Tài liệu Chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô nhật bản bài học kinh nghiệm cho việt nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ ------------------- VŨ THỊ LÝ CHIẾN LƢỢC PHÁT TRIỂN NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ NHẬT BẢN: BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO VIỆT NAM Chuyên ngành : Kinh tế thế giới và quan hệ kinh tế quốc tế Mã số : 60 31 07 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ ĐỐI NGOẠI Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN XUÂN THIÊN Hà Nội – 2012 0 MỤC LỤC DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT......................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG.................................................................................... ii DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ.............................................................. iii MỞ ĐẦU................................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG TỚI VIỆC HÌNH THÀNH CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ CỦA 7 NHẬT BẢN............................................................................................................ 1.1 Vai trò của ngành công nghiệp ô tô đối với nền kinh tế một quốc gia.................................................................................................................. 7 Những nhân tố tác động tới việc hình thành chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản....................................................... 8 1.2.1 Nhân tố chủ quan............................................................................... 8 1.2.2 Nhân tố khách quan........................................................................... 13 Các tiền đề để thực hiện chiến lược........................................................... 21 1.3.1 Thực trạng phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản chiến tranh thế giới thứ II………………………………………………… 21 1.3.2 Chính sách của chính phủ Nhật Bản ……………………………… 29 CHƯƠNG 2: CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ NHẬT BẢN ……………………………………………………………….. 36 1.2 1.3 2.1 Dự báo và quan điểm phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản……………………………………………………………………….... 36 2.1.1 Dự báo nhu cầu chủng loại ô tô và thị trường…………………….. 36 2.2 2.3 2.4 2.1.2 Quan điểm phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản………….. 37 2.1.3 Định hướng và mục tiêu cơ bản phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản…………………………………………………………… 39 Nội dung chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản……….................................................................................................... 40 2.2.1 Chiến lược sản phẩm………………………………………………. 40 2.2.2 Chiến lược thị trường toàn cầu của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản………………………………………………………………… 46 2.2.3 Chiến lược phát triển công nghiệp phụ trợ ô tô……………………. 51 2.2.4 Chiến lược quản trị doanh nghiệp và phát triển nguồn nhân lực trong ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản………………………….. 57 Các giải pháp để thực hiện chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản……………………………………………………………….. 59 2.3.1 Về phía chính phủ Nhật Bản………………………………………. 59 2.3.2 Về phía các doanh nghiệp Nhật Bản……………………………… 61 Đánh giá chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản……………………………………………………………………….... 76 2.4.1 Những mặt thành công của chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản………………………………………………. 76 2.4.2 Những tồn tại và nguyên nhân của chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản…………………………………............ 82 CHƯƠNG 3: MỘT SỐ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CỦA NHẬT BẢN ĐỐI VỚI CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN CÔNG NGHIỆP Ô TÔ VIỆT NAM…... 85 3.1 3.2 3.3 Tổng quan về ngành công nghiệp ô tô Việt Nam……………………….. 