Më ®Çu
1. TÝnh cÇn thiÕt cña ®Ò tµi
ThÊt nghiÖp lµ mét hiÖn t-îng kinh tÕ - x· héi mµ hÇu hÕt c¸c n-íc
trªn thÕ giíi ph¶i ®-¬ng ®Çu. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng, thÊt nghiÖp lµ mét
hiÖn t-îng kh¸ch quan vµ nã ®-îc biÓu hiÖn nh- mét ®Æc tr-ng vèn cã cña
kinh tÕ thÞ tr-êng. T¸c ®éng cña thÊt nghiÖp ®Õn sù ph¸t triÓn, æn ®Þnh kinh tÕ,
chÝnh trÞ vµ x· héi cña mçi quèc gia lµ rÊt lín, nã ®Èy ng-êi lao ®éng bÞ thÊt
nghiÖp vµo t×nh c¶nh tóng quÉn, l·ng phÝ nguån lùc x· héi, lµ mét trong nh÷ng
nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho nÒn kinh tÕ bÞ ®×nh trÖ. ThÊt nghiÖp gia t¨ng lµm
cho t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi bÊt æn, c¸c tÖ n¹n x· héi vµ téi ph¹m gia t¨ng lµm
b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, v¨n hãa cña gia ®×nh vµ x· héi. ThÊt nghiÖp dÉn
®Õn nh÷ng thiÖt h¹i nghiªm träng vÒ thu nhËp kinh tÕ quèc d©n, sù l·ng phÝ
nguån nh©n lùc do tû lÖ thÊt nghiÖp cao ®i liÒn víi sù gi¶m sót thu nhËp do kh«ng
s¶n xuÊt. §ång thêi, thÊt nghiÖp cßn lµm t¨ng chi tiªu cña ChÝnh phñ, cña doanh
nghiÖp vµ x· héi cho c¸c trî cÊp thÊt nghiÖp vµ c¸c chi phÝ cã liªn quan nhchi phÝ ®µo t¹o, ®µo t¹o l¹i, båi d-ìng, dÞch vô viÖc lµm. V× vËy, h¹n chÕ thÊt
nghiÖp vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh ®êi sèng ng-êi lao ®éng trong tr-êng hîp bÞ thÊt
nghiÖp lµ môc tiªu chung cña c¸c quèc gia vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ khu vùc.
N-íc ta, tuy míi b-íc vµo nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng nh-ng thÊt nghiÖp ®·,
®ang vµ sÏ lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt mµ §¶ng, Nhµ n-íc vµ toµn x· héi ph¶i tËp
trung gi¶i quyÕt.
NhËn thøc ®-îc ®iÒu nµy, khi chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng, ngay
tõ rÊt sím, §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh "Tõng b-íc h×nh thµnh quü b¶o trî thÊt
nghiÖp ë thµnh thÞ, ®¶m b¶o c«ng ¨n viÖc lµm cho d©n lµ môc tiªu hµng ®Çu,
kh«ng ®Ó thÊt nghiÖp trë thµnh c¨n bÖnh kinh niªn…" (NghÞ quyÕt §¹i héi
§¶ng lÇn thø VIII, n¨m 1996). TiÕp ®ã, vÊn ®Ò thÊt nghiÖp vµ b¶o trî thÊt
nghiÖp ®· ®-îc kh¶ng ®Þnh l¹i trong nhiÒu v¨n kiÖn cña §¶ng vµ ®-îc cô thÓ
ho¸ b»ng nhiÒu chÝnh s¸ch ®èi víi vÊn ®Ò nµy. §Æc biÖt, Bé luËt Lao ®éng vµ
LuËt B¶o hiÓm x· héi (BHXH) ra ®êi lµ nh÷ng v¨n b¶n ph¸p lý quan träng cña
chÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp (BHTN) ë ViÖt Nam. Tõ 01/01/2009, ViÖt
Nam chÝnh thøc thùc hiÖn BHTN. Qua gÇn hai n¨m thùc hiÖn, chÝnh s¸ch
BHTN ®· ®¹t ®-îc nh÷ng kÕt qu¶ b-íc ®Çu. Tuy nhiªn, chÝnh s¸ch ®ã ®ang
cßn nh÷ng bÊt cËp vµ gÆp khã kh¨n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn. ®iÒu ®ã cho thÊy
viÖc nghiªn cøu, hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam lµ mét yªu cÇu cÊp
thiÕt hiÖn nay. ChÝnh v× vËy ®Ò tµi "ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt
Nam hiÖn nay" ®-îc nghiªn cøu víi mong muèn gãp phÇn gi¶i quyÕt yªu
cÇu thùc tÕ vÒ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë n-íc ta hiÖn nay.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn luËn v¨n
- T×nh h×nh nghiªn cøu ngoµi n-íc
ThÊt nghiÖp vµ l¹m ph¸t lµ hai vÊn ®Ò cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau,
®ång thêi còng lµ hai vÊn ®Ò nan gi¶i vµ khã gi¶i quyÕt ®èi víi chÝnh phñ c¸c
n-íc. Bëi vËy, ngay sau khi ra ®êi ILO ®· phª chuÈn c«ng -íc thÊt nghiÖp vµ
nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn thÊt nghiÖp nh- phÇn trªn ®· tr×nh bµy. Cã hai lo¹i
chÝnh s¸ch mµ nhiÒu n-íc ®· ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc thùc hiÖn ®ã lµ: chÝnh s¸ch
BHTN vµ chÝnh s¸ch BHXH (trong ®ã cã chÕ ®é trî cÊp thÊt nghiÖp). §Ó ho¹ch
®Þnh vµ tæ chøc thùc hiÖn chÝnh s¸ch nµy lµ hoµn toµn phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn
kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi cña tõng n-íc. Tuy nhiªn cã mét sè nhµ khoa häc ®·
c«ng bè nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh liªn quan ®Õn BHTN vµ trî cÊp
thÊt nghiÖp, ®iÓn h×nh nh-: ë Céng hßa Liªn bang §øc cã Schmid; ë Mü cã
Wernev vµ Wayne Nafziger; ë Anh cã David vµ Pearce; ë Nga cã V.Paplèp;...
Nh×n chung nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ míi chØ tËp
trung chñ yÕu vµo ph¶n ¸nh thùc tr¹ng thÊt nghiÖp, nguyªn nh©n vµ hËu qu¶
thÊt nghiÖp trong mét giai ®o¹n nµo ®ã, ë nh÷ng n-íc vµ nh÷ng khu vùc nµo
®ã trªn thÕ giíi. Cã mét sè nghiªn cøu ®· tiÕp cËn víi BHTN vµ trî cÊp thÊt
nghiÖp, song míi chØ ®-a ra nh÷ng ®Þnh h-íng vÒ ®èi t-îng tham gia, møc trî
cÊp vµ thêi gian h-ëng trî cÊp thÊt nghiÖp. Do ®©y lµ mét vÊn ®Ò kinh tÕ - x·
héi ®Æc thï cña tõng n-íc, cho nªn nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ kÓ trªn
cã ch¨ng chØ ®Ó tham kh¶o trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ tæ chøc thùc hiÖn
chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam.
- T×nh h×nh nghiªn cøu trong n-íc
ë ViÖt Nam, trong thêi kú bao cÊp vÊn ®Ò thÊt nghiÖp ®-îc coi nhkh«ng tån t¹i vµ quan niÖm thÊt nghiÖp kh«ng g¾n víi chñ nghÜa x· héi mµ chØ
chñ nghÜa t- b¶n míi cã thÊt nghiÖp. Së dÜ chóng ta quan niÖm nh- vËy lµ v× xuÊt
ph¸t tõ luËn ®iÓm: Mäi c«ng d©n ®Òu cã quyÒn cã viÖc lµm, cã nghÜa vô ph¶i lµm
viÖc vµ Nhµ n-íc sÏ b¶o ®¶m ®Çy ®ñ chç lµm viÖc cho ng-êi lao ®éng. Do ®ã,
trong thùc tÕ còng nh- trong khoa häc vµ lý luËn kh«ng ®Æt ra ®Ó nghiªn cøu.
