, c¸c nhµ nghiªn cøu thèng nhÊt cho r»ng: nã lµ “h¹t nh©n cña tÝnh truyÒn k× trong t¸c phÈm v¨n häc”. Nã chÝnh lµ c¸i l¹, c¸i kh¸c th­êng ®­îc nh×n nhËn ë c¶ hai ph­¬ng diÖn kh¸ch quan vµ chñ quan, ®ång thêi còng bao hµm mét ý nghÜa s¸ng t¹o rÊt lín. Sù s¸ng t¹o thÓ hiÖn khi t¸c gi¶ tËp trung lµm cho c¸i l¹ cµng l¹ thªm lªn vµ ®«i khi l¹i kh«ng cho ®iÒu ®ã lµ l¹. YÕu tè k× ¶o cã néi hµm réng r·i, bao chøa nhiÒu yÕu tè phong phó, ®a d¹ng, ®ã lµ yÕu tè thuéc c¶ néi dung vµ h×nh thøc cña t¸c phÈm v¨n häc nh­ng lu«n biÓu hiÖn mét phÈm chÊt ®Æc tr­ng lµ l¹, kh¸c th­êng. HiÖu qu¶ thÈm mÜ cña “k×” chÝnh lµ søc hÊp dÉn (mÜ lùc), lµ nghÖ thuËt ®Æc thï nã kÝch thÝch vµ lµm tho¶ m·n t©m lÝ “hiÕu k×”, “¸i k×” cña ®éc gi¶, mang l¹i “k× thó” cho hä. Sù cã mÆt cña yÕu tè k× ¶o trong t¸c phÈm ®· chi phèi t¸c gi¶ trong viÖc lùa chän chi tiÕt, tæ chøc sù kiÖn, kh¾c ho¹ nh©n vËt… ®Ó lµm t¨ng thªm hiÖu qu¶ nghÖ thuËt cho t¸c phÈm. YÕu tè k× ¶o còng cã vai trß quan träng trong viÖc thÓ hiÖn nh÷ng quan ®iÓm t­ t­ëng cña t¸c gi¶. Theo Lª Sü Th¾ng vµ Hµ Thóc Minh: “®»ng sau c¸c truyÖn thÇn linh, chÝnh lµ truyÖn x· héi, ®»ng sau c¸c thÇn th¸nh ma quû chÝnh lµ b¶n th©n con ng­êi, ®»ng sau c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸c nh©n vËt siªu tù nhiªn chÝnh lµ mèi quan hÖ cã thùc trong x· héi, kh«ng thÓ kh¸c ®­îc v× c¸c t¸c gi¶ truyÖn truyÒn k× ®Òu sèng trong mét x· héi nhÊt ®Þnh vµ dÉu tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c, ®Òu ph¶n ¸nh hiÖn thùc khi s¸ng t¸c” . Qu¶ vËy bªn trong c¸i vá li k×, thÇn bÝ cña mçi c©u chuyÖn truyÒn k× bao 18 Kho¸ luËn tèt nghiÖp NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n giê còng chøa ®ùng nh÷ng vÊn ®Ò vÒ hiÖn thùc cuéc sèng. Ng­êi ta cã thÓ b¾t gÆp ë ®ã h×nh ¶nh nh÷ng anh häc trß ch¨m chØ, nh÷ng ng­êi phô n÷ ®øc h¹nh, nh÷ng ng­êi con hiÕu th¶o, nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu ®Ñp ®Ï… Cã thÓ nãi, khi sö dông yÕu tè k× ¶o nh­ mét ph­¬ng tiÖn nghÖ thuËt, truyÖn truyÒn k× cã kh¶ n¨ng v« h¹n trong ph¶n ¸nh hiÖn thùc vµ ng­îc l¹i, hiÖn thùc ®­îc thÓ hiÖn trong c¸i vá k× ¶o, thÇn k× còng t¹o nªn nhiÒu c¶m xóc phong phó, ch©n thËt cho ng­êi ®äc. 2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam. K× ¶o, k× l¹ lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ ®Æc tr­ng cña v¨n häc cæ ph­¬ng §«ng nãi chung vµ v¨n häc ViÖt Nam nãi riªng. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña v¨n häc d©n téc tõ v¨n häc d©n gian ®Õn v¨n häc trung ®¹i vµ v¨n häc hiÖn ®¹i, yÕu tè k× ¶o lu«n tån t¹i. MÆc dï ®­îc sö dông ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau trong mçi thêi k× v¨n häc nh­ng yÕu tè k× ¶o lu«n ph¸t huy ®­îc søc m¹nh cña m×nh, ®ã lµ t¹o ra søc hÊp dÉn cho c©u chuyÖn ®­îc kÓ, cuèn hót ng­êi ®äc vµo thÕ giíi huyÒn ¶o do nã t¹o ra, bªn c¹nh ®ã cßn cã ý nghÜa chuyÓn t¶i ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶. 2.2.1. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc d©n gian. V¨n häc d©n gian lµ viªn g¹ch méc ®Çu tiªn x©y dùng nªn nÒn v¨n häc phong phó cña n­íc ta. Tõ trong dßng v¨n häc nµy ý thøc vÒ viÖc sö dông yÕu tè k× ¶o ®· ®­îc khëi ®Çu vµ trong mçi thÓ lo¹i, yÕu tè nµy ®­îc sö dông víi nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau. Mét ®iÓm cÇn l­u ý lµ v¨n häc d©n gian cã nhiÒu h×nh thøc thÓ lo¹i gåm c¶ tù sù, th¬, kÞch. ë ®©y khi xem xÐt vÒ yÕu tè k× ¶o chóng t«i chØ xem xÐt trong c¸c t¸c phÈm tù sù thuéc c¸c thÓ lo¹i nh­: thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt, truyÖn cæ tÝch… V× ®©y lµ nh÷ng thÓ lo¹i cã sö dông nhiÒu vµ thµnh c«ng c¸c yÕu tè k× ¶o. Tr­íc hÕt lµ trong c¸c t¸c phÈm thÇn tho¹i. Khi luËn bµn vÒ thÓ lo¹i nµy, C.M¸c ®· g¾n nã víi thêi k× “th¬ Êu” cña loµi ng­êi, coi ®ã lµ nghÖ thuËt – v« 19
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan