Luận văn
ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt
nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay
Më ®Çu
1. TÝnh cÇn thiÕt cña ®Ò tµi
ThÊt nghiÖp lµ mét hiÖn tîng kinh tÕ - x· héi mµ hÇu hÕt c¸c níc
trªn thÕ giíi ph¶i ®¬ng ®Çu. Trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng, thÊt nghiÖp lµ mét
hiÖn tîng kh¸ch quan vµ nã ®îc biÓu hiÖn nh mét ®Æc trng vèn cã cña
kinh tÕ thÞ trêng. T¸c ®éng cña thÊt nghiÖp ®Õn sù ph¸t triÓn, æn ®Þnh kinh tÕ,
chÝnh trÞ vµ x· héi cña mçi quèc gia lµ rÊt lín, nã ®Èy ngêi lao ®éng bÞ thÊt
nghiÖp vµo t×nh c¶nh tóng quÉn, l·ng phÝ nguån lùc x· héi, lµ mét trong nh÷ng
nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho nÒn kinh tÕ bÞ ®×nh trÖ. ThÊt nghiÖp gia t¨ng lµm
cho t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi bÊt æn, c¸c tÖ n¹n x· héi vµ téi ph¹m gia t¨ng lµm
b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, v¨n hãa cña gia ®×nh vµ x· héi. ThÊt nghiÖp dÉn
®Õn nh÷ng thiÖt h¹i nghiªm träng vÒ thu nhËp kinh tÕ quèc d©n, sù l·ng phÝ
nguån nh©n lùc do tû lÖ thÊt nghiÖp cao ®i liÒn víi sù gi¶m sót thu nhËp do kh«ng
s¶n xuÊt. §ång thêi, thÊt nghiÖp cßn lµm t¨ng chi tiªu cña ChÝnh phñ, cña doanh
nghiÖp vµ x· héi cho c¸c trî cÊp thÊt nghiÖp vµ c¸c chi phÝ cã liªn quan nh
chi phÝ ®µo t¹o, ®µo t¹o l¹i, båi dìng, dÞch vô viÖc lµm. V× vËy, h¹n chÕ thÊt
nghiÖp vµ ®¶m b¶o æn ®Þnh ®êi sèng ngêi lao ®éng trong trêng hîp bÞ thÊt
nghiÖp lµ môc tiªu chung cña c¸c quèc gia vµ c¸c tæ chøc quèc tÕ vµ khu vùc.
Níc ta, tuy míi bíc vµo nÒn kinh tÕ thÞ trêng nhng thÊt nghiÖp ®·,
®ang vµ sÏ lµ vÊn ®Ò cÊp thiÕt mµ §¶ng, Nhµ níc vµ toµn x· héi ph¶i tËp
trung gi¶i quyÕt.
NhËn thøc ®îc ®iÒu nµy, khi chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng, ngay
tõ rÊt sím, §¶ng ta ®· kh¼ng ®Þnh "Tõng bíc h×nh thµnh quü b¶o trî thÊt
nghiÖp ë thµnh thÞ, ®¶m b¶o c«ng ¨n viÖc lµm cho d©n lµ môc tiªu hµng ®Çu,
kh«ng ®Ó thÊt nghiÖp trë thµnh c¨n bÖnh kinh niªn…" (NghÞ quyÕt §¹i héi
§¶ng lÇn thø VIII, n¨m 1996). TiÕp ®ã, vÊn ®Ò thÊt nghiÖp vµ b¶o trî thÊt
nghiÖp ®· ®îc kh¶ng ®Þnh l¹i trong nhiÒu v¨n kiÖn cña §¶ng vµ ®îc cô thÓ
ho¸ b»ng nhiÒu chÝnh s¸ch ®èi víi vÊn ®Ò nµy. §Æc biÖt, Bé luËt Lao ®éng vµ
LuËt B¶o hiÓm x· héi (BHXH) ra ®êi lµ nh÷ng v¨n b¶n ph¸p lý quan träng cña
chÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp (BHTN) ë ViÖt Nam. Tõ 01/01/2009, ViÖt
Nam chÝnh thøc thùc hiÖn BHTN. Qua gÇn hai n¨m thùc hiÖn, chÝnh s¸ch
BHTN ®· ®¹t ®îc nh÷ng kÕt qu¶ bíc ®Çu. Tuy nhiªn, chÝnh s¸ch ®ã ®ang
cßn nh÷ng bÊt cËp vµ gÆp khã kh¨n trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn. ®iÒu ®ã cho thÊy
viÖc nghiªn cøu, hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam lµ mét yªu cÇu cÊp
thiÕt hiÖn nay. ChÝnh v× vËy ®Ò tµi "ChÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt
Nam hiÖn nay" ®îc nghiªn cøu víi mong muèn gãp phÇn gi¶i quyÕt yªu
cÇu thùc tÕ vÒ hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë níc ta hiÖn nay.
2. T×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn luËn v¨n
- T×nh h×nh nghiªn cøu ngoµi níc
ThÊt nghiÖp vµ l¹m ph¸t lµ hai vÊn ®Ò cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi nhau,
®ång thêi còng lµ hai vÊn ®Ò nan gi¶i vµ khã gi¶i quyÕt ®èi víi chÝnh phñ c¸c
níc. Bëi vËy, ngay sau khi ra ®êi ILO ®· phª chuÈn c«ng íc thÊt nghiÖp vµ
nh÷ng vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn thÊt nghiÖp nh phÇn trªn ®· tr×nh bµy. Cã hai lo¹i
chÝnh s¸ch mµ nhiÒu níc ®· ho¹ch ®Þnh vµ tæ chøc thùc hiÖn ®ã lµ: chÝnh s¸ch
BHTN vµ chÝnh s¸ch BHXH (trong ®ã cã chÕ ®é trî cÊp thÊt nghiÖp). §Ó ho¹ch
®Þnh vµ tæ chøc thùc hiÖn chÝnh s¸ch nµy lµ hoµn toµn phô thuéc vµo ®iÒu kiÖn
kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi cña tõng níc. Tuy nhiªn cã mét sè nhµ khoa häc ®·
c«ng bè nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña m×nh liªn quan ®Õn BHTN vµ trî cÊp
thÊt nghiÖp, ®iÓn h×nh nh: ë Céng hßa Liªn bang §øc cã Schmid; ë Mü cã
Wernev vµ Wayne Nafziger; ë Anh cã David vµ Pearce; ë Nga cã V.Paplèp;...
Nh×n chung nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ míi chØ tËp
trung chñ yÕu vµo ph¶n ¸nh thùc tr¹ng thÊt nghiÖp, nguyªn nh©n vµ hËu qu¶
thÊt nghiÖp trong mét giai ®o¹n nµo ®ã, ë nh÷ng níc vµ nh÷ng khu vùc nµo
®ã trªn thÕ giíi. Cã mét sè nghiªn cøu ®· tiÕp cËn víi BHTN vµ trî cÊp thÊt
nghiÖp, song míi chØ ®a ra nh÷ng ®Þnh híng vÒ ®èi tîng tham gia, møc trî
cÊp vµ thêi gian hëng trî cÊp thÊt nghiÖp. Do ®©y lµ mét vÊn ®Ò kinh tÕ - x·
héi ®Æc thï cña tõng níc, cho nªn nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ kÓ trªn
cã ch¨ng chØ ®Ó tham kh¶o trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ tæ chøc thùc hiÖn
chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam.
