Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Lêi c¶m ¬n
Em xin bµy tá lßng biÕt ¬n s©u s¾c tíi c« gi¸o NguyÔn ThÞ ViÖt H»ng
®· gióp ®ì, híng dÉn em trong qu¸ tr×nh häc tËp, nghiªn cøu vµ thùc hiÖn
kho¸ luËn tèt nghiÖp nµy.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n Ban chñ nhiÖm, c¸c thÇy c« gi¸o khoa
Ng÷ v¨n, tæ bé m«n V¨n häc ViÖt Nam, th viÖn trêng §HSP Hµ Néi 2 ®·
t¹o ®iÒu kiÖn gióp ®ì em hoµn thµnh kho¸ luËn.
Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n gia ®×nh vµ b¹n bÌ ®· ®éng viªn, gióp ®ì
em trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi.
Do khu«n khæ thêi gian vµ tr×nh ®é cña b¶n th©n cßn h¹n chÕ nªn
kho¸ luËn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng khiÕm khuyÕt. Em rÊt mong nhËn ®îc
sù gãp ý cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n sinh viªn ®Ó kho¸ luËn hoµn chØnh
h¬n.
Hµ Néi, ngµy 10 th¸ng 05 n¨m 2007
Sinh viªn
NguyÔn ThÞ Thanh T©m
0
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Lêi cam ®oan
Díi sù híng dÉn cña Th¹c sÜ – Gi¶ng viªn NguyÔn ThÞ ViÖt H»ng vµ
kÕ thõa kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc ®i tríc, t«i ®· hoµn
thµnh kho¸ luËn tèt nghiÖp cña m×nh. T«i xin cam ®oan kho¸ luËn nµy lµ
c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t«i, kÕt qu¶ nghiªn cøu kh«ng trïng lÆp víi kÕt
qu¶ cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c.
Hµ Néi, ngµy 10 th¸ng 05 n¨m 2007
Sinh viªn
NguyÔn ThÞ Thanh T©m
1
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Môc lôc
Trang
Lêi c¶m ¬n
Lêi cam ®oan
Môc lôc
Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi
2. LÞch sö vÊn ®Ò
3. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu
3.1. §èi tîng nghiªn cøu
3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Néi dung
Ch¬ng 1: Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k× vµ Th¸nh T«ng di th¶o
1.1. Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k×
1.2. Th¸nh T«ng di th¶o
1.2.1. T¸c gi¶
1.2.2. T¸c phÈm
Ch¬ng 2: Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o vµ yÕu tè k× ¶o trong
v¨n häc ViÖt Nam
2.1. Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o
2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam
2.2.1. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc d©n gian
2.2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc trung ®¹i
2.2.3. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc hiÖn ®¹i
Ch¬ng 3: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o
trong Th¸nh T«ng di th¶o
3.1. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng
cèt truyÖn
3.2. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng
thêi gian nghÖ thuËt vµ kh«ng gian nghÖ thuËt
3.3. Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong x©y dùng
nh©n vËt
2
3
4
6
6
6
6
7
8
8
8
12
12
14
17
17
19
19
24
28
30
30
42
49
54
55
KÕt luËn
Tµi liÖu tham kh¶o
2
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Më ®Çu
1. LÝ do chän ®Ò tµi:
TruyÖn truyÒn k× lµ mét thÓ lo¹i tù sù ng¾n cña v¨n häc cæ ®iÓn Trung
Quèc. Khi “di thùc” vµo ViÖt Nam thÓ lo¹i nµy nhanh chãng ®îc tiÕp thu vµ
dÇn kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ trong lÞch sö v¨n häc d©n téc qua hµng lo¹t t¸c phÈm cã
gi¸ trÞ. Trong sè ®ã, Th¸nh T«ng di th¶o næi lªn nh mét mèc son quan
träng, ®¸nh dÊu bíc ph¸t triÓn vît bËc cña truyÖn truyÒn k× trong dßng v¨n
xu«i tù sù níc ta trªn c¶ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt.
Cã thÓ nãi h×nh thøc k× ¶o lµ mét trong nh÷ng yÕu tè quan träng ®Ó
chuyÓn t¶i néi dung t tëng cho t¸c phÈm truyÒn k×. Ngêi ®äc sÏ ®îc cïng
t¸c gi¶ bay bæng trong mét thÕ giíi huyÒn ¶o, víi nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu
®Çy hÊp dÉn, nh÷ng bµi häc gi¸o huÊn kh«ng hÒ kh« khan, nh÷ng sè phËn khæ
®au cña con ngêi… ThÕ giíi Êy võa lµ k× ¶o l¹i võa lµ thËt, “cã c¶ c¸i thÊp
hÌn vµ c¸i cao thîng, cã c¶ ma vµ th¸nh, quû vµ tiªn, ®ång thêi cã c¶ nh÷ng
c¸i sinh ho¹t thêng ngµy, ¸i ©n, t×nh dôc, ghen tu«ng, ®è kÞ, läc lõa” [11, 20].
TÊt c¶ t¹o nªn mét lùc hót khã cìng l¹i cña truyÖn truyÒn k× ®èi víi ®éc gi¶,
vµ chóng t«i kh«ng ph¶i lµ mét ngo¹i lÖ.
Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu t¸c phÈm truyÒn k× ®· ®îc c¸c nhµ
nghiªn cøu quan t©m xem xÐt. Víi Th¸nh T«ng di th¶o, mÆc dï ®îc nhiÒu
nhµ khoa häc chó ý t×m hiÓu nhng cha cã c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo ®i s©u
t×m hiÓu cô thÓ t¸c phÈm, ®Æc biÖt lµ vÒ ph¬ng diÖn: chøc n¨ng cña yÕu tè k×
¶o trong t¸c phÈm.
Trong t×nh h×nh gi¶ng d¹y v¨n häc ë trêng phæ th«ng hiÖn nay viÖc t×m
hiÓu Th¸nh T«ng di th¶o sÏ lµ c¬ së quan träng ®Ó chóng t«i tiÕp cËn c¸c t¸c
phÈm kh¸c trong kho tµng truyÖn truyÒn k× ViÖt Nam, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t¸c
phÈm ®îc gi¶ng d¹y trong trêng phæ th«ng.
3
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Tõ nh÷ng lÝ do trªn, céng víi lßng yªu mÕn truyÖn truyÒn k× ®· thóc ®Èy
chóng t«i chän ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng
di th¶o. Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i cã ®iÒu kiÖn ®Ó hiÓu s©u s¾c h¬n vÒ
con ngêi, cuéc ®êi Lª Th¸nh T«ng, t¬ng truyÒn lµ t¸c gi¶ cña Th¸nh T«ng
di th¶o; ®Æc biÖt lµ n¾m ®îc chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong v¨n
häc nãi chung vµ trong Th¸nh T«ng di th¶o nãi riªng.
2. LÞch sö vÊn ®Ò:
MÆc dï ra ®êi sím nhng Th¸nh T«ng di th¶o ®Õn víi ngêi ®äc muén
h¬n so víi c¸c t¸c phÈm truyÒn k× kh¸c. Cã lÏ do cßn nhiÒu nghi vÊn vÒ t¸c gi¶
vµ n¨m s¸ng t¸c nªn c¸c nhµ nghiªn cøu vÉn cßn kh¸ thËn träng trong ®¸nh
gi¸ vÒ gi¸ trÞ néi dung vµ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, nhÊt lµ vÒ chøc n¨ng nghÖ
thuËt cña yÕu tè k× ¶o.