ChØ tõ khi chóng ta chuyÓn ®èi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tõ kÕ ho¹ch hãa
tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng cã sù qu¶n lý cña Nhµ n-íc theo ®Þnh
h-íng x· héi chñ nghÜa vµ ®Æc biÖt lµ sau cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ
khu vùc n¨m 1998 th× vÊn ®Ò nghiªn cøu thÊt nghiÖp vµ BHTN míi thùc sù
®-îc ®Æt ra. BHTN lµ vÊn ®Ò míi cho nªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ch-a
nhiÒu mµ chñ yÕu lµ nh÷ng bµi viÕt khoa häc vÒ thÊt nghiÖp, x©y dùng chÕ ®é
BHTN, hoÆc liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy d-íi gãc ®é lý luËn vµ kinh nghiÖm cña
c¸c n-íc trªn thÕ giíi nh-: "Tæ chøc b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam trong
®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr-êng", cña TS NguyÔn V¨n §Þnh vµ c¸c céng sù cña bé
m«n Kinh tÕ B¶o hiÓm - Tr-êng ®¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n thùc hiÖn, 2000;
Cuèn s¸ch "B¶o hiÓm x· héi - nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt", do Nhµ xuÊt b¶n Thèng
kª ph¸t hµnh n¨m 2001; PGS.TS NguyÔn V¨n Kû ®· cã mét bµi viÕt "LuËt
B¶o hiÓm x· héi vµ vÊn ®Ò b¶o hiÓm thÊt nghiÖp"; "Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ
thùc tiÔn ®Ó x©y dùng chÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp" (thùc hiÖn n¨m 1999)
vµ "C¬ chÕ t¹o nguån vµ tæ chøc thùc hiÖn b¶o hiÓm thÊt nghiÖp" (thùc hiÖn
n¨m 2003), cña Vô ChÝnh s¸ch Lao ®éng vµ ViÖc lµm, Bé Lao ®éng Th-¬ng
binh vµ X· héi; "Nghiªn cøu x©y dùng chÕ ®é b¶o hiÓm thÊt nghiÖp theo LuËt
Lao ®éng söa ®æi, bæ sung", cña Vô B¶o hiÓm x· héi, Bé Lao ®éng Th-¬ng
binh vµ X· héi (thùc hiÖn n¨m 2002); "Nghiªn cøu nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña
b¶o hiÓm thÊt nghiÖp hiÖn ®¹i - vÊn ®Ò lùa chän h×nh thøc trî cÊp thÊt nghiÖp
ë ViÖt Nam" (thùc hiÖn n¨m 2004), do TS. NguyÔn Huy Ban vµ c¸c céng sù
t¹i B¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam; "Tæ chøc b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam",
cña PGS.TS. NguyÔn V¨n §Þnh, Tr-êng §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n, 2008...
Tuy nhiªn, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, bµi viÕt nh×n chung míi chØ ®Ò
cËp tíi tõng khÝa c¹nh riªng lÎ, bøc xóc trong lÜnh vùc viÖc lµm, thÊt nghiÖp vµ
BHTN trong ®iÒu kiÖn n-íc ta ch-a thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHTN. V× thÕ ch-a
cã c«ng tr×nh khoa häc nµo nghiªn cøu toµn diÖn vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng viÖc
thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam, do ®ã cã thÓ nãi ®Ò tµi "ChÝnh s¸ch
B¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay" lµ luËn v¨n th¹c sÜ ®Çu tiªn
nghiªn cøu vÒ chÝnh s¸ch BHTN ®· ®-îc triÓn khai thùc hiÖn ë ViÖt Nam. Tuy
nhiªn chÝnh s¸ch BHTN lµ vÊn ®Ò khã, míi ®-îc triÓn khai thùc hiÖn ë ViÖt
Nam vµ lµ ®èi t-îng nghiªn cøu cña c¶ khoa häc ph¸p lý vµ khoa häc kinh tÕ,
cho nªn trong luËn v¨n còng cã sö dông nh÷ng t- liÖu, nh÷ng bµi viÕt, nh÷ng
c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶, c¸c nhµ khoa häc ®i tr-íc.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña luËn v¨n
- Môc ®Ých
§Ò tµi cã môc ®Ých ph©n tÝch vµ lµm râ thªm mét sè c¬ së lý luËn, thùc
tiÔn vÒ thÊt nghiÖp vµ chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam. Tõ ®ã ®Ò xuÊt mét sè gi¶i
ph¸p chñ yÕu hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam trong thêi gian tíi.
- NhiÖm vô
§Ó thùc hiÖn môc ®Ých trªn ®Ò tµi cã nhiÖm vô sau:
- HÖ thèng hãa vµ ph©n tÝch lµm râ thªm c¬ së lý luËn vÒ thÊt nghiÖp
vµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Ph©n tÝch thùc tr¹ng thÊt nghiÖp vµ chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam.
- §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p chñ yÕu hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN cña
ViÖt Nam hiÖn nay.
4. §èi t-îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
- §èi t-îng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi: ChÝnh s¸ch BHTN ë ®©y bao gåm hç
trî vÒ tµi chÝnh khi mÊt viÖc lµm, hç trî ®µo t¹o nghÒ vµ cung cÊp th«ng tin
t×m kiÕm viÖc lµm míi. ChÝnh s¸ch nµy ¸p dông ®èi víi nh÷ng ng-êi lao ®éng
lµm c«ng ¨n l-¬ng, cã tham gia vµo quan hÖ lao ®éng, cã giao kÕt hîp ®ång
lao ®éng vµ ng-êi thÊt nghiÖp ë ®©y lµ ng-êi ViÖt Nam.
VÒ kh«ng gian: trªn ph¹m vi toµn quèc.
VÒ thêi gian: ®Ò tµi nghiªn cøu chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam (chÝnh
s¸ch hç trî ng-êi thÊt nghiÖp tr-íc n¨m 2009) tõ sau khi LuËt Lao ®éng ®-îc
söa ®æi, bæ sung vµ cã hiÖu lùc tõ n¨m 2002 ®Õn nay.
5. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó gi¶i quyÕt ®Ò tµi, phÐp biÖn chøng duy vËt cña triÕt häc M¸c-Lªnin
vµ t- t-ëng Hå ChÝ Minh ®-îc sö dông víi t- c¸ch lµ ph-¬ng ph¸p luËn cho
viÖc nghiªn cøu. Ngoµi ra, nh÷ng ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc kinh tÕ,
x· héi phï hîp víi tõng vÊn ®Ò cña ®Ò tµi còng ®-îc vËn dông nh-: tæng hîp,
ph©n tÝch, so s¸nh, thèng kª, ®èi chiÕu, diÔn gi¶i, quy n¹p...
6. §ãng gãp cña luËn v¨n
- HÖ thèng hãa lý luËn vÒ thÊt nghiÖp, BHTN vµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c nhµ qu¶n lý, x©y dùng chÝnh s¸ch
BHTN vµ nghiªn cøu vÒ BHTN.
7. KÕt cÊu cña luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc,
néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch-¬ng, 8 tiÕt.
Ch-¬ng 1
Nh÷ng VÊn §Ò Lý LuËn CHUNG
VÒ ChÝnh S¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1. Kh¸i Qu¸t VÒ ThÊt NghiÖp, b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1.1. Kh¸i niÖm, ph©n lo¹i, nguyªn nh©n vµ ¶nh h-ëng cña thÊt nghiÖp
1.1.1.1. Kh¸i niÖm thÊt nghiÖp
Lao ®éng ®-îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cïng víi x· héi loµi ng-êi.
Lao ®éng lu«n ®-îc coi lµ nhu cÇu c¬ b¶n nhÊt, chÝnh ®¸ng nhÊt cña con
ng-êi ®ång thêi còng lµ nghÜa vô cao c¶ cña mäi c«ng d©n. Nh- vËy, mçi
ng-êi chóng ta muèn sèng, tån t¹i th× ®Òu ph¶i lao ®éng hay nãi c¸ch kh¸c lµ
ph¶i cã viÖc lµm. Tuy nhiªn, ë mäi x· héi, kh«ng ph¶i lóc nµo nhu cÇu lµm
viÖc cña c¸c c¸ nh©n ®Òu ®-îc ®¸p øng ®-îc ®Çy ®ñ. Trong x· héi lu«n cã mét
bé phËn ng-êi kh«ng cã viÖc lµm, bÞ mÊt viÖc lµm, thiÕu viÖc lµm. Tuy nhiªn,
tÊt c¶ nh÷ng ng-êi ®ã cã ®-îc coi lµ thÊt nghiÖp hay kh«ng?
Cã rÊt nhiÒu quan niÖm vÒ thÊt nghiÖp:
Theo Tæ chøc Lao ®éng Quèc tÕ (ILO), thÊt nghiÖp lµ t×nh tr¹ng tån t¹i
mét sè ng-êi trong ®é tuæi lao ®éng, muèn lµm viÖc nh-ng kh«ng thÓ t×m
®-îc viÖc lµm víi møc l-¬ng phæ biÕn trong thÞ tr-êng lao ®éng. Cßn ng-êi
thÊt nghiÖp lµ ng-êi trong ®é tuæi lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nh-ng
kh«ng cã viÖc lµm, kh«ng lµm kÓ c¶ mét giê trong tuÇn lÔ ®iÒu tra, ®ang ®i t×m
viÖc lµm, cã ®iÒu kiÖn lµ hä lµm ngay.
T¹i ViÖt Nam, Bé LuËt lao ®éng (söa ®æi n¨m 2002), ngoµi viÖc quy ®Þnh
vÒ viÖc lµm, ng-êi cã viÖc lµm, ng-êi thiÕu viÖc lµm, ®· quy ®Þnh vÒ thÊt nghiÖp
vµ ng-êi thÊt nghiÖp.
Ng-êi kh«ng cã viÖc lµm lµ ng-êi hoµn toµn kh«ng lµm c«ng viÖc g×
®Ó h-ëng l-¬ng, tiÒn c«ng hay lîi nhuËn v× nhiÒu lý do kh¸c nhau nh- kh«ng
t×m ®-îc viÖc lµm, kh«ng muèn lµm viÖc, kh«ng cã nhu cÇu lµm viÖc mÆc dï
trong ®é tuæi lao ®éng vµ cã kh¶ n¨ng lao ®éng.
Ng-êi lao ®éng cã viÖc lµm lµ ng-êi trong ®é tuæi lao ®éng, ®ang lµm
viÖc trong c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n, víi thêi gian lµm viÖc kh«ng Ýt h¬n
møc chuÈn quy ®Þnh cho ng-êi lao ®éng cã viÖc lµm trong tuÇn lÔ ®iÒu tra.
Tïy theo t×nh h×nh kinh tÕ-x· héi vµ ®Æc ®iÓm cña tõng nhãm ngµnh nghÒ,
Nhµ n-íc quy ®Þnh møc thêi gian lµm viÖc chuÈn ®Ó ®-îc coi lµ cã viÖc lµm.
Ng-êi lao ®éng thiÕu viÖc lµm lµ ng-êi trong kho¶ng thêi gian ®iÒu
tra, cã thêi gian lµm viÖc d-íi møc quy ®Þnh chuÈn cho ng-êi cã ®ñ viÖc lµm
vµ cã nhu cÇu lµm viÖc thªm. Møc thêi gian chuÈn tïy thuéc vµo ngµnh nghÒ
vµ tÝnh chÊt c«ng viÖc do Nhµ n-íc quy ®Þnh cô thÓ cho tõng thêi kú. HiÖn
t-îng thÊt nghiÖp t¹m thêi th-êng x¶y ra ®èi víi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c
ngµnh n«ng nghiÖp, ng- nghiÖp.
ThÊt nghiÖp lµ t×nh tr¹ng tån t¹i khi cã mét sè ng-êi trong lùc l-îng
lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng, muèn lµm viÖc nh-ng kh«ng thÓ t×m ®-îc
viÖc lµm ë møc tiÒn l-¬ng tèi thiÓu.
Ng-êi thÊt nghiÖp lµ nh÷ng ng-êi tõ 15 tuæi ®Õn 60 tuæi ®èi víi nam,
®Õn 55 tuæi ®èi víi n÷, lµm viÖc theo hîp ®ång lao ®éng, cã nhu cÇu lµm viÖc,
v× nh÷ng lý do kh¸c nhau kh«ng cã viÖc lµm vµ ®ang ®i t×m viÖc lµm trong
tuÇn lÔ ®iÒu tra.
Theo ®Þnh nghÜa nµy, ë ViÖt Nam ng-êi ®-îc coi lµ thÊt nghiÖp bao gåm:
- Ng-êi lao ®éng ®ang lµm viÖc bÞ mÊt viÖc v× c¸c lý do sau: Doanh
nghiÖp ph¸ s¶n; Doanh nghiÖp s¾p xÕp l¹i s¶n xuÊt hoÆc ¸p dông c«ng nghÖ
míi; Doanh nghiÖp gi¶i thÓ theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt; Ng-êi lao ®éng bÞ
chÊm døt hîp ®ång lao ®éng tr-íc thêi h¹n, bÞ sa th¶i, hîp ®ång lao ®éng hÕt
thêi h¹n mµ doanh nghiÖp th«i kh«ng tiÕp tôc ký hîp ®ång.
- Ng-êi lao ®éng míi ®Õn tuæi lao ®éng, häc sinh, sinh viªn míi tèt
nghiÖp hoÆc th«i häc nh-ng ch-a t×m ®-îc viÖc lµm.
- Bé ®éi xuÊt ngò, thanh niªn xung phong hÕt nghÜa vô qu©n sù, ng-êi
lao ®éng ®i xuÊt khÈu lao ®éng vÒ n-íc ch-a cã viÖc lµm.
- Nh÷ng ®èi t-îng sau thêi gian qu¶n gi¸o hoÆc ch÷a trÞ bÖnh ®ang cã
nhu cÇu vÒ viÖc lµm.
- Nh÷ng ng-êi nghØ viÖc t¹m thêi, kh«ng cã thu nhËp do tÝnh thêi vô
s¶n xuÊt.
Nh÷ng ng-êi kh«ng bÞ coi lµ ng-êi thÊt nghiÖp bao gåm:
- Nh÷ng ng-êi cã viÖc lµm nh-ng hiÖn t¹i kh«ng lµm viÖc v× mét lý do
nµo ®ã nh- nghØ phÐp, nghØ èm, tai n¹n...
- Nh÷ng ng-êi trong ®é tuæi lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nh-ng
®ang ®i häc hoÆc ®ang thùc hiÖn c¸c nghÜa vô ®èi víi Nhµ n-íc, lµm néi trî
hoÆc kh«ng cã nhu cÇu vÒ viÖc lµm.
Nh- vËy, kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ng-êi kh«ng cã viÖc lµm ®Òu lµ
ng-êi thÊt nghiÖp. ChØ nh÷ng ng-êi kh«ng cã viÖc lµm, trong ®é tuæi lao ®éng,
cã nhu cÇu t×m viÖc lµm, míi ®-îc coi lµ ng-êi thÊt nghiÖp. Ng-êi thÊt nghiÖp
®-îc quy ®Þnh trong Bé luËt Lao ®éng cña ViÖt Nam bao gåm c¶ nh÷ng ng-êi
lao ®éng ®· tõng ®i lµm vµ c¶ nh÷ng ng-êi ch-a tõng ®i lµm, cã nhu cÇu t×m
viÖc nh-ng hiÖn kh«ng cã viÖc lµm.
Ng-êi lao ®éng thiÕu viÖc lµm theo quy ®Þnh cña Bé luËt Lao ®éng
(n¨m 2002) kh«ng ®-îc coi lµ ng-êi thÊt nghiÖp.
LuËt BHXH (n¨m 2006) cña ViÖt Nam còng quy ®Þnh ng-êi thÊt nghiÖp
lµ: "Ng-êi ®ang ®ãng b¶o hiÓm thÊt nghiÖp mµ bÞ mÊt viÖc lµm hoÆc chÊm
døt hîp ®ång lao ®éng, hîp ®ång lµm viÖc nh-ng ch-a t×m ®-îc viÖc lµm".
