Tài liệu Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn nguyễn huy thiệp

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGÔ THỊ THU GIANG CẢM QUAN SINH THÁI TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Thái Nguyên - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGÔ THỊ THU GIANG CẢM QUAN SINH THÁI TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Phan Trọng Thƣởng Thái Nguyên - 2014 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu http://www.lrc-tnu.edu.vn/ LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi không sao chép của ai. Các kết quả của đề tài là trung thực và chưa được công bố ở các công trình khác. Nội dung của luận văn có sử dụng tài liệu, thông tin được đăng tải trên các tác phẩm, tạp chí, các trang web theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn. Nếu sai tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2014 Tác giả luận văn Ngô Thị Thu Giang Số hóa bởi Trung tâm Học liệu i http://www.lrc-tnu.edu.vn/ LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Phan Trọng Thưởng – Viện Văn học Việt Nam về sự hướng dẫn tận tình, chu đáo, đầy tinh thần trách nhiệm của thầy trong quá trình em hoàn thành luận văn. Em xin cảm ơn sự tạo điều kiện giúp đỡ của Ban chủ nhiệm Khoa Ngữ Văn và các thày, cô giáo Khoa Sau đại học - trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên để em được thực hiện đề tài luận văn này. Em cũng xin chân thành cảm ơn bạn bè và những người thân đã động viên và nhiệt tình giúp đỡ em trong thời gian hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2014 Tác giả luận văn NGÔ THỊ THU GIANG Số hóa bởi Trung tâm Học liệu ii http://www.lrc-tnu.edu.vn/ MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan..................................................................................................................i Lời cảm ơn. .................................................................................................................. ii Mục lục.. ..........................................................................................................………iii MỞ ĐẦU ......................................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................... 2 3. Đối tượng nghiên cứu............................................................................................. 4 4. Mục đích nghiên cứu .............................................................................................. 4 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................................. 4 6. Phạm vi nghiên cứu ................................................................................................ 4 7. Các phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 4 8. Đóng góp của luận văn........................................................................................... 5 9. Bố cục của luận văn................................................................................................ 6 NỘI DUNG ..................................................................................................................7 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI .........................7 1.1. Các khái niệm ...................................................................................................... 7 1.1.1. Sinh thái ............................................................................................................ 7 1.1.2. Tự nhiên ............................................................................................................ 8 1.1.3. Môi trường và môi trường sinh thái ................................................................ 9 1.1.4. Cảm quan và Cảm quan sinh thái.................................................................. 10 1.1.5. Phê bình sinh thái ........................................................................................... 10 1.2. Vấn đề sinh thái và môi trường trong xã hội hiện nay .................................... 13 1.3. Vấn đề sinh thái trong văn học nghệ thuật....................................................... 15 1.3.1. Con người và thiên nhiên trong văn học dân gian ....................................... 16 1.3.2. Con người và thiên nhiên trong văn học trung đại ....................................... 20 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iii http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1.3.3. Con người và thiên nhiên trong văn học hiện đại ........................................ 23 Chương 2. QUAN HỆ GIỮA CON NGƯỜI VÀ THIÊN NHIÊN TRONG CẢM QUAN SINH THÁI QUA TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP....26 2.1. Con người và thiên nhiên trong mối quan hệ gắn bó yêu thương .................. 26 2.2. Con người và tự nhiên trong những mối xung đột .......................................... 37 2.2.1. Con người tận diệt tự nhiên ........................................................................... 38 2.2.2. Phản ứng của tự nhiên trước sự can thiệp của con người ............................ 49 2.3. Quan niệm nhân quả và những vấn đề đặt ra trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp.................................................................................................................. 64 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT TIẾP CẬN VẤN ĐỀ SINH THÁI TRONG TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP ..........................................................72 3.1. Nghệ thuật độc thoại nội tâm............................................................................ 72 3.2. Nghệ thuật xây dựng và khai thác tình huống ................................................. 