C«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn vÒ Th¸nh T«ng di th¶o lµ cuèn S¬ th¶o
lÞch sö v¨n häc – QuyÓn 2, xuÊt b¶n n¨m 1958. Trong c«ng tr×nh nµy,
NguyÔn §æng Chi ë ch¬ng “Th¸nh T«n di th¶o” ®· ®¸nh gi¸ cao vÒ tµi n¨ng
t¸c gi¶, vÒ nh÷ng gi¸ trÞ, néi dung t tëng vµ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. «ng
cho r»ng: Th¸nh T«ng di th¶o ®· “më ®Çu cho lèi v¨n tiÓu thuyÕt trong v¨n
häc ViÖt Nam nãi chung vµ v¨n häc ch÷ H¸n nãi riªng” [13,165].
N¨m 1984, Bïi Duy T©n trong Tõ ®iÓn v¨n häc, tËp 2, khi bµn ®Õn
Th¸nh T«ng di th¶o ®· ®¸nh gi¸: “Th¸nh T«ng di th¶o lµ tËp truyÖn kÝ v¨n
häc kh«ng ph¶i nh»m ghi l¹i nh÷ng sù tÝch cã s½n nh LÜnh Nam chÝch qu¸i,
Thiªn Nam v©n lôc…mµ lµ mét s¸ng t¸c, trong ®ã cã phãng t¸c, cã t¸i t¹o vµ
cã h cÊu. NhiÒu truyÖn kÝ ®îc viÕt víi bót ph¸p v÷ng vµng, h×nh tîng sinh
®éng, lêi v¨n trau chuèt, sóc tÝch,…cã nhiÒu truyÖn kÝ viÕt hay, ®äc rÊt hÊp
dÉn” [18,353].
N¨m 1989, Bïi V¨n Nguyªn trong V¨n häc ViÖt Nam (tõ thÕ kØ X – nöa
thÕ kØ XVIII) ®· nhËn ®Þnh: “NÕu nh mét sè truyÖn trong Th¸nh T«ng di
4
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
th¶o lµ cña Lª Th¸nh T«ng, th× nh÷ng truyÖn ®ã më ®Çu cho lèi viÕt truyÖn,
lêi v¨n nhiÒu ®o¹n kh¸ nhuÇn nhuyÔn, d¸ng dÊp v¨n truyÒn k×” [23,173].
§Õn nh÷ng n¨m 90, Th¸nh T«ng di th¶o ®îc chó ý h¬n. Bªn c¹nh viÖc
®¸nh gi¸ vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt nãi chung, ®· cã nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®i
vµo t×m hiÓu vÒ yÕu tè k× ¶o trong c¸c t¸c phÈm truyÒn k× vµ coi ®ã lµ c¬ së ®Ó
t×m hiÓu vÒ yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o.
N¨m 1992, Vò Thanh víi bµi viÕt Nh÷ng biÕn ®æi cña yÕu tè k× vµ thùc
trong truyÖn ng¾n truyÒn k× ViÖt Nam ®¨ng trªn t¹p chÝ v¨n häc sè 6 ®· ®¸nh
gi¸: “ChÝnh Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷, ®· sö dông mét c¸ch cã ý thøc c¸i
k×, mét chÊt liÖu nghÖ thuËt x¸c ®Þnh vÞ trÝ vµ vai trß cña nã trong sù s¸ng t¹o
cña m×nh khiÕn cho yÕu tè k× ¶o kh«ng c¶n trë ®îc mµ ngîc l¹i gióp nhµ
v¨n ph¶n ¸nh mét c¸ch s©u s¾c h¬n cuéc sèng, nh vËy chÝnh c¸i k× ®· n©ng
c¸i hiÖn thùc lªn mét cÊp ®é ph¶n ¸nh cao h¬n chÝnh b¶n th©n nã… BiÖn
ph¸p truyÒn k× cßn cho phÐp nhµ v¨n kh¸m ph¸ t©m hån nh©n vËt ë mét thÕ
giíi míi l¹ mµ nã l¹c vµo, víi mét hoµn c¶nh vµ nh÷ng thö th¸ch míi. Còng ë
trong thÕ giíi ®ã, nhµ v¨n ®· thÓ hiÖn lÝ tëng cña m×nh vÒ lÏ c«ng b»ng x·
héi, n¬i mµ c¸i ¸c bÞ trõng ph¹t, c¸c thiÖn cuèi cïng ®· chiÕn th¾ng, ®iÒu mµ
hä kh«ng thÓ ®¹t ®îc trong cuéc sèng thùc t¹i” [14, 27].
N¨m 1997, NguyÔn §¨ng Na trong cuèn §Æc ®iÓm v¨n häc ViÖt Nam
trung ®¹i ®· ®¸nh gi¸ cao vÒ Th¸nh T«ng di th¶o bªn c¹nh TruyÒn k× m¹n
lôc cña NguyÔn D÷. ¤ng cho r»ng “Lª Th¸nh T«ng vµ NguyÔn D÷ ®· phãng
thµnh c«ng con tµu v¨n xu«i tù sù vµo quü ®¹o nghÖ thuËt” [10,24]. Trong
c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ còng kh¼ng ®Þnh r»ng: víi ®Æc ®iÓm dïng h×nh thøc k×
¶o lµm ph¬ng tiÖn truyÒn t¶i néi dung, truyÖn truyÒn k× cã søc hÊp dÉn m·nh
liÖt mäi løa tuæi, mäi thÕ hÖ. YÕu tè k× ¶o cã thÓ chi phèi ®Õn viÖc x©y dùng
thêi gian, kh«ng gian, nh©n vËt cña t¸c phÈm truyÒn k× . §©y lµ nh÷ng nhËn
®Þnh mang tÝnh chÊt kh¸i qu¸t chung cho thÓ lo¹i truyÒn k×.
5
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
N¨m 1999, TrÇn §×nh Sö víi MÊy vÊn ®Ò thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i
còng ®ång t×nh víi quan ®iÓm cña t¸c gi¶ NguyÔn §¨ng Na, cho r»ng: Th¸nh
T«ng di th¶o cïng víi TruyÒn k× m¹n lôc cña NguyÔn D÷, TruyÒn k× t©n ph¶
cña §oµn ThÞ §iÓm ®· “ ®¸nh dÊu sù chÝn muåi cña nghÖ thuËt tù sù ViÖt
Nam” [11, 350].
Nh×n chung, nh÷ng gi¸ trÞ vèn cã vÒ néi dung còng nh nghÖ thuËt cña
Th¸nh T«ng di th¶o ®· ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu nhËn ®Þnh mét c¸ch khoa
häc, ®óng ®¾n. §©y sÏ lµ nh÷ng ®Þnh híng quý b¸u gióp chóng t«i cã ®îc
mét c¬ së lÝ luËn v÷ng ch¾c khi triÓn khai ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña
yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh T«ng di th¶o.
3. §èi tîng, ph¹m vi nghiªn cøu:
3.1. §èi tîng nghiªn cøu:
Thùc hiÖn ®Ò tµi: Chøc n¨ng nghÖ thuËt cña yÕu tè k× ¶o trong Th¸nh
T«ng di th¶o, ®èi tîng nghiªn cøu cña luËn v¨n lµ t¸c phÈm Th¸nh T«ng di
th¶o gåm 19 thiªn truyÖn vµ nh÷ng lêi b×nh cña S¬n Nam Thóc ë cuèi mçi
truyÖn. Trong luËn v¨n chóng t«i còng ®Ò cËp ®Õn mét sè t¸c phÈm v¨n häc
kh¸c nh»m phôc vô cho viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi.