- T×nh h×nh nghiªn cøu trong níc
ë ViÖt Nam, trong thêi kú bao cÊp vÊn ®Ò thÊt nghiÖp ®îc coi nh
kh«ng tån t¹i vµ quan niÖm thÊt nghiÖp kh«ng g¾n víi chñ nghÜa x· héi mµ chØ
chñ nghÜa t b¶n míi cã thÊt nghiÖp. Së dÜ chóng ta quan niÖm nh vËy lµ v× xuÊt
ph¸t tõ luËn ®iÓm: Mäi c«ng d©n ®Òu cã quyÒn cã viÖc lµm, cã nghÜa vô ph¶i lµm
viÖc vµ Nhµ níc sÏ b¶o ®¶m ®Çy ®ñ chç lµm viÖc cho ngêi lao ®éng. Do ®ã,
trong thùc tÕ còng nh trong khoa häc vµ lý luËn kh«ng ®Æt ra ®Ó nghiªn cøu.
ChØ tõ khi chóng ta chuyÓn ®èi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ tõ kÕ ho¹ch hãa
tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng cã sù qu¶n lý cña Nhµ níc theo ®Þnh
híng x· héi chñ nghÜa vµ ®Æc biÖt lµ sau cuéc khñng ho¶ng tµi chÝnh tiÒn tÖ
khu vùc n¨m 1998 th× vÊn ®Ò nghiªn cøu thÊt nghiÖp vµ BHTN míi thùc sù
®îc ®Æt ra. BHTN lµ vÊn ®Ò míi cho nªn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cha
nhiÒu mµ chñ yÕu lµ nh÷ng bµi viÕt khoa häc vÒ thÊt nghiÖp, x©y dùng chÕ ®é
BHTN, hoÆc liªn quan ®Õn vÊn ®Ò nµy díi gãc ®é lý luËn vµ kinh nghiÖm cña
c¸c níc trªn thÕ giíi nh: "Tæ chøc b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam trong
®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng", cña TS NguyÔn V¨n §Þnh vµ c¸c céng sù cña bé
m«n Kinh tÕ B¶o hiÓm - Trêng ®¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n thùc hiÖn, 2000;
Cuèn s¸ch "B¶o hiÓm x· héi - nh÷ng ®iÒu cÇn biÕt", do Nhµ xuÊt b¶n Thèng
kª ph¸t hµnh n¨m 2001; PGS.TS NguyÔn V¨n Kû ®· cã mét bµi viÕt "LuËt
B¶o hiÓm x· héi vµ vÊn ®Ò b¶o hiÓm thÊt nghiÖp"; "Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ
thùc tiÔn ®Ó x©y dùng chÝnh s¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp" (thùc hiÖn n¨m 1999)
vµ "C¬ chÕ t¹o nguån vµ tæ chøc thùc hiÖn b¶o hiÓm thÊt nghiÖp" (thùc hiÖn
n¨m 2003), cña Vô ChÝnh s¸ch Lao ®éng vµ ViÖc lµm, Bé Lao ®éng Th¬ng
binh vµ X· héi; "Nghiªn cøu x©y dùng chÕ ®é b¶o hiÓm thÊt nghiÖp theo LuËt
Lao ®éng söa ®æi, bæ sung", cña Vô B¶o hiÓm x· héi, Bé Lao ®éng Th¬ng
binh vµ X· héi (thùc hiÖn n¨m 2002); "Nghiªn cøu nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña
b¶o hiÓm thÊt nghiÖp hiÖn ®¹i - vÊn ®Ò lùa chän h×nh thøc trî cÊp thÊt nghiÖp
ë ViÖt Nam" (thùc hiÖn n¨m 2004), do TS. NguyÔn Huy Ban vµ c¸c céng sù
t¹i B¶o hiÓm x· héi ViÖt Nam; "Tæ chøc b¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam",
cña PGS.TS. NguyÔn V¨n §Þnh, Trêng §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n, 2008...
Tuy nhiªn, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, bµi viÕt nh×n chung míi chØ ®Ò
cËp tíi tõng khÝa c¹nh riªng lÎ, bøc xóc trong lÜnh vùc viÖc lµm, thÊt nghiÖp vµ
BHTN trong ®iÒu kiÖn níc ta cha thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHTN. V× thÕ cha
cã c«ng tr×nh khoa häc nµo nghiªn cøu toµn diÖn vµ ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng viÖc
thùc hiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam, do ®ã cã thÓ nãi ®Ò tµi "ChÝnh s¸ch
B¶o hiÓm thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam hiÖn nay" lµ luËn v¨n th¹c sÜ ®Çu tiªn
nghiªn cøu vÒ chÝnh s¸ch BHTN ®· ®îc triÓn khai thùc hiÖn ë ViÖt Nam. Tuy
nhiªn chÝnh s¸ch BHTN lµ vÊn ®Ò khã, míi ®îc triÓn khai thùc hiÖn ë ViÖt
Nam vµ lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña c¶ khoa häc ph¸p lý vµ khoa häc kinh tÕ,
cho nªn trong luËn v¨n còng cã sö dông nh÷ng t liÖu, nh÷ng bµi viÕt, nh÷ng
c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶, c¸c nhµ khoa häc ®i tríc.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô cña luËn v¨n
- Môc ®Ých
§Ò tµi cã môc ®Ých ph©n tÝch vµ lµm râ thªm mét sè c¬ së lý luËn, thùc
tiÔn vÒ thÊt nghiÖp vµ chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam. Tõ ®ã ®Ò xuÊt mét sè gi¶i
ph¸p chñ yÕu hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam trong thêi gian tíi.
- NhiÖm vô
§Ó thùc hiÖn môc ®Ých trªn ®Ò tµi cã nhiÖm vô sau:
- HÖ thèng hãa vµ ph©n tÝch lµm râ thªm c¬ së lý luËn vÒ thÊt nghiÖp
vµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Ph©n tÝch thùc tr¹ng thÊt nghiÖp vµ chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam.
- §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p chñ yÕu hoµn thiÖn chÝnh s¸ch BHTN cña
ViÖt Nam hiÖn nay.
4. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
- §èi tîng nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi: ChÝnh s¸ch BHTN ë ®©y bao gåm hç
trî vÒ tµi chÝnh khi mÊt viÖc lµm, hç trî ®µo t¹o nghÒ vµ cung cÊp th«ng tin
t×m kiÕm viÖc lµm míi. ChÝnh s¸ch nµy ¸p dông ®èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng
lµm c«ng ¨n l¬ng, cã tham gia vµo quan hÖ lao ®éng, cã giao kÕt hîp ®ång
lao ®éng vµ ngêi thÊt nghiÖp ë ®©y lµ ngêi ViÖt Nam.
VÒ kh«ng gian: trªn ph¹m vi toµn quèc.
VÒ thêi gian: ®Ò tµi nghiªn cøu chÝnh s¸ch BHTN ë ViÖt Nam (chÝnh
s¸ch hç trî ngêi thÊt nghiÖp tríc n¨m 2009) tõ sau khi LuËt Lao ®éng ®îc
söa ®æi, bæ sung vµ cã hiÖu lùc tõ n¨m 2002 ®Õn nay.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
§Ó gi¶i quyÕt ®Ò tµi, phÐp biÖn chøng duy vËt cña triÕt häc M¸c-Lªnin
vµ t tëng Hå ChÝ Minh ®îc sö dông víi t c¸ch lµ ph¬ng ph¸p luËn cho
viÖc nghiªn cøu. Ngoµi ra, nh÷ng ph¬ng ph¸p nghiªn cøu khoa häc kinh tÕ,
x· héi phï hîp víi tõng vÊn ®Ò cña ®Ò tµi còng ®îc vËn dông nh: tæng hîp,
ph©n tÝch, so s¸nh, thèng kª, ®èi chiÕu, diÔn gi¶i, quy n¹p...