85 3.1.1 Thực trạng ngành công nghiệp ô tô Việt Nam…………………….. 85 3.1.2 Chính sách phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam………….. 88 Đánh giá về thực trạng và chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam……………………………………………………………….. 91 3.2.1 Những kết quả đạt được………………………………………….... 91 3.2.2 Tồn tại và nguyên nhân……………………………………............. 92 3.2.3 Những thách thức và cơ hội………………………………………... 98 Một số kinh nghiệm của Nhật Bản đối với chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam……………………………………….. 100 3.3.1 Phát triển công nghiệp phụ trợ…………………………………….. 100 3.3.2 Phát triển nguồn nhân lực có chất lượng………………………….. 102 3.3.3 Tập trung áp dụng các phương pháp quản lý doanh nghiệp và kiểm soát chất lượng sản phẩm hiệu quả………………………………… 104 3.3.4 Khuyến khích sản xuất sản phẩm thân thiện với môi trường……... 105 3.3.5 Cải tạo hệ thống cơ sở hạ tầng……………………………………... 106 3.3.6 Các chính sách -chiến lược của Nhà nước cần đồng bộ gắn liền với thực tế……………………………………………………………... 107 KẾT LUẬN……………………………………………………………………... 109 TÀI LIỆU THAM KHẢO……………………………………………………... 110 Phụ lục 1: Mô hình hợp tác của các công ty ô tô Nhật Bản với các đối tác Mỹ-châu Âu- Trung Quốc-Ấn Độ-Nhật Bản. Phụ lục 2: Chi phí lao động năm 2010 (đô la Mỹ/giờ). Phụ lục 3: Xu hướng đầu tư của các công ty ô tô Nhật Bản vào các thị trường (1989-2011). Phụ luc 4: Tỷ giá đồng Yên Nhật/Đô la Mỹ (1985-2011). Phụ luc 5: Số xe sở hữu/1000 người dân (2008). Phụ lục 6: Sản lượng sản xuất và xuất khẩu của các công ty ô tô Nhật Bản tại các khu vực (1985-2010). Phụ lục 7: Vốn đầu tư cho hoạt động R & D trong ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản (19802011). DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Giải thích 1 ACFTA 2 AFTA Khu vực mậu dịch tự do Asean 3 AICO Chương trình hợp tác công nghiệp Asean 4 AIJVs Các liên doanh công nghiệp Asean 5 APEC Diễn đàn Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương Hiệp định mậu dịch tự do ASEAN- Trung Quốc 6 ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 7 BBC Liên kết sản xuât chung nhãn mác 8 CEPT Thuế quan ưu đãi có hiệu lực chung 9 EU Liên minh châu Âu 10 FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài 11 FTA Hiệp định mậu dịch tự do 12 GATT 13 GDP Tổng sản phẩm nội địa 14 GNP Tổng sản phẩm quốc dân 15 JAMA Hiệp hội doanh nghiệp sản xuất ôtô Nhật Bản 16 MITI Bộ công nghiệp và công thương Nhật Bản 17 NAFTA 18 NXB Nhà xuất bản 19 ODA Viện trợ phát triển chính thức 20 OECD Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế 21 OPEC Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ 22 R&D Nghiên cứu và triển khai 23 SAARC 24 TPP 25 VAMA 26 VER Hạn chế xuất khẩu tự nguyện 27 WTO Tổ chức Thương mại Thế giới Hiệp định chung về thuế quan và thương mại Khu vực mậu dịch tự do Bắc Mỹ Hiệp hội hợp tác khu vực Nam Á Hiệp định đối tác kinh tế xuyên Thái Bình Dương Hiệp hội doanh nghiệp sản xuất ôtô Việt Nam i DANH MỤC CÁC BẢNG STT Bảng Nội dung Bảng 2.1 Danh sách 12 model xe ô tô “sạch” nhất của 1 năm 2011. Trang 46 Biểu thuế nhập khẩu ôtô năm 2011 hiệu lực 2 Bảng 3.2 3 Bảng 3.3 90 ngày 1/1/2011. Bảng so sánh mục tiêu và thực hiện tỷ lệ nội địa hóa ô tô. ii 97 DANH MỤC CÁC HÌNH STT Số hình 1 Hình 1.1 Nội dung Mô hình liên kết trong ngành công nghiệp ô Trang 9 tô Nhật Bản. 2 Hình 2.1 Dự báo chủng loại và số lượng xe tiêu thụ 36 tại thị trường châu Á năm 2015. Doanh số bán kinh kiện ô tô của các nước 3 Hình 2.3 thuộc liên minh châu Âu (EU) cho các đối 79 tác Nhật Bản (2000-2009). 