§èi t-îng cña BHTN chØ bao gåm nh÷ng ng-êi thÊt nghiÖp, ®· tõng
lµm viÖc cã hîp ®ång lao ®éng (theo Bé luËt Lao ®éng) vµ nh÷ng ng-êi thÊt
nghiÖp ®-îc quy ®Þnh trong LuËt BHXH.
Nh- vËy, ng-êi thÊt nghiÖp chÞu sù ®iÒu chØnh cña LuËt BHXH lµ c«ng
d©n ViÖt Nam, lµm viÖc theo hîp ®ång lao ®éng hoÆc hîp ®ång lµm viÖc mµ c¸c
hîp ®ång nµy kh«ng x¸c ®Þnh thêi h¹n hoÆc x¸c ®Þnh thêi h¹n tõ ®ñ 12 th¸ng
®Õn 36 th¸ng, lµm viÖc trong c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng cã sö dông tõ 10 lao
®éng trë lªn, cã ®ãng BHTN theo quy ®Þnh vµ v× c¸c lý do kh¸c nhau mµ bÞ
mÊt viÖc lµm, chÊm døt hîp ®ång lao ®éng, hîp ®ång lµm viÖc, nh-ng vÉn cã
nhu cÇu lµm viÖc vµ ch-a t×m ®-îc viÖc lµm.
1.1.1.2. Ph©n lo¹i thÊt nghiÖp
Cã nhiÒu tiªu chÝ ®Ó ph©n lo¹i thÊt nghiÖp.
a. C¨n cø vµo lo¹i h×nh thÊt nghiÖp, cã thÓ ph©n chia thÊt nghiÖp thµnh
nh÷ng lo¹i sau
- ThÊt nghiÖp theo giíi tÝnh.
- ThÊt nghiÖp theo løa tuæi.
- ThÊt nghiÖp theo vïng l·nh thæ.
- ThÊt nghiÖp theo ngµnh nghÒ.
- ThÊt nghiÖp theo d©n téc, chñng téc.
b. C¨n cø vµo lý do thÊt nghiÖp, cã c¸c lo¹i thÊt nghiÖp sau
- ThÊt nghiÖp do bá viÖc, hä lµ nh÷ng ng-êi tù ý xin th«i viÖc v× nh÷ng
lý do kh¸c nhau nh- tiÒn c«ng thÊp, c«ng viÖc kh«ng phï hîp, ®Þa ®iÓm lµm
viÖc xa,...
- ThÊt nghiÖp do mÊt viÖc, lµ ng-êi lao ®éng kh«ng cã viÖc lµm do chñ
sö dông lao ®éng cho th«i viÖc vi mét lý do nµo ®ã.
- ThÊt nghiÖp do míi vµo, hä lµ nh÷ng ng-êi lÇn ®Çu tiªn tham gia vµo lùc
l-îng lao ®éng, nh-ng ch-a t×m ®-îc viÖc lµm, ®ang tÝch cùc t×m kiÕm viÖc lµm.
- ThÊt nghiÖp do quay l¹i, hä lµ nh÷ng ng-êi lao ®éng ®· rêi khái lùc
l-îng lao ®éng, nay muèn quay l¹i lµm viÖc nh-ng ch-a t×m ®-îc viÖc lµm.
c. C¨n cø vµo nguån gèc thÊt nghiÖp, cã thÓ thÊy nh÷ng lo¹i thÊt nghiÖp
d-íi ®©y
- ThÊt nghiÖp dai d¼ng, lµ møc thÊt nghiÖp tèi thiÓu kh«ng thÓ gi¶m
®-îc trong mét nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng. D¹ng thÊt nghiÖp nµy gåm nh÷ng
ng-êi t¹m thêi kh«ng cã viÖc lµm trong thêi gian chuyÓn c«ng viÖc trong mét
nÒn kinh tÕ mµ lùc l-îng lao ®éng vµ c¸c c«ng viÖc t×m ng-êi lu«n thay ®æi.
- ThÊt nghiÖp do c¬ cÊu, lµ thÊt nghiÖp do kh«ng cã sù ®ång bé gi÷a
tay nghÒ, tr×nh ®é ®-îc ®µo t¹o víi c¬ héi cã viÖc lµm khi nhu cÇu vµ s¶n xuÊt
thay ®æi. Nã x¶y ra khi cã sù thay ®æi c¬ cÊu kinh tÕ lµm mÊt c©n ®èi gi÷a
cung vµ cÇu côc bé trªn thÞ tr-êng lao ®éng.
- ThÊt nghiÖp do thiÕu cÇu x¶y ra khi cÇu chung vÒ lao ®éng gi¶m
xuèng. Nguyªn nh©n chÝnh cña hiÖn t-îng nµy lµ do nÒn kinh tÕ suy tho¸i,
tæng cÇu gi¶m, kÐo theo cÇu lao ®éng gi¶m.
- ThÊt nghiÖp do yÕu tè ngoµi thÞ tr-êng x¶y ra khi tiÒn c«ng bÞ Ên
®Þnh cao h¬n møc tiÒn l-¬ng c©n b»ng, nh»m ®¶m b¶o quyÒn lîi cho bé phËn
lao ®éng yÕu thÕ trªn thÞ tr-êng. Møc tiÒn l-¬ng nµy do ChÝnh phñ Ên ®Þnh
hoÆc do søc Ðp cña c«ng ®oµn, nghiÖp ®oµn.
- ThÊt nghiÖp do c«ng nghÖ do ¸p dông c¸c tiÕn bé khoa häc kü thuËt
vµ c«ng nghÖ vµo s¶n xuÊt, m¸y mãc thiÕt bÞ thay thÕ con ng-êi, chØ cÇn mét
sè Ýt ng-êi vËn hµnh, mét bé phËn ng-êi lao ®éng trong c¸c d©y chuyÒn s¶n
xuÊt bÞ d«i ra, trë thµnh thÊt nghiÖp c«ng nghÖ.
- ThÊt nghiÖp chu kú. XuÊt hiÖn do kinh tÕ ph¸t triÓn mang tÝnh chu kú.
Trong giai ®o¹n suy tho¸i, møc cÇu chung vÒ lao ®éng gi¶m vµ do vËy lµm gia
t¨ng thÊt nghiÖp. Lo¹i thÊt nghiÖp nµy diÔn ra theo chu kú vµ mang tÝnh quy luËt.
d. Ph©n lo¹i thÊt nghiÖp theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i
- ThÊt nghiÖp tù nguyÖn lµ thÊt nghiÖp do kh«ng chÊp nhËn møc l-¬ng
hiÖn hµnh cña thÞ tr-êng nªn kh«ng ®i lµm, mÆc dï hä vÉn cã nhu cÇu lµm viÖc.
- ThÊt nghiÖp kh«ng tù nguyÖn lµ thÊt nghiÖp do kh«ng t×m ®-îc viÖc
lµm, mÆc dï cã nhu cÇu t×m viÖc vµ s½n sµng lµm viÖc víi møc l-¬ng hiÖn
hµnh cña thÞ tr-êng lao ®éng.
- ThÊt nghiÖp tù nhiªn. Lµ møc thÊt nghiÖp x¶y ra khi thÞ tr-êng lao
®éng ë trong tr¹ng th¸i c©n b»ng. ë møc thÊt nghiÖp tù nhiªn, nÒn kinh tÕ ë
tr¹ng th¸i toµn dông lao ®éng.
Ngoµi ra, cßn cã c¸c lo¹i thÊt nghiÖp kh¸c nh- thÊt nghiÖp t¹m thêi,
thÊt nghiÖp do thêi vô, thÊt nghiÖp b¸n phÇn, thÊt nghiÖp toµn phÇn,...