6. §ãng gãp cña luËn v¨n
- HÖ thèng hãa lý luËn vÒ thÊt nghiÖp, BHTN vµ chÝnh s¸ch BHTN.
- Lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c nhµ qu¶n lý, x©y dùng chÝnh s¸ch
BHTN vµ nghiªn cøu vÒ BHTN.
7. KÕt cÊu cña luËn v¨n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, danh môc tµi liÖu tham kh¶o vµ phô lôc,
néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch¬ng, 8 tiÕt.
Ch¬ng 1
Nh÷ng VÊn §Ò Lý LuËn CHUNG
VÒ ChÝnh S¸ch b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1. Kh¸i Qu¸t VÒ ThÊt NghiÖp, b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1.1. Kh¸i niÖm, ph©n lo¹i, nguyªn nh©n vµ ¶nh hëng cña thÊt nghiÖp
1.1.1.1. Kh¸i niÖm thÊt nghiÖp
Lao ®éng ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cïng víi x· héi loµi ngêi.
Lao ®éng lu«n ®îc coi lµ nhu cÇu c¬ b¶n nhÊt, chÝnh ®¸ng nhÊt cña con
ngêi ®ång thêi còng lµ nghÜa vô cao c¶ cña mäi c«ng d©n. Nh vËy, mçi
ngêi chóng ta muèn sèng, tån t¹i th× ®Òu ph¶i lao ®éng hay nãi c¸ch kh¸c lµ
ph¶i cã viÖc lµm. Tuy nhiªn, ë mäi x· héi, kh«ng ph¶i lóc nµo nhu cÇu lµm
viÖc cña c¸c c¸ nh©n ®Òu ®îc ®¸p øng ®îc ®Çy ®ñ. Trong x· héi lu«n cã mét
bé phËn ngêi kh«ng cã viÖc lµm, bÞ mÊt viÖc lµm, thiÕu viÖc lµm. Tuy nhiªn,
tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®ã cã ®îc coi lµ thÊt nghiÖp hay kh«ng?
Cã rÊt nhiÒu quan niÖm vÒ thÊt nghiÖp:
Theo Tæ chøc Lao ®éng Quèc tÕ (ILO), thÊt nghiÖp lµ t×nh tr¹ng tån t¹i
mét sè ngêi trong ®é tuæi lao ®éng, muèn lµm viÖc nhng kh«ng thÓ t×m
®îc viÖc lµm víi møc l¬ng phæ biÕn trong thÞ trêng lao ®éng. Cßn ngêi
thÊt nghiÖp lµ ngêi trong ®é tuæi lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nhng
kh«ng cã viÖc lµm, kh«ng lµm kÓ c¶ mét giê trong tuÇn lÔ ®iÒu tra, ®ang ®i t×m
viÖc lµm, cã ®iÒu kiÖn lµ hä lµm ngay.
T¹i ViÖt Nam, Bé LuËt lao ®éng (söa ®æi n¨m 2002), ngoµi viÖc quy ®Þnh
vÒ viÖc lµm, ngêi cã viÖc lµm, ngêi thiÕu viÖc lµm, ®· quy ®Þnh vÒ thÊt nghiÖp
vµ ngêi thÊt nghiÖp.
Ngêi kh«ng cã viÖc lµm lµ ngêi hoµn toµn kh«ng lµm c«ng viÖc g×
®Ó hëng l¬ng, tiÒn c«ng hay lîi nhuËn v× nhiÒu lý do kh¸c nhau nh kh«ng
t×m ®îc viÖc lµm, kh«ng muèn lµm viÖc, kh«ng cã nhu cÇu lµm viÖc mÆc dï
trong ®é tuæi lao ®éng vµ cã kh¶ n¨ng lao ®éng.
Ngêi lao ®éng cã viÖc lµm lµ ngêi trong ®é tuæi lao ®éng, ®ang lµm
viÖc trong c¸c ngµnh kinh tÕ quèc d©n, víi thêi gian lµm viÖc kh«ng Ýt h¬n
møc chuÈn quy ®Þnh cho ngêi lao ®éng cã viÖc lµm trong tuÇn lÔ ®iÒu tra.
Tïy theo t×nh h×nh kinh tÕ-x· héi vµ ®Æc ®iÓm cña tõng nhãm ngµnh nghÒ,
Nhµ níc quy ®Þnh møc thêi gian lµm viÖc chuÈn ®Ó ®îc coi lµ cã viÖc lµm.
Ngêi lao ®éng thiÕu viÖc lµm lµ ngêi trong kho¶ng thêi gian ®iÒu
tra, cã thêi gian lµm viÖc díi møc quy ®Þnh chuÈn cho ngêi cã ®ñ viÖc lµm
vµ cã nhu cÇu lµm viÖc thªm. Møc thêi gian chuÈn tïy thuéc vµo ngµnh nghÒ
vµ tÝnh chÊt c«ng viÖc do Nhµ níc quy ®Þnh cô thÓ cho tõng thêi kú. HiÖn
tîng thÊt nghiÖp t¹m thêi thêng x¶y ra ®èi víi lao ®éng lµm viÖc trong c¸c
ngµnh n«ng nghiÖp, ng nghiÖp.
ThÊt nghiÖp lµ t×nh tr¹ng tån t¹i khi cã mét sè ngêi trong lùc lîng
lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng, muèn lµm viÖc nhng kh«ng thÓ t×m ®îc
viÖc lµm ë møc tiÒn l¬ng tèi thiÓu.
Ngêi thÊt nghiÖp lµ nh÷ng ngêi tõ 15 tuæi ®Õn 60 tuæi ®èi víi nam,
®Õn 55 tuæi ®èi víi n÷, lµm viÖc theo hîp ®ång lao ®éng, cã nhu cÇu lµm viÖc,
v× nh÷ng lý do kh¸c nhau kh«ng cã viÖc lµm vµ ®ang ®i t×m viÖc lµm trong
tuÇn lÔ ®iÒu tra.
Theo ®Þnh nghÜa nµy, ë ViÖt Nam ngêi ®îc coi lµ thÊt nghiÖp bao gåm:
- Ngêi lao ®éng ®ang lµm viÖc bÞ mÊt viÖc v× c¸c lý do sau: Doanh
nghiÖp ph¸ s¶n; Doanh nghiÖp s¾p xÕp l¹i s¶n xuÊt hoÆc ¸p dông c«ng nghÖ
míi; Doanh nghiÖp gi¶i thÓ theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt; Ngêi lao ®éng bÞ
chÊm døt hîp ®ång lao ®éng tríc thêi h¹n, bÞ sa th¶i, hîp ®ång lao ®éng hÕt
thêi h¹n mµ doanh nghiÖp th«i kh«ng tiÕp tôc ký hîp ®ång.
- Ngêi lao ®éng míi ®Õn tuæi lao ®éng, häc sinh, sinh viªn míi tèt
nghiÖp hoÆc th«i häc nhng cha t×m ®îc viÖc lµm.
- Bé ®éi xuÊt ngò, thanh niªn xung phong hÕt nghÜa vô qu©n sù, ngêi
lao ®éng ®i xuÊt khÈu lao ®éng vÒ níc cha cã viÖc lµm.