4 Hình 2.4 Doanh số bán linh kiện ô tô Hoa Kỳ cho các đối tác Nhật Bản (1998-2010). iii 80 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Ngành công nghiệp ô tô là ngành rất quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của một quốc gia và là ngành công nghiệp có mức sinh lợi cao. Có thể thấy trên thế giới, các nước lớn đều là những nước có ngành công nghiệp ô tô rất phát triển phục vụ giao thông vận tải trong nước và nâng cao kim ngạch xuất khẩu. Việt Nam đang bước vào thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá, trong đó các ngành công nghiệp còn rất non trẻ về kỹ thuật, thiếu vốn và kinh nghiệm quản lý. Trong khi đó, các nước đi trước như Nhật Bản là nước công nghiệp với ngành công nghiệp ô tô rất phát triển, cạnh tranh mạnh với cả các cường quốc mạnh về ô tô như Hoa Kỳ, Đức, Pháp...mặc dù xuất phát điểm phát triển ngành này của Nhật không phải là có nhiều lợi thế hơn các nước khác về tài nguyên thiên nhiên và công nghệ nguồn. Những thành tựu của Nhật Bản đạt được trong ngành này thật diệu kỳ. Nhật Bản đã có những công ty ô tô danh tiếng nhất, xuất khẩu vào loại hàng đầu thế giới về ô tô, các chi nhánh sản xuất ô tô có mặt hầu hết các nước trên thế giới và cạnh trạnh mãnh mẽ ngay trong phạm vi lãnh thổ của các cường quốc ô tô khác. Thực tế, nền công nghiệp ô tô đã đóng góp rất lớn cho kinh tế Nhật Bản. Nguyên nhân nào dẫn đến ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản lại phát triển nhanh như vậy? Tại sao ô tô Nhật Bản lại chiếm lĩnh được thị trường thế giới? Các nước đang phát triển trong đó có Việt Nam là những nước đi sau học tập được kinh nghiệm gì từ sự phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản? Nhằm góp phần phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong những năm tới và trả lời những câu hỏi nêu ra ở trên, tôi đã chọn đề tài: “Chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản: Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam”. Do đó, nghiên cứu chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản là hết sức cần thiết và có ý nghĩa đối với Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hóa đất nước. Những kinh nghiệm và thực tế sống động của Nhật Bản trong ngành công nghiệp ô tô sẽ giúp Việt Nam chúng ta định hướng đúng đắn cho việc phát triển ngành này tại Việt Nam, góp phần đưa đất nước ngày càng phát triển về công nghệ và kinh tế. 1 2. Tình hình nghiên cứu. Nghiên cứu về đề tài ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản bao gồm thực trạng ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản, chiến lược phát triển ngành ô tô Nhật Bản...đã có rất nhiều tác giả nước ngoài đã thực hiện như: - “Automative and components market in Asia” (2000), tác giả Paul Brough, Head of Financial Advisory Services, China and Hong Kong SAR KPMG, Hongkong. Nghiên cứu tập trung vào chiến lược phát triển công nghiệp phụ trợ ô tô từ năm 1986-2004 của một số nước châu Á đặc biệt là Nhật Bản dưới tác động của các FTA giữa các nước trong khu vực. - “ Automotive Technologies and Measures in Japan” (Feb/2009), tác giả Keiko Hirota, Musashi University, Tokyo, Japan. Nghiên cứu của tác giả nêu các giải pháp về công nghệ để giải quyết các thách thức về môi trường đối với sự phát triển của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản từ năm 2001-2020. - “Building in America” (October/2010), Japan Automobile Manufacturers Association Inc, JAMA, Japan. Bài viết đưa ra một bức tranh tổng thể về hoạt động sản xuất của các công ty trong Hiệp hội sản xuất ô tô Nhật Bản tại thị trường Mỹ từ năm 1986-2009 về hoạt động sản xuất, đầu tư và xuất khẩu... - “Brochures 2010 & 2011” (2010 & 2011), JAMA, Japan. Báo cáo hằng năm của Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản về tổng kết về ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản về các mặt doanh thu, doanh số, thị trường… - “Common Challenges, Common Future” (2011), JAMA, Japan. Bài báo cáo về thực trạng sản xuất của các công ty ô tô Nhật Bản trong Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô tại thị trường EU. -“Energy and Environmental Challenges for Japanese Automobile industry” (2000), tác giả: Daniel Sperling, University of Carlifonia, USA. Nghiên cứu này của tác giả phân tích thách thức cắt giảm