1.1.1.3. Nguyªn nh©n thÊt nghiÖp
- Chu kú s¶n xuÊt kinh doanh
Ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh bao giê còng mang tÝnh chu kú. TÝnh
chÊt nµy ¶nh h-ëng tíi viÖc lµm ph¸t sinh t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp bëi sù më
réng hay thu hÑp ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh sÏ lµm cung cÇu trªn thÞ
tr-êng lao ®éng thay ®æi. NÕu c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶, më réng
s¶n xuÊt kinh doanh th× cÇu lao ®éng t¨ng, c¸c doanh nghiÖp thu hót thªm lao
®éng. Khi c¸c doanh nghiÖp b-íc vµo giai ®o¹n lµm ¨n kÐm hiÖu qu¶, ph¶i thu
hÑp ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, cÇu lao ®éng gi¶m xuèng, theo ®ã xuÊt
hiÖn t×nh tr¹ng mét sè lao ®éng bÞ d- thõa. Cung cÇu trªn thÞ tr-êng lao ®éng
thay ®æi kh«ng cã sù phï hîp gi÷a cung vµ cÇu lao ®éng, lµm ph¸t sinh hiÖn
t-îng thÊt nghiÖp.
- Sù gia t¨ng d©n sè
§©y lµ nguyªn nh©n ¶nh h-ëng ®Õn t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp trong dµi
h¹n. D©n sè gia t¨ng hµng n¨m sÏ bæ sung mét lùc l-îng lao ®éng rÊt lín vµo
nguån lùc lao ®éng cña mçi quèc gia. D©n sè cµng t¨ng vµ tèc ®é gia t¨ng
cµng nhanh th× lùc l-îng lao ®éng d- thõa sÏ cµng lín. Thªm vµo ®ã, qu¸ tr×nh
quèc tÕ hãa vµ toµn cÇu hãa còng cã t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn thÞ tr-êng lao ®éng
lµm mét bé phËn ng-êi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp. Nguyªn nh©n nµy th-êng xuÊt
hiÖn phæ biÕn ë c¸c n-íc ®ang ph¸t triÓn vµ chËm ph¸t triÓn, nh÷ng n-íc lu«n
cã tû lÖ gia t¨ng d©n sè cao. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n
chÝnh g©y ra t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam, còng nh- ë nhiÒu n-íc ®ang
ph¸t triÓn kh¸c.
- Sù thay ®æi c¬ cÊu ngµnh nghÒ
ë tõng thêi kú, sù ph¸t triÓn kinh tÕ cã thÓ dÉn tíi thay ®æi c¬ cÊu kinh
tÕ. Theo ®ã, c¬ cÊu cña mét sè ngµnh nghÒ thay ®æi. Nh÷ng ngµnh nghÒ lµm
¨n cã hiÖu qu¶ hoÆc cÇn ph¶i ®-îc më réng ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh
hoÆc xuÊt hiÖn ngµnh nghÒ míi sÏ t¹o c¬ héi thu hót thªm nhiÒu lao ®éng.
Nh-ng l¹i cã nh÷ng ngµnh nghÒ ph¶i thu hÑp s¶n xuÊt, ph¶i sa th¶i ng-êi lao
®éng vµ mét bé phËn ng-êi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp. Trong tr-êng hîp nµy,
ng-êi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp muèn tham gia vµo thÞ tr-êng lao ®éng trong
nh÷ng ngµnh nghÒ míi ®ßi hái hä ph¶i ®-îc ®µo t¹o l¹i ®Ó n©ng cao tr×nh ®é
chuyªn m«n, ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng viÖc míi. Trong thêi gian ®ã, hä trë
thµnh nh÷ng ng-êi thÊt nghiÖp do c¬ cÊu.
- Sù øng dông tiÕn bé khoa häc kü thuËt
Ngµy nay khoa häc kü thuËt ngµy cµng kh«ng ngõng ph¸t triÓn phôc
vô cho ®êi sèng con ng-êi. Nh-ng mÆt tr¸i cña tiÕn bé nµy cã ¶nh h-ëng
kh«ng nhá tíi viÖc lµm gia t¨ng t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp. øng dông tiÕn bé khoa
häc kü thuËt, ®Æc biÖt lµ tù ®éng hãa qu¸ tr×nh s¶n xuÊt diÔn ra nhanh chãng
vµ ngµy cµng phæ biÕn, ®iÒu nµy lµ hiÓn nhiªn. Bëi trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt
kinh doanh, môc tiªu tèi ®a hãa lîi nhuËn lu«n ®-îc -u tiªn hµng ®Çu. Do ®ã,
c¸c chñ doanh nghiÖp, c¸c nhµ s¶n xuÊt lu«n t×m c¸ch më réng s¶n xuÊt, ®æi
míi d©y chuyÒn c«ng nghÖ, nh»m n©ng cao chÊt l-îng s¶n phÈm, h¹ gi¸ thµnh
s¶n xuÊt, n©ng cao lîi thÕ c¹nh tranh. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nµy lµm cho sè
c«ng nh©n bÞ thay thÕ bëi m¸y mãc ngµy cµng gia t¨ng, bæ sung mét l-îng
®¸ng kÓ vµo ®éi qu©n thÊt nghiÖp.
- Do c¸c yÕu tè ngoµi thÞ tr-êng
Sù thay ®æi thÓ chÕ chÝnh trÞ hay viÖc ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch vÜ m« cña
c¸c n-íc, c¸c gi¶i ph¸p ®iÒu hµnh kinh tÕ cña ChÝnh phñ còng cã thÓ lµm cho
nhu cÇu sö dông lao ®éng cã sù thay ®æi, theo ®ã, lµm cho t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp
thay ®æi. ViÖc quy ®Þnh møc tiÒn l-¬ng tèi thiÓu cña Nhµ n-íc hoÆc yªu cÇu
t¨ng l-¬ng cña c«ng ®oµn, nghiÖp ®oµn cao h¬n møc tiÒn l-¬ng c©n b»ng hiÖn
hµnh cña thÞ tr-êng, dÉn ®Õn lµm gia t¨ng thÊt nghiÖp kh«ng tù nguyÖn.
- Nguyªn nh©n tõ ng-êi lao ®éng
ChÝnh b¶n th©n ng-êi lao ®éng còng t¸c ®éng kh«ng nhá tíi t×nh tr¹ng
thÊt nghiÖp cña m×nh. VÝ dô, do ng-êi lao ®éng kh«ng -a thÝch c«ng viÖc ®ang
lµm, hay ®Þa ®iÓm lµm viÖc, kh«ng b»ng lßng víi vÞ trÝ ®ang ®¶m ®-¬ng hay
møc l-¬ng hiÖn cã nªn hä ®i t×m c«ng viÖc míi ®¸p øng yªu cÇu ®ã.
- Mét sè nguyªn nh©n kh¸c.
Mét lo¹t c¸c nguyªn nh©n kh¸c cã thÓ dÉn ®Õn ng-êi lao ®éng bÞ thÊt
nghiÖp nh- ng-êi lao ®éng cã kinh nghiÖm nh-ng bÞ mÊt viÖc v× kû luËt lao
®éng kÐm. Nh÷ng ng-êi lao ®éng trÎ tuæi t×m kiÕm c«ng viÖc lÇn ®Çu tiªn
trong ®êi kh«ng thÓ kiÕm ngay ®-îc viÖc lµm hoÆc ng-êi lao ®éng lín tuæi
sau mét thêi gian rêi khái thÞ tr-êng lao ®éng nay muèn quay trë l¹i lùc l-îng
lao ®éng (nh- phô n÷ sau khi sinh vµ ch¨m sãc con nhá). Mét nguyªn nh©n
còng kh«ng kÐm quan träng ®ã lµ ng-êi lao ®éng kh«ng cßn ®ñ søc kháe ®Ó
®¶m ®-¬ng c«ng viÖc ®ang lµm ph¶i t×m kiÕm c«ng viÖc kh¸c phï hîp h¬n.
Trªn ®©y lµ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp
trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr-êng. Nguyªn nh©n cña thÊt nghiÖp rÊt ®a d¹ng,
phong phó vµ kh¸c nhau tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña mçi quèc
gia. ViÖc nghiªn cøu nguyªn nh©n vµ ¶nh h-ëng cña thÊt nghiÖp ®Õn kinh tÕ
x· héi lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó ho¹ch ®Þnh còng nh- tæ chøc triÓn khai chÝnh s¸ch
nh»m gi¶m thiÓu thÊt nghiÖp.