Do v¨n häc trung ®¹i cã tÝnh dÞ b¶n, ®Ó thuËn lîi cho qu¸ tr×nh triÓn khai
®Ò tµi, chóng t«i chän v¨n b¶n “Th¸nh T«ng di th¶o” do NguyÔn BÝch Ng«
dÞch, nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸ - ViÖn v¨n häc ph¸t hµnh n¨m 1963. §©y lµ v¨n
b¶n ®îc nhiÒu ngêi biÕt ®Õn vµ ®îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu cã uy tÝn sö
dông.
3.2. Ph¹m vi nghiªn cøu:
Trong luËn v¨n chóng t«i tËp trung vµo nghiªn cøu vÒ yÕu tè k× ¶o trong
Th¸nh T«ng di th¶o, qua ®ã s¬ bé ®¸nh gi¸ vÒ gi¸ trÞ néi dung còng nh nghÖ
thuËt cña t¸c phÈm.
6
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu:
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi chóng t«i sö dông nh÷ng ph¬ng ph¸p nghiªn
cøu sau:
4.1. Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t thèng kª:
Chóng t«i ®i vµo thèng kª nh÷ng biÓu hiÖn cña yÕu tè k× ¶o thÓ hiÖn trong
tõng thiªn truyÖn cô thÓ nh»m phôc vô cho viÖc thùc hiÖn ®Ò tµi.
4.2. Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch t¸c phÈm v¨n häc:
Sö dông ®Ó ph©n tÝch cô thÓ tõng thiªn truyÖn vµ toµn bé t¸c phÈm ®Ó
lµm s¸ng tá vÊn ®Ò nghiªn cøu.
4.3. Ph¬ng ph¸p so s¸nh:
Dïng ®Ó so s¸nh, ®èi chiÕu Th¸nh T«ng di th¶o víi c¸c t¸c phÈm kh¸c,
tõ ®ã thÊy ®îc nh÷ng gi¸ trÞ cña t¸c phÈm vèn ®îc coi lµ bíc ®ét khëi cña
v¨n xu«i tù sù ViÖt Nam.
Ngoµi ra, chóng t«i cßn phèi hîp sö dông mét sè ph¬ng ph¸p kh¸c nh:
ph¬ng ph¸p hÖ thèng, ph¬ng ph¸p lo¹i h×nh… nh»m ®¹t hiÖu qu¶ cao cho
kho¸ luËn.
7
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Néi dung
Ch¬ng 1: Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k×
vµ Th¸nh T«ng di th¶o
1.1. Vµi nÐt vÒ truyÖn truyÒn k×.
Trong khu«n khæ cña chÕ ®é phong kiÕn, v¨n häc bÞ c©u thóc bëi nh÷ng
c«ng thøc “v¨n dÜ t¶i ®¹o”, “thi dÜ ng«n chÝ”, c¸c s¸ng t¸c v¨n häc ®îc coi
nh mét ph¬ng tiÖn hç trî cho chÝnh s¸ch qu¶n lÝ vµ cñng cè quyÒn lùc cña
giai cÊp thèng trÞ. Kh«ng n»m trong nhãm v¨n ch¬ng ®ã, truyÖn truyÒn k×
híng tíi sù tù do, phãng tóng víi ®«i c¸nh h cÊu, k× l¹, hÊp dÉn ngêi ®äc.
Tuy nhiªn, khi míi ra ®êi, truyÖn truyÒn k× còng nh mét sè thÓ lo¹i h cÊu
kh¸c kh«ng ®îc c«ng nhËn lµ thÓ lo¹i v¨n häc chÝnh thèng, bÞ coi lµ “ngo¹i
th”, “t¹p thuyÕt”, kh«ng cã trong hÖ thèng ph©n lo¹i cæ ®iÓn. T©m lÝ nµy tån
t¹i trong mét thêi gian dµi khiÕn cho vÞ trÝ, vai trß cña truyÖn truyÒn k× cha
®îc nh×n nhËn ®óng ®¾n vµ cha cã ®îc mét tªn gäi riªng, thèng nhÊt vµ
®Ých danh cho thÓ lo¹i. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, ngêi ®Çu tiªn lÊy thuËt ng÷
truyÒn k× ®Ó gäi tªn t¸c phÈm lµ Bïi H×nh ë thêi k× V·n §êng. §Õn cuèi ®êi
Nguyªn, truyÒn k× ®îc sö dông ®Ó chuyªn gäi tiÓu thuyÕt v¨n ng«n ®êi
§êng. Tuy vËy, tõ ®êi Nguyªn cho ®Õn tËn ®êi Minh, Thanh, tªn gäi nµy vÉn
®îc dïng ®Ó chØ rÊt nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c, cha ®îc coi lµ tªn riªng cña mét
thÓ lo¹i. §Õn thêi k× CËn ®¹i, khi v¨n häc nghÖ thuËt ®îc ®Æt trang träng ë vÞ
trÝ trung t©m, cïng víi viÖc hiÓu danh xng tiÓu thuyÕt theo nghÜa tÝch cùc th×
c¸c t¸c phÈm v¨n xu«i ®êi §êng ®· cã tªn gäi ®Ých danh cho nã, ®îc coi lµ
mét thÓ lo¹i v¨n häc cã gi¸ trÞ vµ mang nh÷ng ®Æc trng riªng, ®ã lµ truyÒn k×.
Ngµy nay, tïy theo quan ®iÓm cña mçi nhµ nghiªn cøu mµ truyÒn k× ®îc gäi
lµ mét d¹ng cña tiÓu thuyÕt cæ ®iÓn, mét d¹ng tù sù ng¾n hay truyÖn ng¾n. ë
Trung Quèc, tªn gäi tiÓu thuyÕt truyÒn k× ®· trë thµnh th«ng dông, cßn ngêi
ViÖt Nam l¹i gäi truyÒn k× lµ truyÖn.
8
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Trong nghiªn cøu v¨n häc hiÖn ®¹i, truyÖn truyÒn k× ®îc nhiÒu nhµ
nghiªn cøu quan t©m t×m hiÓu vµ ®a ra nh÷ng c¸ch ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ
thÓ lo¹i nµy. Theo t¸c gi¶ cuèn Tõ ®iÓn v¨n häc – tËp 2 truyÖn truyÒn k× lµ:
“mét h×nh thøc v¨n xu«i tù sù cæ ®iÓn Trung Quèc, b¾t nguån tõ truyÖn kÓ d©n
gian sau ®îc c¸c nhµ v¨n n©ng lªn thµnh v¨n ch¬ng b¸c häc, sö dông m«
tÝp k× qu¸i, hoang ®êng, lång trong mét cèt truyÖn cã ý nghÜa trÇn thÕ; phÇn
lín c¸c truyÖn truyÒn k× ®Òu ng¾n, cã khi lµ tõng truyÖn riªng rÏ, cã khi tËp
hîp nhiÒu truyÖn thµnh mét tËp vµ chñ ®Ò còng kh«ng nhÊt thiÕt g¾n bã chÆt
chÏ víi nhau. Sù tham gia cña yÕu tè truyÒn k× vµo c©u chuyÖn kh«ng ph¶i lµ
do nh÷ng nh©n vËt cã phÐp l¹ nh kiÓu Trêi – Bôt – ThÇn – Tiªn nh trong
truyÖn cæ tÝch thÇn k× mµ phÇn lín ë ngay h×nh thøc phi nh©n cña nh©n vËt
(ma, quØ, hå li ho¸ ngêi…). Tuy nhiªn, trong truyÖn bao giê còng cã nh©n vËt
lµ ngêi thËt vµ chÝnh nh©n vËt h×nh thøc phi nh©n th× còng lµ sù c¸ch ®iÖu,
phãng ®¹i cña t©m lÝ,tÝnh c¸ch mét lo¹i ngêi nµo ®Êy, v× thÕ truyÖn truyÒn k×
vÉn mang ®Ëm yÕu tè nh©n b¶n, cã gi¸ trÞ nh©n v¨n s©u s¾c”[18, 447].