lượng khí thải động cơ xe do yêu cầu của khách hàng về sản phẩm an toàn cho sức khỏe và tác động của qui định về khí thải 2 do nguy cơ biến đổi khí hậu môi trường ngày càng rõ rệt với việc cân bằng chi phí sản xuất của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. - “Enviromental regulation, R&D and Technological Change”(2010), tác giả Akira Hibiki & Toshi H Arimura & Shunsuke Managi National Institute for Environmental Stuties, Sophia University, Tohoku University, Japan. Các tác giả phân tích những quy định của chính phủ các nước về vấn đề môi trường, đưa ra các thách thức và giải phát triển khai các công nghệ để giải quyết các vướng mắc liên quan đến tác động của ngành công nghiệp ô tô đến môi trường. - “Globalization and the Reorganization of Japan’s Auto Parts Industry”(2009), tác giả Ulrike Schaede, - University of California, San Diego, U.S.A. Bài nghiên cứu phân tích thực trạng và chiến lược toàn cầu hóa và tái cơ cấu ngành công nghiệp phụ trợ của Nhật Bản từ năm 1994-2008 dưới tác động của khủng hoảng kinh tế Nhật (1991) và suy thoái kinh tế toàn cầu năm 2008. - “Infant industry policy: A case of Japanese Automobile industry before 1945” (February 2007), tác giả: Ken Togo, Musashi University, Tokyo, Japan. Bài viết phân tích tác động chính sách của chính phủ Nhật tới nền công nghiệp ô tô Nhật Bản trước chiến tranh, sự phát triển của ngành này trước chiến tranh thế giới thứ II, và mối quan hệ tương tác giữa những nhà sản xuất và các chính sách của chính phủ. - “Janpan Automative Industry: Recent Developments and Future Compartive Outlook” (1994), tác giả Chris Lin, University of Michigan Transportation Research Institute, USA. Bài nghiên cứu của tác giả này đã nêu ra bức tranh thực trạng và triển vọng phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản từ 1945-2004. -“Japan and the ASEAN 4 Automotive industry”, tác giả Roger Farrel và Christopher Findlay (August/2001), Australia – Japan Research Centre, Australian National University. Nghiên cứu nói trên của tác giả Roger Farrel và Christopher Findlay tập trung phân tích vào thách thức, triển vọng và chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của các doanh nghiệp Nhật Bản tại 4 nước: Thái Lan, 3 Indonesia, Philippines và Malaysia. Trong đó, tác giả tập trung và hướng phát triển công nghiệp phụ trợ tại các nước đặc biệt là tại Thái Lan, đánh giá tiềm năng phát triển từng sản phẩm phù hợp với từng thị trường. - “Japanese automakers economic contributions to America”(July/2010), JAMA, Japan. Bài viết về những thành công và những đóng góp của các nhà sản xuất ô tô trong Hiệp hội các nhà sản xuất ô tô Nhật Bản tại thị trường Mỹ từ năm 1986-2009. - “Phương thức Toyota” (1997), tác giả Jeffrey K.Liker, Nxb Tri thức, Hà Nội. Công trình nghiên cứu của tác giả về phương thức sản xuất “tinh gọn” của Toyota-chìa khóa tạo nên thành công của công ty và ảnh hưởng của nó đến toàn ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. - Seminar report “Economic and Enviromental Challenges for the Automobile industry in Europe and Japan, (24 April 2009), EU-Japan Centre for Industry Cooperation, Tokyo, Japan. Đây là các báo cáo tập trung vào thách thức kinh tế và môi trường mà ngành công nghiệp ô tô tại Nhật và Châu Âu phải đối mặt đồng thời nêu các giải pháp tháo gỡ khó khăn. - “Views and Policies on Japan’s Automative Industry” (Feb/2010), tác giả Shin Hosaka, Automobile Division Manufacturing Bureau, Ministry of Economy, Trade and Industry, Japan. Bài viết của tác giả đưa ra quan điểm và chính sách của chính phủ Nhật Bản để điều chỉnh chính sách và chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản do tác động của suy thoái kinh tế thế giới năm 2008-2009. Trên đây là một vài các nghiên cứu về ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản trong số rất nhiều các nghiên cứu của các tác giả trên thế giới. Các nghiên cứu này tập trung