- Nh÷ng ®èi tîng sau thêi gian qu¶n gi¸o hoÆc ch÷a trÞ bÖnh ®ang cã
nhu cÇu vÒ viÖc lµm.
- Nh÷ng ngêi nghØ viÖc t¹m thêi, kh«ng cã thu nhËp do tÝnh thêi vô
s¶n xuÊt.
Nh÷ng ngêi kh«ng bÞ coi lµ ngêi thÊt nghiÖp bao gåm:
- Nh÷ng ngêi cã viÖc lµm nhng hiÖn t¹i kh«ng lµm viÖc v× mét lý do
nµo ®ã nh nghØ phÐp, nghØ èm, tai n¹n...
- Nh÷ng ngêi trong ®é tuæi lao ®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nhng
®ang ®i häc hoÆc ®ang thùc hiÖn c¸c nghÜa vô ®èi víi Nhµ níc, lµm néi trî
hoÆc kh«ng cã nhu cÇu vÒ viÖc lµm.
Nh vËy, kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng ngêi kh«ng cã viÖc lµm ®Òu lµ
ngêi thÊt nghiÖp. ChØ nh÷ng ngêi kh«ng cã viÖc lµm, trong ®é tuæi lao ®éng,
cã nhu cÇu t×m viÖc lµm, míi ®îc coi lµ ngêi thÊt nghiÖp. Ngêi thÊt nghiÖp
®îc quy ®Þnh trong Bé luËt Lao ®éng cña ViÖt Nam bao gåm c¶ nh÷ng ngêi
lao ®éng ®· tõng ®i lµm vµ c¶ nh÷ng ngêi cha tõng ®i lµm, cã nhu cÇu t×m
viÖc nhng hiÖn kh«ng cã viÖc lµm.
Ngêi lao ®éng thiÕu viÖc lµm theo quy ®Þnh cña Bé luËt Lao ®éng
(n¨m 2002) kh«ng ®îc coi lµ ngêi thÊt nghiÖp.
LuËt BHXH (n¨m 2006) cña ViÖt Nam còng quy ®Þnh ngêi thÊt nghiÖp
lµ: "Ngêi ®ang ®ãng b¶o hiÓm thÊt nghiÖp mµ bÞ mÊt viÖc lµm hoÆc chÊm
døt hîp ®ång lao ®éng, hîp ®ång lµm viÖc nhng cha t×m ®îc viÖc lµm".
§èi tîng cña BHTN chØ bao gåm nh÷ng ngêi thÊt nghiÖp, ®· tõng
lµm viÖc cã hîp ®ång lao ®éng (theo Bé luËt Lao ®éng) vµ nh÷ng ngêi thÊt
nghiÖp ®îc quy ®Þnh trong LuËt BHXH.
Nh vËy, ngêi thÊt nghiÖp chÞu sù ®iÒu chØnh cña LuËt BHXH lµ c«ng
d©n ViÖt Nam, lµm viÖc theo hîp ®ång lao ®éng hoÆc hîp ®ång lµm viÖc mµ c¸c
hîp ®ång nµy kh«ng x¸c ®Þnh thêi h¹n hoÆc x¸c ®Þnh thêi h¹n tõ ®ñ 12 th¸ng
®Õn 36 th¸ng, lµm viÖc trong c¸c ®¬n vÞ sö dông lao ®éng cã sö dông tõ 10 lao
®éng trë lªn, cã ®ãng BHTN theo quy ®Þnh vµ v× c¸c lý do kh¸c nhau mµ bÞ
mÊt viÖc lµm, chÊm døt hîp ®ång lao ®éng, hîp ®ång lµm viÖc, nhng vÉn cã
nhu cÇu lµm viÖc vµ cha t×m ®îc viÖc lµm.
1.1.1.2. Ph©n lo¹i thÊt nghiÖp
Cã nhiÒu tiªu chÝ ®Ó ph©n lo¹i thÊt nghiÖp.
a. C¨n cø vµo lo¹i h×nh thÊt nghiÖp, cã thÓ ph©n chia thÊt nghiÖp thµnh
nh÷ng lo¹i sau
- ThÊt nghiÖp theo giíi tÝnh.
- ThÊt nghiÖp theo løa tuæi.
- ThÊt nghiÖp theo vïng l·nh thæ.
- ThÊt nghiÖp theo ngµnh nghÒ.
- ThÊt nghiÖp theo d©n téc, chñng téc.
b. C¨n cø vµo lý do thÊt nghiÖp, cã c¸c lo¹i thÊt nghiÖp sau
- ThÊt nghiÖp do bá viÖc, hä lµ nh÷ng ngêi tù ý xin th«i viÖc v× nh÷ng
lý do kh¸c nhau nh tiÒn c«ng thÊp, c«ng viÖc kh«ng phï hîp, ®Þa ®iÓm lµm
viÖc xa,...
- ThÊt nghiÖp do mÊt viÖc, lµ ngêi lao ®éng kh«ng cã viÖc lµm do chñ
sö dông lao ®éng cho th«i viÖc vi mét lý do nµo ®ã.
- ThÊt nghiÖp do míi vµo, hä lµ nh÷ng ngêi lÇn ®Çu tiªn tham gia vµo lùc
lîng lao ®éng, nhng cha t×m ®îc viÖc lµm, ®ang tÝch cùc t×m kiÕm viÖc lµm.
- ThÊt nghiÖp do quay l¹i, hä lµ nh÷ng ngêi lao ®éng ®· rêi khái lùc
lîng lao ®éng, nay muèn quay l¹i lµm viÖc nhng cha t×m ®îc viÖc lµm.
c. C¨n cø vµo nguån gèc thÊt nghiÖp, cã thÓ thÊy nh÷ng lo¹i thÊt nghiÖp
díi ®©y
- ThÊt nghiÖp dai d¼ng, lµ møc thÊt nghiÖp tèi thiÓu kh«ng thÓ gi¶m
®îc trong mét nÒn kinh tÕ n¨ng ®éng. D¹ng thÊt nghiÖp nµy gåm nh÷ng
ngêi t¹m thêi kh«ng cã viÖc lµm trong thêi gian chuyÓn c«ng viÖc trong mét
nÒn kinh tÕ mµ lùc lîng lao ®éng vµ c¸c c«ng viÖc t×m ngêi lu«n thay ®æi.
- ThÊt nghiÖp do c¬ cÊu, lµ thÊt nghiÖp do kh«ng cã sù ®ång bé gi÷a
tay nghÒ, tr×nh ®é ®îc ®µo t¹o víi c¬ héi cã viÖc lµm khi nhu cÇu vµ s¶n xuÊt
thay ®æi. Nã x¶y ra khi cã sù thay ®æi c¬ cÊu kinh tÕ lµm mÊt c©n ®èi gi÷a
cung vµ cÇu côc bé trªn thÞ trêng lao ®éng.
- ThÊt nghiÖp do thiÕu cÇu x¶y ra khi cÇu chung vÒ lao ®éng gi¶m
xuèng. Nguyªn nh©n chÝnh cña hiÖn tîng nµy lµ do nÒn kinh tÕ suy tho¸i,
tæng cÇu gi¶m, kÐo theo cÇu lao ®éng gi¶m.