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, thuû tæ cña truyÖn truyÒn k× lµ nh÷ng c©u
chuyÖn truyÒn thuyÕt, thÇn tho¹i cña d©n gian. Bªn c¹nh ®ã, h×nh thøc ban ®Çu
cña truyÖn truyÒn k× lµ c¸c truyÖn chÝ qu¸i, chÝ nh©n ®êi Lôc TriÒu. Theo
NguyÔn Huy Kh¸nh, thêi Lôc TriÒu, c¸c danh sÜ kh«ng nghÞ luËn chÝnh sù
n÷a, chuyÓn sang bµn nh÷ng chuyÖn huyÔn hoÆc, ng«ng nghªnh. Ngêi thêi
Êy gäi lµ “thanh ®µm”…vµ nh÷ng quyÓn thÕ thuyÕt (gåm c¶ chÝ qu¸i vµ chÝ
nh©n) lµ nh÷ng bé s¸ch su tËp nh÷ng mÈu chuyÖn “thanh ®µm” hay nhÊt cña
c¸c bËc “®¹i danh sÜ hay nhÊt” ®Ó lu l¹i ®êi sau lµm tµi liÖu häc tËp. Tuy c¸c
t¸c phÈm chÝ qu¸i, chÝ nh©n cßn gi¶n ®¬n, cha ®¹t ®Õn møc ®é thµnh thôc
trong viÖc x©y dùng nh©n vËt, tæ chøc c¸c t×nh tiÕt… nhng nh÷ng thµnh c«ng
nhÊt ®Þnh cña nã ®· ®Æt mét nÒn mãng v÷ng ch¾c cho sù ph¸t triÓn cña truyÖn
truyÒn k× sau nµy.
9
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, truyÖn truyÒn k× ph¸t triÓn rùc rì nhÊt ë ®êi
§êng, ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn qua ba giai ®o¹n. Thêi k× ®Çu øng víi
thêi S¬ §êng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn th¬ ca (618 – 741). Thêi k× nµy,
truyÖn truyÒn k× b¾t ®Çu h×nh thµnh, sè lîng t¸c phÈm kh«ng nhiÒu vµ cßn
chÞu ¶nh hëng cña truyÖn chÝ qu¸i, chÝ nh©n ®êi Lôc TriÒu. Thêi k× thø hai
øng víi giai ®o¹n Trung §êng (742 – 820), ®©y lµ thêi k× ph¸t triÓn nhÊt cña
truyÒn k× ®êi §êng c¶ vÒ sè lîng t¸c gi¶ vµ tr×nh ®é nghÖ thuËt cña t¸c
phÈm. So víi giai ®o¹n tríc, ë giai ®o¹n nµy truyÖn truyÒn k× ®· g¹t ®i nhiÒu
yÕu tè qu¸i ®¶n vµ mang nÆng h¬i thë cña cuéc sèng hiÖn thùc, thÓ hiÖn néi
dung t tëng cña t¸c phÈm. Thêi k× cuèi øng víi thêi V·n §êng (821 –
907), truyÖn truyÒn k× ®i vµo håi tho¸i trµo, néi dung t tëng còng nh nghÖ
thuËt ®Òu kh«ng b»ng giai ®o¹n tríc.
TruyÖn truyÒn k× ®êi §êng cã cèt truyÖn hÊp dÉn, néi dung t tëng s©u
s¾c, lµ mét trong nh÷ng thµnh tùu næi bËt cña v¨n häc cæ ®iÓn Trung Hoa. ThÓ
lo¹i nµy còng ®îc c¸c níc ®ång v¨n nh NhËt B¶n, ViÖt Nam… tiÕp thu vµ
båi ®¾p thªm, t¹o nªn søc sèng m¹nh mÏ cho thÓ lo¹i.
ë ViÖt Nam, truyÖn truyÒn k× võa tiÕp thu tinh hoa cña c¸c níc l©n cËn,
võa kÕ thõa truyÒn thèng cña v¨n häc d©n téc, kh¼ng ®Þnh ®îc vÞ trÝ riªng cña
m×nh trong lÞch sö v¨n häc d©n téc. Theo NguyÔn §¨ng Na, truyÖn truyÒn k×
lµ thµnh tùu næi bËt cña mét trong ba giai ®o¹n ph¸t triÓn cña v¨n xu«i tù sù
ViÖt Nam thêi trung ®¹i. ¤ng kh¼ng ®Þnh “ThÕ kØ XV – XVI lµ thÕ kØ cña
truyÖn truyÒn k×” [10, 20]. Víi mét sè lîng kh¸ phong phó c¸c t¸c phÈm, t¸c
gi¶: ViÖt ®iÖn u linh (Lý TÕ Xuyªn), LÜnh Nam chÝch qu¸i lôc (TrÇn ThÕ
Ph¸p), ThiÒn uyÓn tËp anh ng÷ lôc (KhuyÕt danh), Th¸nh T«ng di th¶o
(T¬ng truyÒn lµ cña Lª Th¸nh T«ng), TruyÒn k× m¹n lôc (NguyÔn D÷),
TruyÒn k× t©n ph¶ (§oµn ThÞ §iÓm), Vò trung tïy bót (Ph¹m §×nh Hæ)…
NÒn v¨n häc níc ta ®· ®i tõ v¨n häc mang nÆng tÝnh chøc n¨ng thÕ kØ X –
XIV ®Õn v¨n häc trµn ®Çy c¶m høng s¸ng t¹o míi vµ bót ph¸t nghÖ thuËt tinh
10
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
tÕ. Tuy nhiªn, ë giai ®o¹n thÕ kØ XVIII - XIX, truyÖn truyÒn k× híng vµo
ph¶n ¸nh hiÖn thùc, viÕt vÒ “nh÷ng ®iÒu tr«ng thÊy” (NguyÔn Du), yÕu tè k×
¶o, hoang ®êng mê dÇn, thÓ lo¹i truyÒn k× kh«ng cßn phï hîp víi t©m lÝ thêi
®¹i nªn ®· ®i vµo con ®êng tho¸i trµo vµ sau nµy ®îc “t¸i sinh díi nh÷ng
h×nh thøc kh¸c”.