1.1.1.4. ¶nh h-ëng cña thÊt nghiÖp
ThÊt nghiÖp kh«ng nh÷ng ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi b¶n th©n ng-êi lao
®éng vµ gia ®×nh hä mµ cßn t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi cña mçi quèc gia.
- §èi víi b¶n th©n ng-êi lao ®éng vµ gia ®×nh hä: thÊt nghiÖp cã thÓ
g©y ra nh÷ng hËu qu¶ rÊt trÇm träng. Bëi v× khi bÞ mÊt viÖc lµm th-êng ®ång
nghÜa víi viÖc mÊt ®i nguån thu nhËp chñ yÕu vµ ®-¬ng nhiªn khi thÊt nghiÖp
kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn sù khã kh¨n, nghÌo tóng. ThÊt nghiÖp g¾n liÒn víi sù mÊt
m¸t thu nhËp vµ dÏ dÉn tíi bi kÞch. HËu qu¶ lµ hä tõng b-íc bÞ r¬i s©u vµo t×nh
tr¹ng d-íi møc sèng tiªu chuÈn chung cña x· héi, sau ®ã nÕu kh«ng cã sù trî
gióp nµo kh¸c th× ph¶i vay nî vµ nÕu kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn nî nÇn chång chÊt. Sù
t¸c ®éng vµo thu nhËp cho gia ®×nh phô thuéc vµo tiÒn thÊt nghiÖp cña b¶n
th©n hä nhËn ®-îc còng nh- thu nhËp cña nh÷ng thµnh viªn kh¸c trong gia
®×nh cßn viÖc lµm.
ThËm chÝ hËu qu¶ cña n¹n thÊt ghiÖp cßn kh«ng tù ®éng xãa bá nh÷ng
rµo c¶n ®èi víi nh÷ng ng-êi cã viÖc lµm trë l¹i, hßa nhËp víi ®êi sèng x· héi
chung. §iÒu nµy diÔn ra ®èi víi nh÷ng ng-êi lao ®éng, ®Æc biÖt ®èi víi ng-êi
sau khi thÊt nghiÖp, ph¶i x¸c lËp mét quan hÖ lao ®éng míi, th-êng ®i liÒn víi
®iÒu kiÖn lµm viÖc vµ ®iÒu kiÖn vÒ tµi chÝnh kÐm h¬n viÖc lµm tr-íc ®ã. N¹n thÊt
nghiÖp còng kh«ng chØ lµ hËu qu¶ vÒ tµi chÝnh mµ cßn lµ hËu qu¶ vÒ kh¶ n¨ng
nghÒ nghiÖp. Khi thÊt nghiÖp kÐo dµi, hËu qu¶ lµ hä bÞ mÊt ®i kh¶ n¨ng n©ng
cao tr×nh ®é nghÒ nghiÖp. §iÒu ®ã sÏ ®e däa kh«ng chØ vÒ phÝa hä, hä s½n sµng
bÞ thÊt nghiÖp, mµ cßn ng¨n c¶n viÖc häc nghÒ hay chuyÓn vµo mét nghÒ kh¸c.
- §èi víi nÒn kinh tÕ: thÊt nghiÖp chÝnh lµ sù l·ng phÝ nguån lùc x·
héi, lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho nÒn kinh tÕ bÞ ®×nh ®èn,
chËm ph¸t triÓn. V× khi ®ã cã mét bé phËn ng-êi lao ®éng trong ®é tuæi lao
®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nh-ng v× lý do kh¸ch quan kh«ng cã viÖc lµm th×
dÜ nhiªn søc s¶n xuÊt trong n-íc vµ thu nhËp quèc d©n thÊp h¬n so víi khi mäi
ng-êi ®Òu co viÖc lµm. Ngoµi ra, khñng ho¶ng kinh tÕ vµ thÊt nghiÖp cã mèi
quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i chÆt chÏ víi nhau, ®«i khi t¹o thµnh vßng luÈn quÈn
kh«ng tho¸t ra ®-îc. Bªn c¹nh ®ã, thÊt nghiÖp cã thÓ lµm cho x· héi bÊt æn.
§Õn l-ît nã lµm cho kinh tÕ bÞ suy tho¸i, khñng ho¶ng trÇm träng h¬n vµ cã
kh¶ n¨ng phôc håi chËm.
- §èi víi chÝnh trÞ, x· héi: khi bÞ thÊt nghiÖp, ng-êi lao ®éng lu«n ë
trong t×nh tr¹ng hoang mang, lo l¾ng, c¨ng th¼ng vµ thÊt väng. §Æc biÖt nÕu
ng-êi lao ®éng lµ trô cét, nu«i sèng c¶ gia ®×nh th× ¸p lùc t©m lý cµng ®Ì nÆng
lªn ng-êi lao ®éng. Tõng c¸ nh©n lµ tÕ bµo cña gia ®×nh, mçi gia ®×nh lµ tÕ bµo
cña x· héi, nh- vËy thÊt nghiÖp t¸c ®éng ®Õn c¸ nh©n ng-êi lao ®éng cã nghÜa
lµ ®· t¸c ®éng ®Õn toµn x· héi. Bëi v×, thÊt nghiÖp sÏ dÉn ®Õn nhiÒu hiÖn t-îng
tiªu cùc cña x· héi, ®Èy ng-êi thÊt nghiÖp ®Õn chç bÊt chÊp kû c-¬ng, vi ph¹m
ph¸p luËt, hñy ho¹i ®¹o ®øc ®Ó kiÕm kÕ sinh nhai, kiÕm tiÒn trang tr¶i cho
cuéc sèng sinh ho¹t hµng ngµy nh- trém c¾p, cê b¹c, m¹i d©m, ma tóy…
ThÊt nghiÖp lµm cho t×nh h×nh chÝnh trÞ trë nªn bÊt æn, rèi lo¹n nÕu kh«ng
®-îc can thiÖp kÞp thêi. ThÊt nghiÖp g©y ra c¸c cuéc biÓu t×nh, ®×nh c«ng, lµ c¬
héi cho c¸c thÕ lùc thï ®Þch tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng chèng ph¸ nhµ n-íc, chèng
ph¸ §¶ng cÇm quyÒn. ThÊt nghiÖp cßn lµm cho ng-êi lao ®éng gi¶m lßng tin
vµo chÕ ®é, gi¶m lßng tin vµo kh¶ n¨ng l·nh ®¹o cña chÝnh phñ cÇm quyÒn.
1.1.2. Mét sè vÊn ®Ò vÒ b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1.2.1. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
Tr-íc thÕ kû thø XIX, nh÷ng h×nh thøc nguyªn thñy ®Çu tiªn cña BHTN
®-îc ¸p dông ®èi víi c¸c thî thñ c«ng thñy tinh ë Bohemia vµ thî s¶n xuÊt
®¨ng ten ë Basel - Thôy SÜ. Nh÷ng h×nh thøc nµy chÝnh lµ khëi thñy cña c¸c
ch-¬ng tr×nh BHTN hiÖn ®¹i ngµy nay ®-îc c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ë Ch©u ¢u
lóc ®ã ¸p dông nh»m tr¶ trî cÊp mÊt viÖc lµm cho c¸c thµnh viªn cña m×nh.
DÇn dÇn quü BHTN cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®-îc h×nh thµnh nh»m b¶o vÖ
tÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña m×nh trong khu vùc lµm c«ng ¨n l-¬ng khi gÆp rñi ro
mÊt viÖc lµm.
Sau khi c¸c quü thÊt nghiÖp cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®-îc thµnh lËp,
giíi chñ ë c¸c n-íc c«ng nghiÖp lín ®· tham gia vµo c¸c ch-¬ng tr×nh BHTN.