- ThÊt nghiÖp do yÕu tè ngoµi thÞ trêng x¶y ra khi tiÒn c«ng bÞ Ên
®Þnh cao h¬n møc tiÒn l¬ng c©n b»ng, nh»m ®¶m b¶o quyÒn lîi cho bé phËn
lao ®éng yÕu thÕ trªn thÞ trêng. Møc tiÒn l¬ng nµy do ChÝnh phñ Ên ®Þnh
hoÆc do søc Ðp cña c«ng ®oµn, nghiÖp ®oµn.
- ThÊt nghiÖp do c«ng nghÖ do ¸p dông c¸c tiÕn bé khoa häc kü thuËt
vµ c«ng nghÖ vµo s¶n xuÊt, m¸y mãc thiÕt bÞ thay thÕ con ngêi, chØ cÇn mét
sè Ýt ngêi vËn hµnh, mét bé phËn ngêi lao ®éng trong c¸c d©y chuyÒn s¶n
xuÊt bÞ d«i ra, trë thµnh thÊt nghiÖp c«ng nghÖ.
- ThÊt nghiÖp chu kú. XuÊt hiÖn do kinh tÕ ph¸t triÓn mang tÝnh chu kú.
Trong giai ®o¹n suy tho¸i, møc cÇu chung vÒ lao ®éng gi¶m vµ do vËy lµm gia
t¨ng thÊt nghiÖp. Lo¹i thÊt nghiÖp nµy diÔn ra theo chu kú vµ mang tÝnh quy luËt.
d. Ph©n lo¹i thÊt nghiÖp theo quan ®iÓm hiÖn ®¹i
- ThÊt nghiÖp tù nguyÖn lµ thÊt nghiÖp do kh«ng chÊp nhËn møc l¬ng
hiÖn hµnh cña thÞ trêng nªn kh«ng ®i lµm, mÆc dï hä vÉn cã nhu cÇu lµm viÖc.
- ThÊt nghiÖp kh«ng tù nguyÖn lµ thÊt nghiÖp do kh«ng t×m ®îc viÖc
lµm, mÆc dï cã nhu cÇu t×m viÖc vµ s½n sµng lµm viÖc víi møc l¬ng hiÖn
hµnh cña thÞ trêng lao ®éng.
- ThÊt nghiÖp tù nhiªn. Lµ møc thÊt nghiÖp x¶y ra khi thÞ trêng lao
®éng ë trong tr¹ng th¸i c©n b»ng. ë møc thÊt nghiÖp tù nhiªn, nÒn kinh tÕ ë
tr¹ng th¸i toµn dông lao ®éng.
Ngoµi ra, cßn cã c¸c lo¹i thÊt nghiÖp kh¸c nh thÊt nghiÖp t¹m thêi,
thÊt nghiÖp do thêi vô, thÊt nghiÖp b¸n phÇn, thÊt nghiÖp toµn phÇn,...
1.1.1.3. Nguyªn nh©n thÊt nghiÖp
- Chu kú s¶n xuÊt kinh doanh
Ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh bao giê còng mang tÝnh chu kú. TÝnh
chÊt nµy ¶nh hëng tíi viÖc lµm ph¸t sinh t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp bëi sù më
réng hay thu hÑp ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh sÏ lµm cung cÇu trªn thÞ
trêng lao ®éng thay ®æi. NÕu c¸c doanh nghiÖp lµm ¨n cã hiÖu qu¶, më réng
s¶n xuÊt kinh doanh th× cÇu lao ®éng t¨ng, c¸c doanh nghiÖp thu hót thªm lao
®éng. Khi c¸c doanh nghiÖp bíc vµo giai ®o¹n lµm ¨n kÐm hiÖu qu¶, ph¶i thu
hÑp ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh, cÇu lao ®éng gi¶m xuèng, theo ®ã xuÊt
hiÖn t×nh tr¹ng mét sè lao ®éng bÞ d thõa. Cung cÇu trªn thÞ trêng lao ®éng
thay ®æi kh«ng cã sù phï hîp gi÷a cung vµ cÇu lao ®éng, lµm ph¸t sinh hiÖn
tîng thÊt nghiÖp.
- Sù gia t¨ng d©n sè
§©y lµ nguyªn nh©n ¶nh hëng ®Õn t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp trong dµi
h¹n. D©n sè gia t¨ng hµng n¨m sÏ bæ sung mét lùc lîng lao ®éng rÊt lín vµo
nguån lùc lao ®éng cña mçi quèc gia. D©n sè cµng t¨ng vµ tèc ®é gia t¨ng
cµng nhanh th× lùc lîng lao ®éng d thõa sÏ cµng lín. Thªm vµo ®ã, qu¸ tr×nh
quèc tÕ hãa vµ toµn cÇu hãa còng cã t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn thÞ trêng lao ®éng
lµm mét bé phËn ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp. Nguyªn nh©n nµy thêng xuÊt
hiÖn phæ biÕn ë c¸c níc ®ang ph¸t triÓn vµ chËm ph¸t triÓn, nh÷ng níc lu«n
cã tû lÖ gia t¨ng d©n sè cao. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n
chÝnh g©y ra t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp ë ViÖt Nam, còng nh ë nhiÒu níc ®ang
ph¸t triÓn kh¸c.
- Sù thay ®æi c¬ cÊu ngµnh nghÒ
ë tõng thêi kú, sù ph¸t triÓn kinh tÕ cã thÓ dÉn tíi thay ®æi c¬ cÊu kinh
tÕ. Theo ®ã, c¬ cÊu cña mét sè ngµnh nghÒ thay ®æi. Nh÷ng ngµnh nghÒ lµm
¨n cã hiÖu qu¶ hoÆc cÇn ph¶i ®îc më réng ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh
hoÆc xuÊt hiÖn ngµnh nghÒ míi sÏ t¹o c¬ héi thu hót thªm nhiÒu lao ®éng.
Nhng l¹i cã nh÷ng ngµnh nghÒ ph¶i thu hÑp s¶n xuÊt, ph¶i sa th¶i ngêi lao
®éng vµ mét bé phËn ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp. Trong trêng hîp nµy,
ngêi lao ®éng bÞ thÊt nghiÖp muèn tham gia vµo thÞ trêng lao ®éng trong
nh÷ng ngµnh nghÒ míi ®ßi hái hä ph¶i ®îc ®µo t¹o l¹i ®Ó n©ng cao tr×nh ®é
chuyªn m«n, ®¸p øng yªu cÇu cña c«ng viÖc míi. Trong thêi gian ®ã, hä trë
thµnh nh÷ng ngêi thÊt nghiÖp do c¬ cÊu.
- Sù øng dông tiÕn bé khoa häc kü thuËt
Ngµy nay khoa häc kü thuËt ngµy cµng kh«ng ngõng ph¸t triÓn phôc
vô cho ®êi sèng con ngêi. Nhng mÆt tr¸i cña tiÕn bé nµy cã ¶nh hëng
kh«ng nhá tíi viÖc lµm gia t¨ng t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp. øng dông tiÕn bé khoa
häc kü thuËt, ®Æc biÖt lµ tù ®éng hãa qu¸ tr×nh s¶n xuÊt diÔn ra nhanh chãng
vµ ngµy cµng phæ biÕn, ®iÒu nµy lµ hiÓn nhiªn. Bëi trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt
kinh doanh, môc tiªu tèi ®a hãa lîi nhuËn lu«n ®îc u tiªn hµng ®Çu. Do ®ã,
c¸c chñ doanh nghiÖp, c¸c nhµ s¶n xuÊt lu«n t×m c¸ch më réng s¶n xuÊt, ®æi
míi d©y chuyÒn c«ng nghÖ, nh»m n©ng cao chÊt lîng s¶n phÈm, h¹ gi¸ thµnh
s¶n xuÊt, n©ng cao lîi thÕ c¹nh tranh. Tuy nhiªn, qu¸ tr×nh nµy lµm cho sè
c«ng nh©n bÞ thay thÕ bëi m¸y mãc ngµy cµng gia t¨ng, bæ sung mét lîng
®¸ng kÓ vµo ®éi qu©n thÊt nghiÖp.