Víi t c¸ch lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc cã gi¸ trÞ, truyÖn truyÒn k× mang
nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, khu biÖt víi c¸c thÓ lo¹i v¨n häc kh¸c:
Thø nhÊt, xÐt vÒ ý nghÜa tõ vùng, ta thÊy: theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt,
“truyÒn” tøc lµ: ®Ó l¹i, lu truyÒn l¹i cho ngêi kh¸c, thêng thuéc thÕ hÖ sau,
“k×” tøc lµ: l¹ ®Õn møc lµm ngêi ta ph¶i ng¹c nhiªn. Nh vËy “truyÖn truyÒn
k×” nghÜa lµ: truyÒn ®i mét cèt truyÖn k× l¹ nµo ®ã, lµ nh÷ng truyÖn cã tÝnh
chÊt k× l¹, ®îc lu truyÒn l¹i. Tõ viÖc gi¶i thÝch nh vËy, ngêi ®äc cã thÓ
nhËn thÊy tÝnh chÊt k× l¹ lµ ®Æc trng c¬ b¶n cña t¸c phÈm truyÒn k×, lµ yÕu tè
t¹o nªn søc sèng cho thÓ lo¹i. C¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng “phi k× bÊt truyÒn”
(kh«ng l¹ th× kh«ng truyÒn l¹i), trong c¸c t¸c phÈm truyÒn k× bao giê còng cã
nh÷ng m«tÝp k× l¹, t×nh tiÕt hoang ®êng, kÝch thÝch trÝ tëng tîng cña ngêi
®äc, ®a hä vµo thÕ giíi ¶o huyÒn võa thùc võa h nhng mang nhiÒu ý nghÜa.
Thø hai, theo t¸c gi¶ ®êi Tèng lµ TriÖu VÖ Ng¹n th×: trong truyÖn truyÒn
k× cã chøa nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau, cã thÓ nhËn thÊy tµi viÕt sö, lµm th¬, nghÞ
luËn cïng tån t¹i trong mét t¸c phÈm; ®Æc biÖt sù kÕt hîp gi÷a lêi kÓ chuyÖn
vµ nh÷ng bµi th¬ lµ dÊu Ên riªng ®Æc s¾c cña thÓ truyÒn k×. Trong ®ã h×nh thøc
v¨n xu«i vÉn ®îc dïng ®Ó kÓ lµ chñ yÕu, nhng khi nh©n vËt cã nhu cÇu béc
léc t×nh c¶m, t©m sù th× h×nh thøc th¬ ®îc ®a vµo tuy vËy h×nh thøc nµy
kh«ng lµm ¶nh hëng ®Õn néi dung cña truyÖn ®ang ®îc kÓ.
Thø ba, bè côc cña truyÖn truyÒn k× ®îc chia lµm 3 phÇn: më ®Çu truyÖn
thêng b»ng viÖc giíi thiÖu danh tÝnh, gèc tÝch, phÈm chÊt cña nh©n vËt. PhÇn
trung t©m lµ diÔn biÕn cña c¸c cuéc k× ngé hoÆc nh÷ng ®iÒu x¶y ra víi nh©n
vËt. KÕt thóc t¸c phÈm, t¸c gi¶ tr×nh bµy lÝ do kÓ chuyÖn ®Ó kh¼ng ®Þnh tÝnh
11
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
ch©n thùc cña nã. Mét t¸c phÈm truyÒn k× kh«ng ph¶i lóc nµo còng gåm c¸c
phÇn nh trªn mµ cã thÓ linh ho¹t thay ®æi, ®iÒu ®ã phô thuéc vµo ý ®Þnh chñ
quan còng nh tµi n¨ng cña ngêi cÇm bót.
TruyÖn truyÒn k× cã dung lîng kh«ng lín, mçi truyÖn chØ xoay quanh
mét vµi sù kiÖn, ®Æc biÖt lµ xoay quanh nh÷ng yÕu tè k× ¶o ®Ó “biÓu hiÖn
ngêi, r¨n ngêi” [11, 325]. H¬n thÕ, c¸c t¸c phÈm thuéc thÓ lo¹i nµy l¹i chó
träng vµo sù viÖc h¬n vµo con ngêi nhng c¸c sù kiÖn, sù viÖc l¹i ®¬n gi¶n,
kh«ng cÇu k× phøc t¹p khi gi¶i quyÕt.
Tãm l¹i, viÖc nhËn diÖn thÓ lo¹i cho thÊy, ngay tõ khi míi ra ®êi, truyÖn
truyÒn k× ®· mang nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng t¹o nªn søc hÊp dÉn cho thÓ lo¹i.
Nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ ®Ých thùc cña thÓ lo¹i nµy
trong ho¹t ®éng s¸ng t¸c v¨n ch¬ng nghÖ thuËt.
1.2. Th¸nh T«ng di th¶o.
1.2.1. T¸c gi¶:
Cho ®Õn nay, vÊn ®Ò x¸c ®Þnh t¸c gi¶ còng nh n¨m ra ®êi cña Th¸nh
T«ng di th¶o vÉn cßn g©y rÊt nhiÒu tranh c·i.
N¨m 1958, NguyÔn §æng Chi khi ®Æt ra vÊn ®Ò t¸c gi¶ cña Th¸nh T«ng
di th¶o ®· cho r»ng: “S¸ch phÇn nµo lµ nguþ th v× tõ tríc cha cã tµi liÖu g×
nãi vÒ nã c¶. ThÕ nhng hiÖn nay cha cã chøng cí ®Ých x¸c ®Ó cho lµ kh«ng
ph¶i cña Lª Th¸nh T«n” [13,153].
N¨m 1963, trong lêi giíi thiÖu v¨n b¶n “Th¸nh T«ng di th¶o” do
NguyÔn BÝch Ng« dÞch, hai nhµ nghiªn cøu Lª Sü Th¾ng vµ Hµ Thóc Minh ®·
tæng hîp ®îc 3 lo¹i ý kiÕn xung quanh vÊn ®Ò t¸c gi¶ vµ n¨m ra ®êi cña t¸c
phÈm.
ý kiÕn thø nhÊt lµ cña nh÷ng ngêi c¨n cø vµo lèi tù xng cña t¸c gi¶ trong t¸c
phÈm phï hîp víi lèi xng cña Lª Th¸nh T«ng trong Thiªn Nam d h¹, vµ t¸c phÈm
cã nhiÒu thiªn truyÖn ®îc viÕt b»ng bót ph¸p ®¹i gia t¬ng ®ång víi v¨n phong cña
Lª Th¸nh T«ng, nªn kÕt luËn Th¸nh T«ng di th¶o lµ do Lª Th¸nh T«ng viÕt.
12
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
ý kiÕn thø hai lµ cña mét sè nhµ nghiªn cøu dùa vµo viÖc t¸c phÈm sö
dông nh÷ng tªn ®Þa danh (Hµ Néi, §o¸i Hå), tªn häc vÞ (Phã b¶ng, Cö nh©n)
chØ xuÊt hiÖn sau ®êi Lª Th¸nh T«ng; sù kiÖn n¹n lôt kh«ng x¶y ra vµo n¨m
Quý Tþ; viÖc «ng vua nµy kh«ng ë ng«i Th¸i tö bao giê… ®· ®i ®Õn kÕt luËn:
t¸c phÈm kh«ng ph¶i lµ s¸ng t¸c cña Lª Th¸nh T«ng vµ kh«ng ph¶i ®îc s¸ng
t¸c vµo giai ®o¹n cùc thÞnh cña nhµ Lª.
Thø ba lµ ý kiÕn cña mét sè ngêi c¨n cø trªn v¨n phong cña mét sè
truyÖn cã mang khÈu khÝ thiªn tö, néi dung ph¶n ¸nh hiÖn thùc thêi Lª S¬ vµ
dùa trªn mét sè truyÖn cã néi dung t tëng hoµn toµn kh¸c l¹ víi t tëng
cña Lª Th¸nh T«ng mµ ®i ®Õn kh¼ng ®Þnh: trong Th¸nh T«ng di th¶o cã mét
sè truyÖn cña Lª Th¸nh T«ng vµ cã nh÷ng truyÖn do ngêi ®êi sau viÕt thªm
vµo.