Nh÷ng ng-êi sö dông lao ®éng nµy mong muèn thóc ®Èy mét lùc l-îng lao
®éng æn ®Þnh vµ gi÷ ®-îc nh÷ng ng-êi lao ®éng cã kü n¨ng ë l¹i víi doanh
nghiÖp cña m×nh. Trong ch-¬ng tr×nh BHTN nh- vËy, ng-êi sö dông lao ®éng
®ãng gãp cho mét quü liªn kÕt tr¸ch nhiÖm ®Ó chi tr¶ trî cÊp cho ng-êi lao
®éng cña m×nh bÞ sa th¶i, bÞ thÊt nghiÖp t¹m thêi hoÆc bÞ thÊt nghiÖp mét
phÇn. Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña c¸c ch-¬ng tr×nh nµy lµ c¸c chi phÝ vÒ trî cÊp
thÊt nghiÖp ®-îc chuyÓn sang cho ng-êi tiªu dïng nh- lµ mét phÇn cña chi
phÝ s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, víi ch-¬ng tr×nh lo¹i nµy, rñi ro thÊt nghiÖp chØ ®-îc
chia sÎ trong ph¹m vi mét doanh nghiÖp vµ ch-¬ng tr×nh ®· kh«ng mÊy thµnh
c«ng gièng nh- tr-êng hîp c¸c quü BHTN cña c«ng ®oµn mong muèn chi tr¶
trî cÊp cho toµn bé nh÷ng ng-êi lao ®éng lµm c«ng ¨n l-¬ng.
Nh÷ng yÕu kÐm cña c¸c ch-¬ng tr×nh BHTN trong ph¹m vi hÑp nhthÕ nµy ®· t¸c ®éng ®Õn chÝnh quyÒn c¸c cÊp víi mong muèn cñng cè ph¹m vi
b¶o trî ®èi víi ng-êi lao ®éng. Mét sè chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng ®· thµnh lËp
c¸c quü BHTN tù nguyÖn cho ng-êi lao ®éng thuéc ®Þa ph-¬ng m×nh. Quü
BHTN tù nguyÖn ®Çu tiªn ®-îc thµnh lËp n¨m 1893 t¹i Thôy SÜ. Tuy nhiªn,
cïng víi triÓn väng më réng ph¹m vi cña m×nh ®Õn c¸c thµnh viªn c«ng ®oµn,
c¸c quü thuéc chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng thµnh lËp ®· kh«ng chøng minh ®-îc
sù thµnh c«ng do tÝnh tù nguyÖn tham gia cña quü. C¸c quü nµy thu hót chñ
yÕu nh÷ng ng-êi kh«ng cã viÖc lµm æn ®Þnh, dÔ bÞ thÊt nghiÖp nªn gÆp rÊt
nhiÒu khã kh¨n vÒ tµi chÝnh do ph¶i chi tr¶ nhiÒu.
Mét sè chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng kh¸c ®· tham gia vµo lÜnh vùc b¶o trî
mét c¸ch gi¸n tiÕp th«ng qua viÖc hç trî tµi chÝnh cho mét sè quü BHTN, chñ
yÕu do c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®iÒu hµnh, víi môc tiªu n©ng cao møc trî cÊp
mÊt viÖc do c¸c quü nµy chi tr¶. Hµng n¨m, kho¶n hç trî tµi chÝnh nµy ®-îc
chuyÓn cho quü trªn c¬ së tæng trî cÊp ®· ®-îc tr¶ cña n¨m tr-íc.
Kinh nghiÖm cña c¸c ch-¬ng tr×nh BHTN tù nguyÖn ®· ®em l¹i nhiÒu
th«ng tin h÷u Ých. Sù thµnh c«ng rÊt h¹n chÕ cña c¸c ch-¬ng tr×nh nh- thÕ nµy
cho thÊy rñi ro thÊt nghiÖp kh«ng thÓ ®-îc gi¶i quyÕt trong ph¹m vi mét
doanh nghiÖp mµ ph¶i ®-îc c©n nh¾c th«ng qua chia sÎ rñi ro trong mét ph¹m
vi vµ ®èi t-îng tham gia réng lín h¬n. Mét bµi häc ®-îc rót ra n÷a lµ BHTN
ho¹t ®éng trong ph¹m vi mét ®Þa ph-¬ng kh«ng thÓ thùc hiÖn theo nguyªn t¾c
tù nguyÖn v× nh÷ng nguy c¬ vèn cã cña sù lùa chän mang tÝnh bÊt lîi cho quü
(chñ yÕu nh÷ng ng-êi dÔ gÆp rñi ro mÊt viÖc lµm míi tham gia ch-¬ng tr×nh).
C¸c ch-¬ng tr×nh do c«ng ®oµn ®iÒu hµnh ®· cã nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh,
nh-ng th-êng xuyªn ph¶i ®èi phã víi nh÷ng khã kh¨n vÒ tµi chÝnh v× chØ dùa
vµo sù ®ãng gãp cña c¸c thµnh viªn cña m×nh. Nh÷ng ch-¬ng tr×nh nµy kh«ng
®¸p øng ®-îc yªu cÇu khi suy tho¸i x¶y ra ®èi víi mét ngµnh c«ng nghiÖp cô
thÓ vµ ph¹m vi ®èi t-îng rÊt h¹n chÕ v× kh«ng ¸p dông ®èi víi nh÷ng ng-êi
lao ®éng ngoµi c«ng ®oµn, còng nh- nh÷ng ng-êi lao ®éng kh«ng cã tay nghÒ
- nh÷ng ng-êi cã nguy c¬ thÊt nghiÖp cao nhÊt vµ ®ßi hái ®-îc quan t©m nhiÒu
nhÊt. Nh÷ng ch-¬ng tr×nh do c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph-¬ng ®iÒu hµnh chØ ¸p
dông trong mét ph¹m vi ®Þa lý h¹n hÑp vµ do vËy chØ cÇn mét sù c¶n trë rÊt
khiªm tèn trong mét khu vùc nhá còng ®ñ lµm c¹n kiÖt c¸c quü ®· cã. V× vËy
sù ph¸t triÓn mang tÝnh l«gic cña BHTN ®ã lµ mét hÖ thèng ë cÊp quèc gia.
HÖ thèng ph¸p luËt ®Çu tiªn vÒ BHTN ®-îc h×nh thµnh ë Na Uy vµ
§an M¹ch trong thËp kû ®Çu tiªn cña thÕ kû 20. HÖ thèng ph¸p luËt nµy ®·
h×nh thµnh c¸c quü BHTN dùa trªn nguyªn t¾c tham gia tù nguyÖn vµ cã sù hç
trî tµi chÝnh cña Nhµ n-íc. Nh÷ng hÖ thèng ph¸p luËt t-¬ng tù ®· ®-îc ¸p
dông ë c¸c quèc gia ch©u ¢u kh¸c trong vµ sau ThÕ chiÕn thø nhÊt.
Anh lµ n-íc ®Çu tiªn thùc hiÖn BHTN dùa trªn nguyªn t¾c b¾t buéc
(®-îc Quèc héi Anh th«ng qua n¨m 1911). Italy lµ quèc gia thø hai trªn thÕ
giíi ¸p dông hÖ thèng b¾t buéc vµo n¨m 1919. Trong nh÷ng n¨m 1920, mét
lo¹t c¸c quèc gia ë Ch©u ¢u ®· ban hµnh ph¸p luËt quèc gia vÒ BHTN b¾t
buéc. Canada vµ Hoa Kú ®· lµm nh- vËy vµo nh÷ng n¨m 1930.
Trî cÊp b»ng tiÒn mÆt d-íi h×nh thøc trî gióp thÊt nghiÖp ®-îc chi tr¶
cho ng-êi thÊt nghiÖp mµ c¸c nguån thu nhËp kh«ng v-ît qu¸ giíi h¹n quy
®Þnh lÇn ®Çu tiªn ®-îc thùc hiÖn vµo n¨m 1921 ë Luxembourg. N¨m 1938,
New Zeala ¸p dông mét ch-¬ng tr×nh BHTN toµn diÖn vµ trî gióp thÊt nghiÖp
®-îc thùc hiÖn trªn c¬ së thÈm tra thu nhËp cña c¸ nh©n. Australia ®· x©y
dùng mét hÖ thèng t-¬ng tù vµo n¨m 1944.