- Do c¸c yÕu tè ngoµi thÞ trêng
Sù thay ®æi thÓ chÕ chÝnh trÞ hay viÖc ®iÒu chØnh chÝnh s¸ch vÜ m« cña
c¸c níc, c¸c gi¶i ph¸p ®iÒu hµnh kinh tÕ cña ChÝnh phñ còng cã thÓ lµm cho
nhu cÇu sö dông lao ®éng cã sù thay ®æi, theo ®ã, lµm cho t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp
thay ®æi. ViÖc quy ®Þnh møc tiÒn l¬ng tèi thiÓu cña Nhµ níc hoÆc yªu cÇu
t¨ng l¬ng cña c«ng ®oµn, nghiÖp ®oµn cao h¬n møc tiÒn l¬ng c©n b»ng hiÖn
hµnh cña thÞ trêng, dÉn ®Õn lµm gia t¨ng thÊt nghiÖp kh«ng tù nguyÖn.
- Nguyªn nh©n tõ ngêi lao ®éng
ChÝnh b¶n th©n ngêi lao ®éng còng t¸c ®éng kh«ng nhá tíi t×nh tr¹ng
thÊt nghiÖp cña m×nh. VÝ dô, do ngêi lao ®éng kh«ng a thÝch c«ng viÖc ®ang
lµm, hay ®Þa ®iÓm lµm viÖc, kh«ng b»ng lßng víi vÞ trÝ ®ang ®¶m ®¬ng hay
møc l¬ng hiÖn cã nªn hä ®i t×m c«ng viÖc míi ®¸p øng yªu cÇu ®ã.
- Mét sè nguyªn nh©n kh¸c.
Mét lo¹t c¸c nguyªn nh©n kh¸c cã thÓ dÉn ®Õn ngêi lao ®éng bÞ thÊt
nghiÖp nh ngêi lao ®éng cã kinh nghiÖm nhng bÞ mÊt viÖc v× kû luËt lao
®éng kÐm. Nh÷ng ngêi lao ®éng trÎ tuæi t×m kiÕm c«ng viÖc lÇn ®Çu tiªn
trong ®êi kh«ng thÓ kiÕm ngay ®îc viÖc lµm hoÆc ngêi lao ®éng lín tuæi
sau mét thêi gian rêi khái thÞ trêng lao ®éng nay muèn quay trë l¹i lùc lîng
lao ®éng (nh phô n÷ sau khi sinh vµ ch¨m sãc con nhá). Mét nguyªn nh©n
còng kh«ng kÐm quan träng ®ã lµ ngêi lao ®éng kh«ng cßn ®ñ søc kháe ®Ó
®¶m ®¬ng c«ng viÖc ®ang lµm ph¶i t×m kiÕm c«ng viÖc kh¸c phï hîp h¬n.
Trªn ®©y lµ nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n dÉn ®Õn t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp
trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ trêng. Nguyªn nh©n cña thÊt nghiÖp rÊt ®a d¹ng,
phong phó vµ kh¸c nhau tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi cña mçi quèc
gia. ViÖc nghiªn cøu nguyªn nh©n vµ ¶nh hëng cña thÊt nghiÖp ®Õn kinh tÕ
x· héi lµ rÊt cÇn thiÕt ®Ó ho¹ch ®Þnh còng nh tæ chøc triÓn khai chÝnh s¸ch
nh»m gi¶m thiÓu thÊt nghiÖp.
1.1.1.4. ¶nh hëng cña thÊt nghiÖp
ThÊt nghiÖp kh«ng nh÷ng ¶nh hëng trùc tiÕp tíi b¶n th©n ngêi lao
®éng vµ gia ®×nh hä mµ cßn t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ,
chÝnh trÞ, x· héi cña mçi quèc gia.
- §èi víi b¶n th©n ngêi lao ®éng vµ gia ®×nh hä: thÊt nghiÖp cã thÓ
g©y ra nh÷ng hËu qu¶ rÊt trÇm träng. Bëi v× khi bÞ mÊt viÖc lµm thêng ®ång
nghÜa víi viÖc mÊt ®i nguån thu nhËp chñ yÕu vµ ®¬ng nhiªn khi thÊt nghiÖp
kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn sù khã kh¨n, nghÌo tóng. ThÊt nghiÖp g¾n liÒn víi sù mÊt
m¸t thu nhËp vµ dÏ dÉn tíi bi kÞch. HËu qu¶ lµ hä tõng bíc bÞ r¬i s©u vµo t×nh
tr¹ng díi møc sèng tiªu chuÈn chung cña x· héi, sau ®ã nÕu kh«ng cã sù trî
gióp nµo kh¸c th× ph¶i vay nî vµ nÕu kÐo dµi sÏ dÉn ®Õn nî nÇn chång chÊt. Sù
t¸c ®éng vµo thu nhËp cho gia ®×nh phô thuéc vµo tiÒn thÊt nghiÖp cña b¶n
th©n hä nhËn ®îc còng nh thu nhËp cña nh÷ng thµnh viªn kh¸c trong gia
®×nh cßn viÖc lµm.
ThËm chÝ hËu qu¶ cña n¹n thÊt ghiÖp cßn kh«ng tù ®éng xãa bá nh÷ng
rµo c¶n ®èi víi nh÷ng ngêi cã viÖc lµm trë l¹i, hßa nhËp víi ®êi sèng x· héi
chung. §iÒu nµy diÔn ra ®èi víi nh÷ng ngêi lao ®éng, ®Æc biÖt ®èi víi ngêi
sau khi thÊt nghiÖp, ph¶i x¸c lËp mét quan hÖ lao ®éng míi, thêng ®i liÒn víi
®iÒu kiÖn lµm viÖc vµ ®iÒu kiÖn vÒ tµi chÝnh kÐm h¬n viÖc lµm tríc ®ã. N¹n thÊt
nghiÖp còng kh«ng chØ lµ hËu qu¶ vÒ tµi chÝnh mµ cßn lµ hËu qu¶ vÒ kh¶ n¨ng
nghÒ nghiÖp. Khi thÊt nghiÖp kÐo dµi, hËu qu¶ lµ hä bÞ mÊt ®i kh¶ n¨ng n©ng
cao tr×nh ®é nghÒ nghiÖp. §iÒu ®ã sÏ ®e däa kh«ng chØ vÒ phÝa hä, hä s½n sµng
bÞ thÊt nghiÖp, mµ cßn ng¨n c¶n viÖc häc nghÒ hay chuyÓn vµo mét nghÒ kh¸c.