Nh vËy, vÊn ®Ò t¸c phÈm vµ n¨m ra ®êi cña Th¸nh T«ng di th¶o vÉn
cßn nh÷ng tån nghi cha thÓ lÝ gi¶i ®îc. Víi t×nh h×nh t liÖu hiÖn nay, trong
khi chê ®îi mét b»ng chøng khoa häc ch¾c ch¾n, chóng t«i vÉn coi toµn bé t¸c
phÈm Th¸nh T«ng di th¶o lµ cña Lª Th¸nh T«ng, ®îc s¸ng t¸c trong nh÷ng
n¨m «ng trÞ v× ®Êt níc. Víi gi¶ thiÕt ®ã, chóng t«i ®· t×m hiÓu mét sè nÐt c¬
b¶n vÒ cuéc ®êi, sù nghiÖp s¸ng t¸c v¨n ch¬ng cña Lª Th¸nh T«ng.
Lª Th¸nh T«ng sinh ngµy 25/7 /1442, mÊt 3/3/1497. Lóc nhá tªn lµ H¹o,
sau ®æi lµ T Thµnh, miÕu hiÖu Th¸nh T«ng ThuÇn Hoµng §Õ. ¤ng lµ vua thø
5 cña triÒu Lª, lªn ng«i tõ n¨m 18 tuæi vµ trong 38 n¨m trÞ v× «ng ®· x©y dùng
®îc mét ®Êt níc thÞnh trÞ, tr¨m hä yªn æn, sung tóc.
Lª Th¸nh T«ng quan t©m ®Õn nhiÒu lÜnh vùc, mÆt nµo «ng còng tá ra xuÊt
s¾c, ®Æc biÖt lµ vÒ v¨n ho¸, v¨n häc. ¤ng s¸ng t¸c nhiÒu vµ ®Ó l¹i nhiÒu t¸c
phÈm ®îc ®¸nh gi¸ cao: Anh hoa hiÕu trÞ, Ch©u c¬ th¾ng trëng, Chinh
T©y k× hµnh, Minh l¬ng cÈm tó, V¨n minh cæ suý, Quúnh uyÓn cöu ca,
Xu©n v©n thi tËp, Cæ t©m b¸ch vÞnh, Lam S¬n l¬ng thuû phó, Thiªn Nam
d h¹, ThËp giíi c« hån quèc ng÷ v¨n, Hång §øc quèc ©m thi tËp… cïng
13
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
hµng chôc bµi th¬ ®Ò vÞnh phong c¶nh thiªn nhiªn trªn v¸ch nói, r¶i r¸c kh¾p
n¬i tõ Qu¶ng Ninh tíi Thanh Ho¸.
§¸nh gi¸ vÒ cuéc ®êi vµ tµi n¨ng cña Lª Th¸nh T«ng, Th©n Nh©n Trung
viÕt: “§øc thÞnh c«ng lín siªu viÖt h¬n hÕt ®êi tríc. Huèng hå, th¸nh häc
uyªn nguyªn, rõng s¸ch, bÓ truyÖn kh«ng ®©u lµ kh«ng kª cøu. Th¸nh v¨n rùc
rì cïng ¸nh sao Khuª, vÎ m©y ®ua søc s¸ng ngêi. Tinh thÇn t©m thuËt ®· hiÖn
râ, ®¹o ®øc sù nghiÖp ®· ph¸t huy… Mäi lêi anh qu©n chÕ t¸c, hång nho trø
thuËt, cha thÊy lêi ai uyªn b¸c vµ ®iªu luyÖn ®Õn thÕ” (V¨n bia Chiªu
L¨ng).
Cuéc ®êi vµ sù nghiÖp v¨n ch¬ng cña Lª Th¸nh T«ng chøng tá «ng lµ
mét trong nh÷ng nh©n vËt vÜ ®¹i nhÊt lÞch sö phong kiÕn níc ta. HiÓu vÒ t¸c
gi¶ lµ c¬ së ®Ó chóng t«i cã thÓ tiÕp cËn t¸c phÈm mét c¸ch chÝnh x¸c vµ s©u
s¾c.
1.2.2. T¸c phÈm.
Th¸nh T«ng di th¶o gåm hai quyÓn do ngêi ®êi sau su tÇm vµ ®Æt tªn.
QuyÓn thîng gåm 13 truyÖn (TruyÖn yªu n÷ Ch©u Mai, Bµi kÝ dßng dâi con
thiÒm thõ, Bµi kÝ hai phËt c·i nhau, TruyÖn ngêi hµnh khÊt giµu, TruyÖn
hai g¸i thÇn, Ph¶ kÝ s¬n qu©n, Bøc th cña con muçi, Duyªn l¹ níc Hoa,
TrËn cêi ë nói Vò M«n, TruyÖn l¹ nhµ thuyÒn chµi, Lêi ph©n xö cho anh
®iÕc vµ anh mï, Ngäc n÷ vÒ tay ch©n chñ, Truþªn hai thÇn hiÕu ®Ô). QuyÓn
h¹ gåm 6 truyÖn (TruyÖn chång dª, Ngêi trÇn ë thñy phñ, GÆp tiªn ë hå
L·ng B¹c, Bµi kÝ mét giÊc méng, TruyÖn tinh chuét, Mét dßng ch÷ lÊy ®îc
g¸i thÇn).
Lêi tùa ë ®Çu t¸c phÈm ®· ®Þnh híng cho néi dung ®îc ph¶n ¸nh trong
Th¸nh T«ng di th¶o: “Khæng Tö kh«ng bao giê nãi chuyÖn qu¸i dÞ, thÇn k× v×
nh÷ng chuyÖn Êy m¾t kh«ng tr«ng thÊy, mäi ngêi sinh ra ngê vùc. Nhng thö
nghÜ xem: trong bèn bÓ, biÕt bao nói th¼m, ®Çm to, th× nh÷ng chuyÖn qu¸i dÞ,
thÇn k× kÓ sao hÕt ®îc? Nh÷ng truyÖn ta chÐp ra ®©y… ®Òu lµ nh÷ng truyÖn
14
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
cã kª cøu… nh÷ng ngêi chÊp nhÊt cho nh÷ng truyÖn Êy lµ cã sù viÖc mµ
kh«ng cã lÝ, hoÆc cã lÝ mµ kh«ng cã sù viÖc. §ã chØ lµ kiÕn thøc cña bän ngêi
ngåi ®¸y giÕng, kh«ng ®ñ bµn ®Õn nh÷ng sù vËt trong bÇu trêi réng lín”. Lêi
tùa lµ cña mét ngêi víi t c¸ch lµ t¸c gi¶ nhng kh«ng xng danh, kh«ng ®Ò
n¨m biªn so¹n, tuy vËy qua ®ã ngêi ta thÊy r»ng: viÖc chÐp l¹i nh÷ng viÖc k×
qu¸i trong t¸c phÈm lµ cã c¨n cø, cã sù kª cøu, ®ã lµ c¬ së ®Ó t¸c gi¶ kh¼ng
®Þnh ®é tin cËy còng nh gi¸ trÞ cña t¸c phÈm.