vào một một số vấn đề như: thực trạng phát triển ngành, nguyên nhân thành công của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản cũng như thách thức mà ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản phải đối mặt trong thế kỷ XXI. Tuy nhiên, các đề tài này chỉ tập trung đề cập những vấn đề chiến lược giới hạn trong ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. Câu hỏi đặt ra là, các nước đi sau như Việt Nam có thể học hỏi gì từ chiến lược của Nhật Bản và vận dụng vào thực tiễn Việt Nam từ kinh nghiệm của 4 Nhật Bản thì chưa có công trình nghiên cứu nào về vấn đề này. Do đó, tôi đã lựa chọn đề tài về chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản để nghiên cứu với hi vọng sẽ có được những trải nghiệm nghiên cứu thực tế để có những đề xuất giải pháp cho sự phát triển ngành công nghiệp này tại Việt Nam. 3. Mục đích nghiên cứu của luận văn. 3.1. Mục đích nghiên cứu. Tìm hiểu, những nhân tố tác động hình thành chiến lược và nội dung của chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. Từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm áp dụng vào thực tiễn của Việt Nam. Từ những nghiên cứu về ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản và thực tế ở Việt Nam, luận văn đưa ra các gợi ý giải pháp phát triển ngành công nghiệp ô tô của Việt Nam. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu. - Nghiên cứu những nhân tố tác động hình thành và nội dung của chiến ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. - Đánh giá những mặt thành công và hạn chế của chiến lược này và khả năng vận dụng của các nước đi sau. - Trên cơ sở những kinh nghiệm thực tế của Nhật Bản và thực tiễn của Việt Nam, luận văn đưa ra các kiến nghị nhằm góp phần phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong bối cảnh hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. 4.1. Đối tượng nghiên cứu của luận văn. Chiến lược phát triển của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản mà trọng tâm là chiến lược công nghệ, chiến lược thị trường quốc tế và chiến lược về sản phẩm… của một số công ty ô tô tiêu biểu như Toyota, Honda, Nissan...từ năm 1986-đến những năm đầu thế kỷ XXI (2020). Từ các đại diện tiêu biểu này, sẽ cho thấy đặc điểm chiến lược chung của toàn ngành. 4.2. Phạm vi nghiên cứu. 5 Ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản là một ngành công nghiệp rất đồ sộ có bề dày lịch sử và công nghệ hiện đại...Trong luận văn này chỉ tập trung nghiên cứu chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản từ năm 1986 đến năm 2020 (sau sự lên giá của đồng Yên Nhật sau Thỏa ước Plaza tháng 9/1985); đặc biệt chú trọng các chiến lược phát triển công nghệ, chiến lược thị trường quốc tế, chiến lược sản phẩm thông qua nghiên cứu một số công ty hàng đầu của ngành như Toyota, Nissan, Honda... 5. Phương pháp nghiên cứu. Luận văn sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, diễn giải, quy nạp, so sánh. Ngoài ra, phương pháp thống kê được sử dụng như là một công cụ phân tích số liệu để minh chứng cho các vấn đề nghiên cứu. 6. Những đóng góp mới của luận văn. - Làm rõ sự thành công và hạn chế của chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản, qua đó nêu bật vị trí vai trò của ngành công nghiệp ô tô đối với phát triển kinh tế Nhật Bản. - Đề xuất các kiến nghị nhằm phát triển ngành công nghiệp ô tô Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế trên cơ sở những kinh nghiệm của Nhật Bản và thực trạng ngành ô tô Việt Nam. 7. Kết cấu, nội dung của luận văn. Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 03 chương: Chương 1: Những nhân tố tác động tới việc hình thành chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản. Chương 2: Chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản. Chương 3: Một bài học kinh nghiệm của Nhật Bản đối với chiến lược phát triển công nghiệp ô tô Việt Nam. 6 CHƯƠNG 1: NHỮNG NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG TỚI VIỆC HÌNH THÀNH CHIẾN LƯỢC PHÁT TRIỂN NGÀNH CÔNG NGHIỆP Ô TÔ CỦA NHẬT BẢN 1.1.Vai trò của ngành công nghiệp ô tô đối với nền kinh tế một quốc gia. Từ khi ra đời, ngành công nghiệp ô tô luôn chứng tỏ vai trò trong quan đối với một quốc gia ở các lĩnh vực: đáp ứng nhu cầu ngày một gia tăng của con người trong việc đi lại và vận chuyển hàng hoá. Đây là ngành đã và đang tạo động lực tăng trưởng cho nhiều quốc gia: ví dụ, ngành công nghiệp ô tô đóng góp khoảng 10% vào GDP của Nhật Bản mỗi năm, còn tại Hoa Kỳ là 14.5% và tạo ra hơn 2 triệu việc làm (2010) [41]. Ngành công nghiệp ô tô cũng được xem là ngành sản xuát vật chất vì nó cung cấp phương tiện đi lại, vận chuyển hàng hoá. Theo tính toán của Phòng thương mại Mỹ, 75% hàng hoá và 80% lượng hàng hoá được vận chuyển bằng đường ô tô. Ngành công nghiệp ô tô là ngành có mối liên kết chặt chẽ nhiều ngành công nghiệp phụ trợ: cao su, kim loại, hoá chất, điện tử...Điều này cho thấy, sự phát triển của ngành này thúc đẩy các ngành khác phát triển. Các thành tựu khoa học phát triển như tự động hoá, khoa học điện tử, hoá chất, chế tạo... Ngành công nghiệp ô tô có mức sinh lời cao. Tuy nhiên, để một quốc gia có thể trở thành một trong những nhà sản xuất ô tô trên thế giới, thì quốc gia đó cần phải hội tụ rất nhiều yếu tố: ngành đòi hỏi vốn lớn, trình độ công nghệ hiện đại, chuyên môn hoá và hợp tác hoá trong sản xuất cao, quy mô ngành lớn, mạng lưới tiêu thụ và chăm sóc khách hàng rộng khắp, trình độ lao động có tay nghề...Do đó, ngành sản xuất ô tô thường phát triển mạnh ở các nước phát triển tiên tiến. Các nước còn hạn chế về các yếu tố nêu trên muốn tạo dựng một ngành công nghiệp sản xuất ô tô riêng thì cần phải có các chính sách và chiến lược hợp lý mới có thể đạt được mục tiêu hoặc hay chọn hướng phát triển ngành bằng cách tham gia vào mạng lưới cung ứng linh kiện ô tô toàn cầu mà nước đó có lợi thế cạnh tranh và phát triển. 7 1.2. Những nhân tố tác động tới việc hình thành chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô của Nhật Bản. 1.2.1. Nhân tố chủ quan. Bên cạnh những nhân tố khách quan (bên ngoài nền kinh tế Nhật Bản) những nhân tố chủ quan (từ nền kinh tế Nhật Bản và ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản) đã có tác động đến sự chuyển hướng chiến lược phát triển của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. Mỗi một giao đoạn, ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản lại điều chỉnh chiến lược của mình sao cho phù hợp với điều kiện thực tế của ngành và những yếu tố bên ngoài ngành. 1.2.1.1. Mô hình truyền thống thầu phụ (Keiretsu) Mô hình truyền thống thầu phụ hình kim tự tháp (Keiretsu) trong ngành công nghiệp sản xuất ô tô Nhật Bản không hoàn toàn phù hợp với xu hướng khu vực hoá và toàn cầu hoá. Năm 1981, có khoảng 11 nhà lắp ráp ô tô và 9.500 nhà cung cấp, trong đó có 500 nhà cung cấp linh kiện quan trọng. Các nhà cung cấp này là các công ty chi nhánh hoặc liên kết với công ty lắp ráp dưới hình thức nắm giữ cổ phần và liên kết với nhau theo mô hình truyền thống Keiretsu [31, tr6]. Keiretsu là tạo ra mối liên kết hàng ngang giữa các công ty làm ăn với nhau bằng phương thức xâm nhập sâu vào nhau qua mua cổ phần của đối tác. Phương thức này đặc biệt phổ biến trong quan hệ giữa nhà sản xuất với các nhà thầu phụ của họ. Trường hợp điển hình như Nissan Motor trước khi Carlos Ghosn tiến hành cải tổ đã mua cổ phần ở trong đến 1.400 công ty khác, hầu hết trong số họ là các nhà cung cấp (thầu phụ) và đối tác của Nissan. Rất nhiều công ty Nhật đã hoạt động trên mô hình Keiretsu. Thông thường một nhà sản xuất lớn sẽ mua cổ phần trong ít nhất vài trăm công ty khác liên quan. Trong một thời gian dài, Keiretsu được xem là một phương thức tiên tiến của nền kinh tế Nhật bởi một số lợi thế sau: đảm bảo sự an tâm khi đầu tư của các nhà cung cấp, nhà sản xuất có thông tin nhiều nhất