- §èi víi nÒn kinh tÕ: thÊt nghiÖp chÝnh lµ sù l·ng phÝ nguån lùc x·
héi, lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm cho nÒn kinh tÕ bÞ ®×nh ®èn,
chËm ph¸t triÓn. V× khi ®ã cã mét bé phËn ngêi lao ®éng trong ®é tuæi lao
®éng, cã kh¶ n¨ng lao ®éng nhng v× lý do kh¸ch quan kh«ng cã viÖc lµm th×
dÜ nhiªn søc s¶n xuÊt trong níc vµ thu nhËp quèc d©n thÊp h¬n so víi khi mäi
ngêi ®Òu co viÖc lµm. Ngoµi ra, khñng ho¶ng kinh tÕ vµ thÊt nghiÖp cã mèi
quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i chÆt chÏ víi nhau, ®«i khi t¹o thµnh vßng luÈn quÈn
kh«ng tho¸t ra ®îc. Bªn c¹nh ®ã, thÊt nghiÖp cã thÓ lµm cho x· héi bÊt æn.
§Õn lît nã lµm cho kinh tÕ bÞ suy tho¸i, khñng ho¶ng trÇm träng h¬n vµ cã
kh¶ n¨ng phôc håi chËm.
- §èi víi chÝnh trÞ, x· héi: khi bÞ thÊt nghiÖp, ngêi lao ®éng lu«n ë
trong t×nh tr¹ng hoang mang, lo l¾ng, c¨ng th¼ng vµ thÊt väng. §Æc biÖt nÕu
ngêi lao ®éng lµ trô cét, nu«i sèng c¶ gia ®×nh th× ¸p lùc t©m lý cµng ®Ì nÆng
lªn ngêi lao ®éng. Tõng c¸ nh©n lµ tÕ bµo cña gia ®×nh, mçi gia ®×nh lµ tÕ bµo
cña x· héi, nh vËy thÊt nghiÖp t¸c ®éng ®Õn c¸ nh©n ngêi lao ®éng cã nghÜa
lµ ®· t¸c ®éng ®Õn toµn x· héi. Bëi v×, thÊt nghiÖp sÏ dÉn ®Õn nhiÒu hiÖn tîng
tiªu cùc cña x· héi, ®Èy ngêi thÊt nghiÖp ®Õn chç bÊt chÊp kû c¬ng, vi ph¹m
ph¸p luËt, hñy ho¹i ®¹o ®øc ®Ó kiÕm kÕ sinh nhai, kiÕm tiÒn trang tr¶i cho
cuéc sèng sinh ho¹t hµng ngµy nh trém c¾p, cê b¹c, m¹i d©m, ma tóy…
ThÊt nghiÖp lµm cho t×nh h×nh chÝnh trÞ trë nªn bÊt æn, rèi lo¹n nÕu kh«ng
®îc can thiÖp kÞp thêi. ThÊt nghiÖp g©y ra c¸c cuéc biÓu t×nh, ®×nh c«ng, lµ c¬
héi cho c¸c thÕ lùc thï ®Þch tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng chèng ph¸ nhµ níc, chèng
ph¸ §¶ng cÇm quyÒn. ThÊt nghiÖp cßn lµm cho ngêi lao ®éng gi¶m lßng tin
vµo chÕ ®é, gi¶m lßng tin vµo kh¶ n¨ng l·nh ®¹o cña chÝnh phñ cÇm quyÒn.
1.1.2. Mét sè vÊn ®Ò vÒ b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
1.1.2.1. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña b¶o hiÓm thÊt nghiÖp
Tríc thÕ kû thø XIX, nh÷ng h×nh thøc nguyªn thñy ®Çu tiªn cña BHTN
®îc ¸p dông ®èi víi c¸c thî thñ c«ng thñy tinh ë Bohemia vµ thî s¶n xuÊt
®¨ng ten ë Basel - Thôy SÜ. Nh÷ng h×nh thøc nµy chÝnh lµ khëi thñy cña c¸c
ch¬ng tr×nh BHTN hiÖn ®¹i ngµy nay ®îc c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ë Ch©u ¢u
lóc ®ã ¸p dông nh»m tr¶ trî cÊp mÊt viÖc lµm cho c¸c thµnh viªn cña m×nh.
DÇn dÇn quü BHTN cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®îc h×nh thµnh nh»m b¶o vÖ
tÊt c¶ c¸c thµnh viªn cña m×nh trong khu vùc lµm c«ng ¨n l¬ng khi gÆp rñi ro
mÊt viÖc lµm.
Sau khi c¸c quü thÊt nghiÖp cña c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®îc thµnh lËp,
giíi chñ ë c¸c níc c«ng nghiÖp lín ®· tham gia vµo c¸c ch¬ng tr×nh BHTN.
Nh÷ng ngêi sö dông lao ®éng nµy mong muèn thóc ®Èy mét lùc lîng lao
®éng æn ®Þnh vµ gi÷ ®îc nh÷ng ngêi lao ®éng cã kü n¨ng ë l¹i víi doanh
nghiÖp cña m×nh. Trong ch¬ng tr×nh BHTN nh vËy, ngêi sö dông lao ®éng
®ãng gãp cho mét quü liªn kÕt tr¸ch nhiÖm ®Ó chi tr¶ trî cÊp cho ngêi lao
®éng cña m×nh bÞ sa th¶i, bÞ thÊt nghiÖp t¹m thêi hoÆc bÞ thÊt nghiÖp mét
phÇn. Nguyªn t¾c ho¹t ®éng cña c¸c ch¬ng tr×nh nµy lµ c¸c chi phÝ vÒ trî cÊp
thÊt nghiÖp ®îc chuyÓn sang cho ngêi tiªu dïng nh lµ mét phÇn cña chi
phÝ s¶n xuÊt. Tuy nhiªn, víi ch¬ng tr×nh lo¹i nµy, rñi ro thÊt nghiÖp chØ ®îc
chia sÎ trong ph¹m vi mét doanh nghiÖp vµ ch¬ng tr×nh ®· kh«ng mÊy thµnh
c«ng gièng nh trêng hîp c¸c quü BHTN cña c«ng ®oµn mong muèn chi tr¶
trî cÊp cho toµn bé nh÷ng ngêi lao ®éng lµm c«ng ¨n l¬ng.
Nh÷ng yÕu kÐm cña c¸c ch¬ng tr×nh BHTN trong ph¹m vi hÑp nh
thÕ nµy ®· t¸c ®éng ®Õn chÝnh quyÒn c¸c cÊp víi mong muèn cñng cè ph¹m vi
b¶o trî ®èi víi ngêi lao ®éng. Mét sè chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®· thµnh lËp
c¸c quü BHTN tù nguyÖn cho ngêi lao ®éng thuéc ®Þa ph¬ng m×nh. Quü
BHTN tù nguyÖn ®Çu tiªn ®îc thµnh lËp n¨m 1893 t¹i Thôy SÜ. Tuy nhiªn,
cïng víi triÓn väng më réng ph¹m vi cña m×nh ®Õn c¸c thµnh viªn c«ng ®oµn,
c¸c quü thuéc chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng thµnh lËp ®· kh«ng chøng minh ®îc
sù thµnh c«ng do tÝnh tù nguyÖn tham gia cña quü. C¸c quü nµy thu hót chñ
yÕu nh÷ng ngêi kh«ng cã viÖc lµm æn ®Þnh, dÔ bÞ thÊt nghiÖp nªn gÆp rÊt
nhiÒu khã kh¨n vÒ tµi chÝnh do ph¶i chi tr¶ nhiÒu.