VÒ bè côc, hÇu hÕt c¸c truyÖn trong Th¸nh T«ng di th¶o ®Òu tu©n theo
®Æc trng cña thÓ lo¹i. Më ®Çu lµ giíi thiÖu danh tÝnh, gèc g¸c nh©n vËt; tiÕp
theo lµ nh÷ng diÔn biÕn li k× liªn quan ®Õn cuéc ®êi cña nh©n vËt vµ kÕt thóc lµ
kÕt qu¶ cña c¸c sè phËn. Víi c¸c truyÖn cã tÝnh chÊt ngô ng«n (Bøc th cña
con muçi, TrËn cêi ë nói Vò M«n, TruyÖn ngêi hµnh khÊt giµu, Lêi
ph©n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï…) th× kÕt thóc theo híng gîi nh÷ng bµi
häc vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc mµ con ngêi cÇn häc tËp, rót kinh nghiÖm.
Lêi trÇn thuËt trong t¸c phÈm ®îc ph©n lµm hai lo¹i: lêi trÇn thuËt miªu
t¶ c©u chuyÖn vµ lêi b×nh. Víi lêi trÇn thuËt miªu t¶, t¸c gi¶ thêng sö dông
kiÓu trÇn thuËt kh¸ch quan (mét ngêi ®· biÕt hÕt chuyÖn vµ kÓ l¹i c¸c sù
kiÖn, sù viÖc ®ã theo ng«i thø ba), ë mét sè thiªn l¹i sö dông kiÓu trÇn thuËt
theo ng«i thø nhÊt do mét nh©n vËt trong t¸c phÈm ®øng ra ®¶m nhËn lµm t¨ng
tÝnh ch©n thùc, kh¸ch quan cho c©u chuyÖn ®îc kÓ. Lêi b×nh cña S¬n Nam
Thóc thêng ®Æt ë cuèi mçi thiªn. §ã lµ c¸ch ngêi b×nh bµy tá th¸i ®é ®ång
t×nh víi vÊn ®Ò ®îc ®Æt ra ®ång thêi cã t¸c dông híng ngêi ®äc ®Õn néi
dung c¬ b¶n, träng t©m cña mçi thiªn vµ ®Ò cao gi¸ trÞ cña t¸c phÈm trªn c¶
hai ph¬ng diÖn néi dung vµ nghÖ thuËt.
Cèt truyÖn cña Th¸nh T«ng di th¶o kh«ng ®ång ®Òu. Nguyªn nh©n c¬
b¶n lµ do sù kh«ng thèng nhÊt vÒ thÓ lo¹i t¸c phÈm. Kh¶o s¸t trong Th¸nh
T«ng di th¶o ta thÊy cã nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau: tõ (Lung cæ ph¸n tõ – Lêi
ph©n xö cho anh ®iÕc vµ anh mï…), lôc (MÊn th lôc – Bøc th cña con
15
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
muçi…), kÝ (Méng kÝ – Bµi kÝ mét giÊc méng…), ph¶ (S¬n qu©n ph¶ - Ph¶
kÝ s¬n qu©n…), truyÖn (Thö tinh truyÖn – TruyÖn tinh chuét…). Nhng
trong v¨n häc trung ®¹i, kh«ng chØ riªng Th¸nh T«ng di th¶o mµ hÇu hÕt c¸c
t¸c phÈm v¨n xu«i tù sù gåm nhiÒu thiªn truyÖn nhá: TruyÒn k× m¹n lôc,
TruyÒn k× t©n ph¶, Lan tr× kiÕn v¨n lôc,…®Òu cã tÝnh lÉn lén nhiÒu thÓ lo¹i
nh vËy. Dï kh«ng thèng nhÊt vÒ thÓ lo¹i nhng Th¸nh T«ng di th¶o vÉn
®îc ®a sè c¸c nhµ nghiªn cøu coi lµ t¸c phÈm truyÒn k× bëi trong c¸c thiªn
truyÖn ®Òu sö dông nhiÒu yÕu tè k× ¶o – ®iÒu kiÖn cèt yÕu ®Ó x¸c ®Þnh thÓ lo¹i
truyÒn k×.
Cã thÓ coi Th¸nh T«ng di th¶o lµ bíc thö nghiÖm ®Çu tiªn trong thÓ
truyÒn k×, më ®Çu cho lèi s¸ng t¸c mang tÝnh nghÖ thuËt cao ë nh÷ng giai ®o¹n
kÕ tiÕp.
16
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
Ch¬ng 2: giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o vµ
yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam
2.1. Giíi thuyÕt vÒ yÕu tè k× ¶o.
Trong lÞch sö ph¸t triÓn v¨n häc, viÖc sö dông yÕu tè k× ¶o khi s¸ng t¸c ®·
trë thµnh mét truyÒn thèng. Ngµy nay, yÕu tè nµy ®îc coi nh mét h×nh th¸i
nhËn thøc thÈm mÜ vµ ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu quan t©m t×m hiÓu.
VÒ mÆt tõ nguyªn häc, yÕu tè k× ¶o hay c¸i k× ¶o lµ kh¸i niÖm b¾t nguån tõ
tiÕng Hy L¹p – Fantastike hoÆc tiÕng Anh lµ Fantastic vµ tiÕng Ph¸p lµ
Lefantastique cã nghÜa lµ: “nghÖ thuËt tëng tîng” hoÆc “t¹o ra nh÷ng h×nh ¶nh
thuéc vÒ tinh thÇn”.
Theo t¸c gi¶ NguyÔn H¶i Hµ, yÕu tè k× ¶o trong v¨n häc Nga ®îc gäi
b»ng thuËt ng÷ “hoang ®êng” víi nghÜa: “lµ c¸i phi thêng, k× ¶o, siªu nhiªn,
phi lÝ, kh«ng cã thùc”. Theo «ng, cã hai c¸ch ®Ó vËn dông c¸i hoang ®êng lµ:
“Dïng theo thi ph¸p cæ tÝch trong v¨n häc d©n gian vµ dïng c¸i hoang ®êng
nh mét thñ ph¸p nghÖ thuËt hç trî. Nh mét thñ ph¸p nghÖ thuËt, c¸i hoang
®êng ®îc vËn dông theo hai c¸ch: c¸i hoang ®êng díi d¹ng lùc lîng
siªu nhiªn, huyÒn bÝ (thÇn tiªn, ma quû, phÐp l¹, yªu qu¸i) vµ c¸i hoang ®êng
díi d¹ng v« lÝ, khã tin, khã hiÓu mµ lÝ trÝ con ngêi cha kh¸m ph¸ hÕt hoÆc
cha kh¸m ph¸ ®îc” [3, 53].
Trong v¨n häc ViÖt Nam, yÕu tè k× ¶o ®îc sö dông nh lµ mét ph¬ng
thøc nghÖ thuËt ®Ó chuyÓn t¶i néi dung, néi hµm cña kh¸i niÖm k× ¶o ®îc Tõ
®iÓn tiÕng ViÖt gi¶i thÝch nh sau: k× nghÜa lµ “l¹ ®Õn møc lµm ngêi ta ph¶i
ng¹c nhiªn”, cßn k× ¶o nghÜa lµ: “k× l¹, tùa nh kh«ng cã thËt mµ chØ cã trong
tëng tîng”. Tõ ®iÓn thuËt ng÷ v¨n häc còng thèng nhÊt cho r»ng: “k× nghÜa
lµ kh«ng cã thùc, nhÊn m¹nh tÝnh chÊt h cÊu”. Nh vËy, k× lµ kh¸i niÖm ®Ó
chØ nh÷ng c¸i kh¸c thêng, kh«ng cã trong thùc tÕ cuéc sèng hµng ngµy mµ
chØ cã trong tëng tîng cña con ngêi.