và có thể can thiệp sâu nhất vào tất cả các phương diện của nhà cung cấp, nhà cung cấp được cung cấp tài chính từ tập đoàn đối tác nên lớn lên nhanh hơn, mối lợi hai chiều: nhà sản xuất có nguồn cung 8 ổn định về số lượng, đảm bảo về chất lượng - nhà cung cấp yên tâm về đầu ra và hiệu quả đầu tư Tuy nhiên, ngày nay Keiretsu đã bộc lộ một số yếu điểm, đáng chú ý nhất là: tạo ra sức ỳ cực lớn cho chính các nhà cung cấp. Họ trở nên chậm thay đổi mẫu mã, công nghệ. Các công ty lớn phải dàn trải tài chính ra quá rộng nên thường đuối sức và giảm khả năng, động lực cạnh tranh và đổi mới của các bên. Nhà sản xuất, lắp ráp. Nhà thầu phụ bậc 1/cung cấp bậc 1 (khung sườn, cấu kiện, dây chuyền lắp ráp) Nhà thầu phụ bậc 2/cung cấp bậc 2 (linh kiện chi tiết). Các ngành công nghiệp sản xuất nguyên liệu (sắt, thép, cao su…) Hình 1.1. Mô hình liên kết trong ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản (Nguồn: (JAMA-2010) Khi Carlos Ghosn tiếp quản Nissan Motors, tập đoàn này đang trên bờ vực phá sản với khoản nợ khổng lồ lên đến 20 tỷ đô la Mỹ và gần như không có khả năng thanh toán. Một trong những nguyên nhân chủ yếu chính là Keiretsu. Carlos. Từ việc dàn trải trong mối qua hệ với 1.400 công ty khác, ông đã bán hết cổ phần 9 mà Nissan nắm giữ, chỉ giữ lại 4 nhà cung cấp.Cùng với nhiều biện pháp khác, chỉ một năm sau, Nissan có lãi 2.7 tỷ đô la Mỹ và trở thành công ty đứng vị trí số hai trong các nhà sản xuất ô tô ở Nhật, chỉ sau Toyota [59]. Cách làm của Nissan khiến hàng loạt công ty Nhật đã phải xem xét lại và thay đổi quan điểm về phương thức này, dù họ vốn là các công ty khá bảo thủ. Theo thống kê của Bộ Công nghiệp và công thương Nhật Bản, năm 1990 chỉ còn có 167 nhà sản xuất linh kiện có cổ phần với các nhà sản xuất xe ô tô [21, tr6]. Với xu hướng toàn cầu hoá, các nhà sản xuất ô tô đứng trước lựa chọn mua được những linh kiện giá tốt trên toàn thị trường thế giới chứ không chỉ bó hẹp trong một hoặc hai nhà cung cấp theo mối liên kết truyền thống. Thứ hai là, các nhà sản xuất (lắp rắp) ô tô đã chuyển giây chuyền sản xuất sang các khu vực và lãnh thổ khắp nơi trên thế giới, do đó tất yếu các nhà sản xuất linh kiện cũng phải vận động theo. Đây là một thách thức lớn, bởi họ phải đứng trước rất nhiều áp lực về vốn, công nghệ sao cho phù hợp với tình hình mới, do đó chiến lược của các nhà cung ứng cũng như nhà sản xuất ô tô làm sao phải đáp ứng được tình hình mới. Việc các công ty sản xuất có cổ phần ở nhiều công ty con cung cấp linh kiện liệu có còn hiệu quả nữa không khi mà vốn đầu tư tràn lan trong khi nguồn cung ứng từ các công ty con không phải là nguồn cung ứng tối ưu trước thị trường “không biên giới”? Đó chính là những nguyên nhân khiến cho các nhà sản xuất ô tô của Nhật Bản phải xem xét lại chiến lược kinh doanh của mình trước sức ép cạnh tranh ngày càng gắt gao hiện nay. 1.2.1.2. Nhu cầu mở rộng thị trường mới để giảm chi phí và gia tăng lợi nhuận thông qua tận dụng các nguồn lực tôí ưu bên ngoài. Gần hai thập kỷ nay, Nhật Bản đối mặt với tình trạng dân số “già” và thiếu hụt lực lượng lao động trong khi chính phủ Nhật Bản và người dân Nhật Bản đều rất khắt khe với lao động nhập cư thông qua các chính sách nhập cư khắt khe và các quy định ngặt nghèo trong tuyển dụng lao động nước ngoài tại các công ty của Nhật Bản tại thị trường nội địa. Theo dự báo của chính phủ, trong vòng 50 năm tới, dân số của Nhật Bản sẽ giảm khoảng một phần ba xuống còn 90 triệu người. Đến năm 10 2055, cứ ba người Nhật thì lại có hơn một người trên 65 tuổi. Khi đó, số người trong độ tuổi lao động cũng giảm hơn một phần ba xuống còn 52 triệu người. Năm 2010 đánh dấu mức giảm dân số tồi tệ nhất của Nhật Bản kể từ năm 1899. Tỷ lệ tử liên tục cao hơn tỷ lệ sinh tại đây. Một phần tư dân số Nhật trên độ tuổi 65 và có thể tăng lên 40% vào năm 2050, đẩy hệ thống phúc lợi xã hội tình trạng khó khăn. Nhập cư là một cách để giải quyết vấn đề