Mét sè chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng kh¸c ®· tham gia vµo lÜnh vùc b¶o trî
mét c¸ch gi¸n tiÕp th«ng qua viÖc hç trî tµi chÝnh cho mét sè quü BHTN, chñ
yÕu do c¸c tæ chøc c«ng ®oµn ®iÒu hµnh, víi môc tiªu n©ng cao møc trî cÊp
mÊt viÖc do c¸c quü nµy chi tr¶. Hµng n¨m, kho¶n hç trî tµi chÝnh nµy ®îc
chuyÓn cho quü trªn c¬ së tæng trî cÊp ®· ®îc tr¶ cña n¨m tríc.
Kinh nghiÖm cña c¸c ch¬ng tr×nh BHTN tù nguyÖn ®· ®em l¹i nhiÒu
th«ng tin h÷u Ých. Sù thµnh c«ng rÊt h¹n chÕ cña c¸c ch¬ng tr×nh nh thÕ nµy
cho thÊy rñi ro thÊt nghiÖp kh«ng thÓ ®îc gi¶i quyÕt trong ph¹m vi mét
doanh nghiÖp mµ ph¶i ®îc c©n nh¾c th«ng qua chia sÎ rñi ro trong mét ph¹m
vi vµ ®èi tîng tham gia réng lín h¬n. Mét bµi häc ®îc rót ra n÷a lµ BHTN
ho¹t ®éng trong ph¹m vi mét ®Þa ph¬ng kh«ng thÓ thùc hiÖn theo nguyªn t¾c
tù nguyÖn v× nh÷ng nguy c¬ vèn cã cña sù lùa chän mang tÝnh bÊt lîi cho quü
(chñ yÕu nh÷ng ngêi dÔ gÆp rñi ro mÊt viÖc lµm míi tham gia ch¬ng tr×nh).
C¸c ch¬ng tr×nh do c«ng ®oµn ®iÒu hµnh ®· cã nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh,
nhng thêng xuyªn ph¶i ®èi phã víi nh÷ng khã kh¨n vÒ tµi chÝnh v× chØ dùa
vµo sù ®ãng gãp cña c¸c thµnh viªn cña m×nh. Nh÷ng ch¬ng tr×nh nµy kh«ng
®¸p øng ®îc yªu cÇu khi suy tho¸i x¶y ra ®èi víi mét ngµnh c«ng nghiÖp cô
thÓ vµ ph¹m vi ®èi tîng rÊt h¹n chÕ v× kh«ng ¸p dông ®èi víi nh÷ng ngêi
lao ®éng ngoµi c«ng ®oµn, còng nh nh÷ng ngêi lao ®éng kh«ng cã tay nghÒ
- nh÷ng ngêi cã nguy c¬ thÊt nghiÖp cao nhÊt vµ ®ßi hái ®îc quan t©m nhiÒu
nhÊt. Nh÷ng ch¬ng tr×nh do c¸c chÝnh quyÒn ®Þa ph¬ng ®iÒu hµnh chØ ¸p
dông trong mét ph¹m vi ®Þa lý h¹n hÑp vµ do vËy chØ cÇn mét sù c¶n trë rÊt
khiªm tèn trong mét khu vùc nhá còng ®ñ lµm c¹n kiÖt c¸c quü ®· cã. V× vËy
sù ph¸t triÓn mang tÝnh l«gic cña BHTN ®ã lµ mét hÖ thèng ë cÊp quèc gia.
HÖ thèng ph¸p luËt ®Çu tiªn vÒ BHTN ®îc h×nh thµnh ë Na Uy vµ
§an M¹ch trong thËp kû ®Çu tiªn cña thÕ kû 20. HÖ thèng ph¸p luËt nµy ®·
h×nh thµnh c¸c quü BHTN dùa trªn nguyªn t¾c tham gia tù nguyÖn vµ cã sù hç
trî tµi chÝnh cña Nhµ níc. Nh÷ng hÖ thèng ph¸p luËt t¬ng tù ®· ®îc ¸p
dông ë c¸c quèc gia ch©u ¢u kh¸c trong vµ sau ThÕ chiÕn thø nhÊt.
Anh lµ níc ®Çu tiªn thùc hiÖn BHTN dùa trªn nguyªn t¾c b¾t buéc
(®îc Quèc héi Anh th«ng qua n¨m 1911). Italy lµ quèc gia thø hai trªn thÕ
giíi ¸p dông hÖ thèng b¾t buéc vµo n¨m 1919. Trong nh÷ng n¨m 1920, mét
lo¹t c¸c quèc gia ë Ch©u ¢u ®· ban hµnh ph¸p luËt quèc gia vÒ BHTN b¾t
buéc. Canada vµ Hoa Kú ®· lµm nh vËy vµo nh÷ng n¨m 1930.
Trî cÊp b»ng tiÒn mÆt díi h×nh thøc trî gióp thÊt nghiÖp ®îc chi tr¶
cho ngêi thÊt nghiÖp mµ c¸c nguån thu nhËp kh«ng vît qu¸ giíi h¹n quy
®Þnh lÇn ®Çu tiªn ®îc thùc hiÖn vµo n¨m 1921 ë Luxembourg. N¨m 1938,
New Zeala ¸p dông mét ch¬ng tr×nh BHTN toµn diÖn vµ trî gióp thÊt nghiÖp
®îc thùc hiÖn trªn c¬ së thÈm tra thu nhËp cña c¸ nh©n. Australia ®· x©y
dùng mét hÖ thèng t¬ng tù vµo n¨m 1944.
Tõ ®ã ®Õn nay, BHTN b¾t buéc ®· ®îc triÓn khai réng ®Õn c¸c
quèc gia kh¸c. Trî cÊp BHTN ®îc chi tr¶ cho nh÷ng c¸ nh©n bÞ thÊt nghiÖp
kh«ng do lçi cña hä vµ v× thÕ bÞ mÊt nguån thu nhËp mµ hä vµ gia ®×nh cña hä
phô thuéc vµo. Khi bÞ thÊt nghiÖp "kh«ng tù nguyÖn" (nghÜa lµ nh÷ng c¸ nh©n
kh«ng tù g©y ra lý do ®Ó bÞ sa th¶i), ngêi lao ®éng sÏ ®îc nhËn trî cÊp
BHTN, th«ng thêng chØ ®îc nhËn trong mét kho¶ng thêi gian t¬ng ®èi
ng¾n. Tuy nhiªn, h¹n chÕ thêi gian chi tr¶ trî cÊp BHTN kh«ng ph¶i lµ vÊn
®Ò ®¬n gi¶n. NÕu kh«ng cã mét sù kiÓm so¸t chÆt chÏ ®èi víi nh÷ng ngêi
®Ò nghÞ hëng trî cÊp BHTN, c¸c c¬ quan qu¶n lý BHTN sÏ ph¶i chi tr¶ trî
cÊp thÊt nghiÖp trong mét thêi gian kh«ng cã giíi h¹n. §iÒu nµy còng cã thÓ
g¾n víi nguy c¬ cña viÖc gi¶m hoÆc thËm chÝ triÖt tiªu ®éng c¬ t×m kiÕm viÖc
lµm míi.
HiÖn nay cã ba lo¹i h×nh BHTN chñ yÕu trªn thÕ giíi:
- BHTN b¾t buéc trong ®ã nh÷ng nhãm ngêi lao ®éng nhÊt ®Þnh b¾t
buéc ph¶i tham gia;
- BHTN tù nguyÖn cã sù hç trî tµi chÝnh cña Nhµ níc, sù tham gia lµ
tù nguyÖn (chØ trõ trêng hîp c¸c thµnh viªn c«ng ®oµn ®îc yªu cÇu ®ãng
gãp cho c¸c quü cña c«ng ®oµn);
- Xem thêm -