17
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
K× lµ mét thuËt ng÷ xuÊt ph¸t tõ tiÕng H¸n, nã cã thÓ ho¹t ®éng ®éc lËp
nh mét danh tõ (víi nghÜa lµ “c¸i k×, yÕu tè k×”) hoÆc mét tÝnh tõ (víi nghÜa
“k× l¹”). Trong kho¸ luËn nµy, ®Ó phï hîp víi thãi quen sö dông thuËt ng÷ cña
ngêi ViÖt, chóng t«i dïng thuËt ng÷ “yÕu tè k× ¶o” khi thùc hiÖn ®Ò tµi. ë
®©y, “yÕu tè k× ¶o” ®îc dïng víi ý nghÜa réng nhÊt chØ c¸i l¹, c¸i kh¸c
thêng trong t¸c phÈm v¨n häc.
§¸nh gi¸ vÒ vai trß cña yÕu tè k× ¶o, c¸c nhµ nghiªn cøu thèng nhÊt cho
r»ng: nã lµ “h¹t nh©n cña tÝnh truyÒn k× trong t¸c phÈm v¨n häc”. Nã chÝnh lµ
c¸i l¹, c¸i kh¸c thêng ®îc nh×n nhËn ë c¶ hai ph¬ng diÖn kh¸ch quan vµ
chñ quan, ®ång thêi còng bao hµm mét ý nghÜa s¸ng t¹o rÊt lín. Sù s¸ng t¹o
thÓ hiÖn khi t¸c gi¶ tËp trung lµm cho c¸i l¹ cµng l¹ thªm lªn vµ ®«i khi l¹i
kh«ng cho ®iÒu ®ã lµ l¹. YÕu tè k× ¶o cã néi hµm réng r·i, bao chøa nhiÒu yÕu
tè phong phó, ®a d¹ng, ®ã lµ yÕu tè thuéc c¶ néi dung vµ h×nh thøc cña t¸c
phÈm v¨n häc nhng lu«n biÓu hiÖn mét phÈm chÊt ®Æc trng lµ l¹, kh¸c
thêng. HiÖu qu¶ thÈm mÜ cña “k×” chÝnh lµ søc hÊp dÉn (mÜ lùc), lµ nghÖ
thuËt ®Æc thï nã kÝch thÝch vµ lµm tho¶ m·n t©m lÝ “hiÕu k×”, “¸i k×” cña ®éc
gi¶, mang l¹i “k× thó” cho hä.
Sù cã mÆt cña yÕu tè k× ¶o trong t¸c phÈm ®· chi phèi t¸c gi¶ trong viÖc
lùa chän chi tiÕt, tæ chøc sù kiÖn, kh¾c ho¹ nh©n vËt… ®Ó lµm t¨ng thªm hiÖu
qu¶ nghÖ thuËt cho t¸c phÈm. YÕu tè k× ¶o còng cã vai trß quan träng trong
viÖc thÓ hiÖn nh÷ng quan ®iÓm t tëng cña t¸c gi¶. Theo Lª Sü Th¾ng vµ Hµ
Thóc Minh: “®»ng sau c¸c truyÖn thÇn linh, chÝnh lµ truyÖn x· héi, ®»ng sau
c¸c thÇn th¸nh ma quû chÝnh lµ b¶n th©n con ngêi, ®»ng sau c¸c mèi quan
hÖ gi÷a c¸c nh©n vËt siªu tù nhiªn chÝnh lµ mèi quan hÖ cã thùc trong x· héi,
kh«ng thÓ kh¸c ®îc v× c¸c t¸c gi¶ truyÖn truyÒn k× ®Òu sèng trong mét x· héi
nhÊt ®Þnh vµ dÉu tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c, ®Òu ph¶n ¸nh hiÖn thùc khi s¸ng
t¸c” . Qu¶ vËy bªn trong c¸i vá li k×, thÇn bÝ cña mçi c©u chuyÖn truyÒn k× bao
18
Kho¸ luËn tèt nghiÖp
NguyÔn ThÞ Thanh T©m – K29D Ng÷ V¨n
giê còng chøa ®ùng nh÷ng vÊn ®Ò vÒ hiÖn thùc cuéc sèng. Ngêi ta cã thÓ b¾t
gÆp ë ®ã h×nh ¶nh nh÷ng anh häc trß ch¨m chØ, nh÷ng ngêi phô n÷ ®øc h¹nh,
nh÷ng ngêi con hiÕu th¶o, nh÷ng c©u chuyÖn t×nh yªu ®Ñp ®Ï… Cã thÓ nãi,
khi sö dông yÕu tè k× ¶o nh mét ph¬ng tiÖn nghÖ thuËt, truyÖn truyÒn k× cã
kh¶ n¨ng v« h¹n trong ph¶n ¸nh hiÖn thùc vµ ngîc l¹i, hiÖn thùc ®îc thÓ
hiÖn trong c¸i vá k× ¶o, thÇn k× còng t¹o nªn nhiÒu c¶m xóc phong phó, ch©n
thËt cho ngêi ®äc.
2.2. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc ViÖt Nam.
K× ¶o, k× l¹ lµ mét ph¹m trï thÈm mÜ ®Æc trng cña v¨n häc cæ ph¬ng
§«ng nãi chung vµ v¨n häc ViÖt Nam nãi riªng. Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña
v¨n häc d©n téc tõ v¨n häc d©n gian ®Õn v¨n häc trung ®¹i vµ v¨n häc hiÖn
®¹i, yÕu tè k× ¶o lu«n tån t¹i. MÆc dï ®îc sö dông ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau
trong mçi thêi k× v¨n häc nhng yÕu tè k× ¶o lu«n ph¸t huy ®îc søc m¹nh
cña m×nh, ®ã lµ t¹o ra søc hÊp dÉn cho c©u chuyÖn ®îc kÓ, cuèn hót ngêi
®äc vµo thÕ giíi huyÒn ¶o do nã t¹o ra, bªn c¹nh ®ã cßn cã ý nghÜa chuyÓn t¶i
ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶.
2.2.1. YÕu tè k× ¶o trong v¨n häc d©n gian.
V¨n häc d©n gian lµ viªn g¹ch méc ®Çu tiªn x©y dùng nªn nÒn v¨n häc
phong phó cña níc ta. Tõ trong dßng v¨n häc nµy ý thøc vÒ viÖc sö dông yÕu
tè k× ¶o ®· ®îc khëi ®Çu vµ trong mçi thÓ lo¹i, yÕu tè nµy ®îc sö dông víi
nh÷ng môc ®Ých kh¸c nhau.
Mét ®iÓm cÇn lu ý lµ v¨n häc d©n gian cã nhiÒu h×nh thøc thÓ lo¹i gåm
c¶ tù sù, th¬, kÞch. ë ®©y khi xem xÐt vÒ yÕu tè k× ¶o chóng t«i chØ xem xÐt
trong c¸c t¸c phÈm tù sù thuéc c¸c thÓ lo¹i nh: thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt,
truyÖn cæ tÝch… V× ®©y lµ nh÷ng thÓ lo¹i cã sö dông nhiÒu vµ thµnh c«ng c¸c
yÕu tè k× ¶o.
Tríc hÕt lµ trong c¸c t¸c phÈm thÇn tho¹i. Khi luËn bµn vÒ thÓ lo¹i nµy,
C.M¸c ®· g¾n nã víi thêi k× “th¬ Êu” cña loµi ngêi, coi ®ã lµ nghÖ thuËt – v«
19
- Xem thêm -