Tõ ®ã ®Õn nay, BHTN b¾t buéc ®· ®-îc triÓn khai réng ®Õn c¸c
quèc gia kh¸c. Trî cÊp BHTN ®-îc chi tr¶ cho nh÷ng c¸ nh©n bÞ thÊt nghiÖp
kh«ng do lçi cña hä vµ v× thÕ bÞ mÊt nguån thu nhËp mµ hä vµ gia ®×nh cña hä
phô thuéc vµo. Khi bÞ thÊt nghiÖp "kh«ng tù nguyÖn" (nghÜa lµ nh÷ng c¸ nh©n
kh«ng tù g©y ra lý do ®Ó bÞ sa th¶i), ng-êi lao ®éng sÏ ®-îc nhËn trî cÊp
BHTN, th«ng th-êng chØ ®-îc nhËn trong mét kho¶ng thêi gian t-¬ng ®èi
ng¾n. Tuy nhiªn, h¹n chÕ thêi gian chi tr¶ trî cÊp BHTN kh«ng ph¶i lµ vÊn
®Ò ®¬n gi¶n. NÕu kh«ng cã mét sù kiÓm so¸t chÆt chÏ ®èi víi nh÷ng ng-êi
®Ò nghÞ h-ëng trî cÊp BHTN, c¸c c¬ quan qu¶n lý BHTN sÏ ph¶i chi tr¶ trî
cÊp thÊt nghiÖp trong mét thêi gian kh«ng cã giíi h¹n. §iÒu nµy còng cã thÓ
g¾n víi nguy c¬ cña viÖc gi¶m hoÆc thËm chÝ triÖt tiªu ®éng c¬ t×m kiÕm viÖc
lµm míi.
HiÖn nay cã ba lo¹i h×nh BHTN chñ yÕu trªn thÕ giíi:
- BHTN b¾t buéc trong ®ã nh÷ng nhãm ng-êi lao ®éng nhÊt ®Þnh b¾t
buéc ph¶i tham gia;
- BHTN tù nguyÖn cã sù hç trî tµi chÝnh cña Nhµ n-íc, sù tham gia lµ
tù nguyÖn (chØ trõ tr-êng hîp c¸c thµnh viªn c«ng ®oµn ®-îc yªu cÇu ®ãng
gãp cho c¸c quü cña c«ng ®oµn);
- Trî gióp thÊt nghiÖp c¸c quü c«ng ®-îc h×nh thµnh dµnh cho nh÷ng
ng-êi bÞ mÊt viÖc khi ®¸p øng ®-îc c¸c ®iÒu kiÖn vÒ thÈm tra thu nhËp hoÆc
tµi s¶n.
1.1.2.2. Kh¸i niÖm b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
BHTN lµ sù hç trî mét phÇn thu nhËp cho ng-êi lao ®éng bÞ mÊt thu
nhËp do thÊt nghiÖp vµ hç trî hä sím quay trë l¹i thÞ tr-êng lao ®éng.
ë ®©y cã mét sè ®iÓm cÇn nhÊn m¹nh.
- Møc hç trî thu nhËp dùa trªn c¬ së ®ãng gãp cña ng-êi lao ®éng
tr-íc khi bÞ thÊt nghiÖp.
- Ng-êi lao ®éng tham gia BHTN, khi thÊt nghiÖp sÏ ®-îc hç trî vÒ tvÊn giíi thiÖu viÖc lµm, ®µo t¹o nghÒ ®Ó cã thÓ sím t×m ®-îc viÖc lµm, gia
nhËp l¹i thÞ tr-êng lao ®éng.
Nh- vËy, bªn c¹nh viÖc hç trî mét kho¶n tµi chÝnh ®¶m b¶o æn ®Þnh cuéc
sèng cho ng-êi lao ®éng trong thêi gian mÊt viÖc lµm th× môc ®Ých chÝnh cña
BHTN lµ th«ng qua c¸c ho¹t ®éng ®µo t¹o nghÒ, t- vÊn, giíi thiÖu viÖc lµm, sím
®-a nh÷ng lao ®éng thÊt nghiÖp t×m ®-îc mét viÖc lµm míi thÝch hîp vµ æn ®Þnh.
Nguån tµi chÝnh hç trî cho ng-êi thÊt nghiÖp ®-îc lÊy tõ quü BHTN.
Quü BHTN lµ quü tiÒn tÖ tËp trung, ®-îc h×nh thµnh tõ sù ®ãng gãp
cña c¸c bªn tham gia BHTN, theo nguyªn t¾c céng ®ång chia sÎ rñi ro, kh«ng
v× môc ®Ých lîi nhuËn. Quü nµy ®-îc dïng ®Ó trî cÊp cho ng-êi lao ®éng bÞ
thÊt nghiÖp, nh»m ®¶m b¶o æn ®Þnh ®êi sèng cho hä vµ gia ®×nh.
1.2. Nh÷ng VÊn §Ò C¥ B¶n VÒ ChÝnh S¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.2.1. Kh¸i niÖm chÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
B¶o hiÓm thÊt nghiÖp ra ®êi mang tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan, g¾n liÒn víi
nÒn kinh tÕ thÞ tr-êng, khi søc lao ®éng ®-îc coi lµ mét lo¹i hµng hãa ®Æc
biÖt. Mèi quan hÖ gi÷a c¸c bªn tham gia BHTN chØ tån t¹i vµ ph¸t huy vai trß
khi cã sù qu¶n lý vÜ m« cña Nhµ n-íc. Nhµ n-íc víi t- c¸ch lµ chñ thÓ qu¶n
lý ph¶i sö dông c¸c c«ng cô qu¶n lý nh»m ®¹t ®-îc c¸c môc tiªu chiÕn l-îc
ph¸t triÓn cña ®Êt n-íc, trong ®ã cã chÝnh s¸ch BHTN.
ChÝnh s¸ch BHTN lµ sù t¸c ®éng cña Nhµ n-íc tíi c¸c ®èi t-îng tham
gia BHTN th«ng qua c¸c biÖn ph¸p, c«ng cô chÝnh s¸ch nh»m môc tiªu an
sinh x· héi, æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ.
ë ®©y cã ba ®iÓm cÇn l-u ý:
Thø nhÊt, chÝnh s¸ch BHTN lµ mét chÝnh s¸ch c«ng. Do vËy, chñ thÓ
chÝnh s¸ch lµ Nhµ n-íc.
Thø hai, ®èi t-îng cña chÝnh s¸ch lµ nh÷ng ng-êi lao ®éng tham gia
®ãng BHTN vµ chñ sö dông lao ®éng. ChØ nh÷ng ng-êi lao ®éng tham gia
®ãng BHTN bÞ thÊt nghiÖp míi ®-îc h-ëng lîi tõ chÝnh s¸ch BHTN. Chñ sö
dông lao ®éng ®-îc coi lµ ®èi t-îng cña chÝnh s¸ch BHTN khi hä ph¶i tu©n
thñ nh÷ng quy ®Þnh cña Nhµ n-íc vÒ nghÜa vô ®ãng gãp tµi chÝnh hç trî cho
ng-êi lao ®éng trong tr-êng hîp bÞ thÊt nghiÖp.
Thø ba, c¸c biÖn ph¸p, c«ng cô chÝnh s¸ch ®-îc Nhµ n-íc sö dông
bao gåm c¸c quy ®Þnh vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm cña nh÷ng
ng-êi tham gia BHTN, chñ sö dông lao ®éng, quy ®Þnh vÒ nguån tµi chÝnh,
chÕ ®é BHTN,...
ChÕ ®é BHTN lµ mét kh¸i niÖm cã ph¹m vi hÑp h¬n kh¸i niÖm chÝnh
s¸ch BHTN. ChÕ ®é BHTN chØ ®Ò cËp tíi nh÷ng quy ®Þnh vÒ møc ®èi t-îng,
®iÒu kiÖn ®-îc h-ëng trî cÊp thÊt nghiÖp, møc h-ëng trî cÊp thÊt nghiÖp, hç
trî t- vÊn t×m viÖc lµm, ®ao t¹o nghÒ vµ b¶o hiÓm y tÕ. ChÝnh s¸ch BHTN
kh«ng chØ bao hµm chÕ ®é BHTN mµ cßn c¶ c¸c quy ®Þnh vÒ ®èi t-îng tham
gia, nguån h×nh thµnh quü vµ c¸c tæ chøc chÞu tr¸ch nhiÖm triÓn khai thùc hiÖn
chÝnh s¸ch BHTN, …
- Xem thêm -