này, nhưng chính sách của Nhật đang làm nhụt chí nhân lực từ nước ngoài [71]. Các công ô tô Nhật Bản tập chung chủ yếu ở hai khu vực truyền thống là Tokyo và Aichi, Nagoya…Đây cũng là một nguyên nhân khiến cho giá thuê đất cao và thiếu hụt lao động. Ở thị trường nội địa, các công ty ô tô Nhật Bản cũng đã mở rộng các nhà máy sang các khu vực khác để giảm áp lực về giá thuê đất và thiếu hụt lao động. Tuy nhiên, đây cũng chỉ là biện pháp trong ngắn hạn. Về dài hạn, các công ty phải có chiến lược tìm kiếm nguồn lao động dồi dào và chi phí lao động rẻ hơn tại các thị trường bên ngoài Nhật Bản để giảm chi phí. Trong khi thị trường của các khu vực như Trung Quốc, ASEAN, Ấn Độ… nguồn nhân công dồi dào và chi phí nhân công lại rẻ (Phụ lục 2). Tại các thị trường này, chương trình xây dựng cơ sở hạ tầng cũng là một động lực tạo đà phát triển kinh tế, nhu cầu mua sắm của người dân ngày một tăng cao do mức sống tăng. Nhật Bản vốn được biết đến là đất nước có nền văn hoá rất đặc sắc nhưng cũng là nước rất kham hiếm nguồn tài nguyên và nguy cơ động đất, sóng thần cao. Trận động đất và sóng thần tàn phá Nhật Bản (1/3/2011) được đánh giá thảm họa lớn nhất trong lịch sử. Ngành sản xuất ô tô và thiết bị công nghệ bị đình trệ gây ảnh hưởng tiêu cực tới nguồn cung sản phẩm toàn cầu của các công ty: Nissan, Toyota, Honda và Subaru...Cả 4 công ty kể trên đều lâm vào trình trạng khá khó khăn vì hậu quả động đất. Không chỉ riêng các nhà máy lắp ráp ô tô, ngay cả những cơ sở sản xuất linh phụ kiện tại Nhật Bản cũng bị đình trệ. Autoliv, nhà sản xuất các sản phẩm an toàn trên xe hơi như dây đai và túi khí lớn nhất thế giới, đã phải đóng cửa một trong số 3 nhà máy tại Nhật Bản. Những nhà máy lắp ráp xe hơi của Toyota, 11 Nissan, Honda và nhiều hãng cung cấp phụ kiện khác đều nằm gần các lò phản ứng Fukushima vốn đang gặp rắc rối sau động đất. Hơn hai thập kỷ nay, nền kinh tế tăng trưởng rất chậm chạp. Thị trường trong nước trở nên nhỏ hẹp một khi năng lực sản xuất của ngành ngày càng tăng cao do công nghệ ngày một tiên tiến, một số dây chuyền sản xuất trong nước cần được chuyển giao sang sản xuất tại một số thị trường có nhu cầu thấp hơn để thay thế dây chuyền mới ở trong nước. Chuyển hướng sản xuất sang các thị trường không chỉ giảm chi phí khi tận dụng được lợi thế lao động, chi phí nhân công rẻ mà còn là một biện pháp phân tán rủi ro từ yếu tố tỷ giá, thiên tai. Nhật Bản cũng được đánh giá là một thị trường “đắt đỏ” vào hàng bậc nhất thế giới, đối với ngành công nghiệp ô tô, giá xăng dầu có tác động rất lớn đến lượng tiêu thụ sản phẩm và chiến lược phát triển sản phẩm. Hai cú sốc dầu mỏ thế giới đã có tác động mạnh mẽ đến sự chuyển hướng chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. Trong hai thập kỷ cuối cùng của thế kỷ XX và sang những năm đầu của thể kỷ XXI, giá cả nguyên liệu (dầu mỏ) ngày càng tăng cao và khan hiếm khi môi trường sống ngày càng huỷ hoại trầm trọng thì các công ty đều chú trọng đến chiến lược phát triển sản phẩm làm sao đạt được tiêu chí an toàn, tiết kiệm nhiên liệu và sử dụng các loại nhiên liệu mới thân thiện với môi trường. Đây sẽ là xu thế chung của thế giới trong các thập kỷ tiếp theo. Do đó, các công ty Nhật Bản và chính phủ Nhật Bản phải có chiến lược dài hạn trong công tác nghiên cứu và triển khải công nghệ. Chiến lược sản xuất hướng về xuất khẩu (thập kỷ 60 và 70 của thế kỷ XX) không còn phù hợp khi mà các nước nhập khẩu đưa ra những qui định về những qui định về tỷ lệ nội địa hoá, mức thuế nhập khẩu cao, và những rào cản thương mại khác cũng là những nhân tố tác động đến chiến lược phát triển ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản. Các công ty đứng trước lựa chọn phải tham gia vào phân công lao động quốc tế để tránh những rào cản trên. Bên cạnh thị trường Châu Âu, Mỹ và thị trường nội địa (1945-1985) đã không còn giữ được mức tăng trưởng cao như ban đầu, do đó nhu cầu mở rộng thị 12