74 3.3. Nghệ thuật lựa chọn chi tiết .............................................................................. 78 3.4. Nghệ thuật tổ chức truyện ................................................................................. 82 3.5. Nghệ thuật tổ chức không gian, thời gian ........................................................ 86 3.5.1. Không gian nghệ thuật ................................................................................... 86 3.5.2. Thời gian nghệ thuật ...................................................................................... 89 KẾT LUẬN ................................................................................................................94 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................97 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu iv http://www.lrc-tnu.edu.vn/ MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Văn học Việt Nam những thập niên cuối của thế kỷ XX ghi nhận một hiện tượng “hai lần lạ” trên văn đàn với những tác phẩm đầu tay của tác giả này đã gây xôn xao dư luận và tốn nhiều giấy mực của giới phê bình văn học trong và ngoài nước: Tướng về hưu, Những ngọn gió Hua Tát, Con gái thủy thần, Kiếm sắc, Vàng lửa, Phẩm tiết… Đó là nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Những đặc sắc trong các sáng tác của ông mặc dù có những ý kiến khen chê khác nhau nhưng tất cả đều giống như một khối thuốc nổ và có lực hấp dẫn khó cưỡng đối với độc giả. 1.2. Nguyễn Huy Thiệp có mặt trên nhiều mảng sáng tác như kịch bản văn học, phê bình văn học, tiểu thuyết nhưng truyện ngắn là địa hạt có nhiều mùa gặt bội thu hơn cả. Truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp gây ra nhiều cuộc tranh luận sôi nổi với những ý kiến đa chiều khiến tác phẩm của ông được nhìn nhận đa diện hơn. Hầu hết các ý kiến đánh giá đều khẳng định truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp có nhiều phá cách táo bạo và mới mẻ cùng nghệ thuật kể chuyện sắc sảo, linh hoạt trong mỗi tác phẩm. Tuy nhiên, hầu hết các bài viết đều hướng sự quan tâm đến những vấn đề: Chủ đề lịch sử, không gian và thời gian nghệ thuật, nghệ thuật xây dựng nhân vật, mâu thuẫn thế sự, văn hóa ứng xử... mà chưa quan tâm đến một điểm khá mới mẻ và độc đáo của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, đó là mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong một số truyện ngắn của ông. 1.3. Văn học hiện đại vẫn thường thấy những tác phẩm phản ánh về mối quan hệ giữa con người với con người, những cuộc đấu tranh giai cấp, đấu tranh giải phóng dân tộc, những quan điểm nghệ thuật về con người… còn những tác phẩm văn học phản ánh mối quan hệ giữa con người và tự nhiên thường là miêu tả vẻ đẹp của thiên nhiên mà hiếm thấy những tác phẩm nói đến cách ứng xử của con người với thế giới tự nhiên. Ngày nay, trước nhu cầu nóng bỏng của nhân loại về cải thiện môi trường sinh thái, khát vọng về mối giao hoà vĩnh cửu giữa con người và thiên nhiên được phản ánh trong văn học càng thể hiện rõ rệt ý nghĩa thực tiễn và tính thời sự của nó. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Hiện nay, nguy cơ sinh thái là vấn đề nổi lên trên phạm vi toàn cầu và được nhiều nhà văn nói đến nhưng Nguyễn Huy Thiệp đã có tiếng nói của riêng mình về vấn đề này bằng một quan điểm mới mẻ và cập nhật. Cách nói của ông hấp dẫn và dữ dội. Đặc biệt, ông đã nói đến những điều này từ rất sớm, bằng con mắt khách quan của một người miền xuôi khi đến với rừng. 1.4. Việc phản ánh về vấn đề sinh thái trong văn học không phải là sự ngẫu nhiên, xa lạ mà đang là một vấn đề mang tính toàn cầu và cũng là một chủ đề nóng của văn học đương đại. Nguyễn Huy Thiệp đã có những tác phẩm góp chung tiếng nói vào mảnh đất mới này. Chính bởi những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài: Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp để nghiên cứu và tìm hiểu thêm về một tác giả trên cảm hứng sáng tác mới. Qua đó, chúng tôi muốn góp một phần nhỏ bé của mình nhằm khẳng định vị trí cũng như những đóng góp của nhà văn đối với sự phát triển của văn học Việt Nam đương đại. Bằng việc khảo sát cụ thể, chi tiết tác phẩm, chúng tôi hi vọng có thêm những phát hiện về thành công cũng như những nét độc đáo, sáng tạo mới mẻ, hiện đại của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trên cơ sở lý thuyết phê bình sinh thái của văn học. 2. Lịch sử vấn đề Nghiên cứu về truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp không phải chỉ có một vài công trình mà ông đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Có tới 54 bài bào dài ngắn khác nhau bàn về Nguyễn Huy Thiệp được tập hợp trong cuốn Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp của Phạm Xuân Nguyên và rất nhiều đề tài khác cùng nghiên cứu về các giá trị mà truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp mang lại. Chúng tôi đã nghiên cứu hầu hết các bài viết về Nguyễn Huy Thiệp được tập hợp trong tuyển tập Đi tìm Nguyễn Huy Thiệp này và thấy rằng những bài viết này bao gồm trong đó những đánh giá về tác phẩm, tác giả, về chủ đề tư tưởng, hình thức nghệ thuật, thi pháp, và không ít bài mang tính chất điểm lại lịch sử tiếp nhận Nguyễn Huy Thiệp, những ý kiến ngổn ngang xung quanh hiện tượng Nguyễn Huy Thiệp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Các đề tài tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ của các trường đại học cũng dành nhiều sự quan tâm đến truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp như nghiên cứu về: Đặc trưng truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp của tác giả Hoàng Kim Oanh, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh; Người kể chuyện trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp của tác giả Bùi Đức Thiện, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn; Luận án Lời văn nghệ thuật Nguyễn Huy Thiệp của Nguyễn Văn Đông, trường Đại học sư phạm Hà Nội… và một số công trình khác. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu về mối quan hệ giữa con người với tự nhiên trong truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Đáng chú ý hơn cả là bài viết Mùa xuân – sinh thái và văn chương của GS.TS. Huỳnh Như Phương đăng trên trang web http://nld..com đã bàn về vấn đề lý thuyết phê bình sinh thái đã dẫn ra truyện ngắn Muối của rừng của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp và một số ví dụ thực tế khác để nhấn mạnh đến sự tương tác giữa môi trường tự nhiên với con người; đồng thời tác giả cũng chỉ ra vấn đề sinh thái không còn đơn thuần của riêng ngành khoa học nào nữa mà đã trở thành vấn đề toàn cầu trong đó có trách nhiệm của văn chương, đó vừa là vấn đề đạo đức, vừa là vấn đề thẩm mỹ. Ỏ Việt Nam, lý thuyết Phê bình sinh thái là vấn đề khá mới mẻ và chưa nhận được nhiều sự quan tâm. Năm 2012, trong một bài nói chuyện ở Viện Văn học, nhà nghiên cứu người Mỹ Karen Thornber đã giới thiệu về trường phái phê bình sinh thái nhưng cho đến nay có rất ít bài viết hay công trình nghiên cứu cụ thể về vấn đề này. Mới đây, PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp mới công bố công trình nghiên cứu Thơ Mới từ góc nhìn sinh thái học văn hóa đã vận dụng lý thuyết Phê bình sinh thái để soi chiếu vào thơ Mới mang đến những cái nhìn rất mới mẻ và thú vị. Ngoài ra còn một số các bài báo khác cũng ít nhiều đề cập đến phê bình sinh thái nhưng mới chỉ dừng lại ở việc chạm đến mà chưa thực sự vận dụng lý thuyết mới này để đánh giá các tác phẩm văn học. Dựa trên những ý kiến bàn luận và các kết quả nghiên cứu đã có về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi nhận thấy còn một khoảng trống cần lấp đầy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ để hoàn chỉnh hơn bức tranh toàn cảnh về truyện ngắn của tác giả này. Chính vì vậy chúng tôi đã chọn vấn đề nghiên cứu của mình là Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Nguyễn Huy Thiệp là một nhà văn đa tài, sáng tác của ông trải ra ở nhiều thể loại khác nhau: kịch bản văn học, phê bình văn học, tiểu thuyết, truyện ngắn nhưng đối tượng nghiên cứu của chúng tôi là thể loại truyện ngắn. 4. Mục đích nghiên cứu Với luận văn “Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp” chúng tôi mạnh dạn đặt ra các mục đích: Khám phá nội dung và nghệ thuật trong các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp để nhận thấy cảm quan sinh thái của nhà văn. Chỉ ra vai trò của vấn đề sinh thái trong văn học đối với xã hội hiện nay. Góp thêm một cái nhìn mới về giá trị của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 5. Nhiệm vụ nghiên cứu Tìm hiểu một số vấn đề lý luận, thực tế, một số khái niệm liên quan. Khảo sát và nghiên cứu nội dung, nghệ thuật các truyện ngắn viết về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên của Nguyễn Huy Thiệp. Liên hệ với các sáng tác viết về mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên của các tác giả trong và ngoài nước để thấy được nét riêng của ngòi bút Nguyễn Huy Thiệp. 6. Phạm vi nghiên cứu Chúng tôi tập trung khảo sát một số truyện ngắn được in trong tập: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp - Nxb Hội nhà văn - 2005 7. Các phƣơng pháp nghiên cứu 7.1. Phương pháp hệ thống Đây là một trong những phương pháp cơ bản của thi pháp học. Trong phạm vi luận văn, chúng tôi áp dụng phương pháp này vào việc tìm hiểu những yếu tố nghệ thuật làm nên diện mạo chung của vấn đề sinh thái và phân tích mối liên hệ giữa chúng với nhau. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 7.2. Phương pháp so sánh Chúng tôi áp dụng phương pháp này trong việc nhìn nhận cách thức xây dựng kết cấu truyện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trong tương quan với cách thức xây dựng kết cấu truyện của một số tác giả văn học đương đại khác của Việt Nam cũng như trên thế giới để nhận thấy những nét tương đồng và phong cách cá nhân của Nguyễn Huy Thiệp. 7.3. Phương pháp phân tích Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng một số dẫn chứng trích ra từ các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp để minh họa cho những nhận xét, lập luận của mình. Do đó, trong suốt quá trình thực hiện, chúng tôi luôn vận dụng phương pháp phân tích để làm rõ các vấn đề được nêu ra ở các chương. 7.4. Phương pháp thống kê Khi khảo sát các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, chúng tôi áp dụng phương pháp thống kê để phân loại các chi tiết, tình huống truyện làm cơ sở cho việc phân tích các biểu hiện của vấn đề sinh thái cũng như nghệ thuật thể hiện vấn đề này ở các tác phẩm. 7.5. Phương pháp liên ngành Vấn đề cảm quan sinh thái liên quan đến một số lĩnh vực khoa học khác như Địa lý, lý luận văn học… Vì vậy sự vận dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu của nhiều ngành khoa học giúp chúng tôi soi sáng và làm rõ các phương diện, khía cạnh của vấn đề cảm quan sinh thái. 8. Đóng góp của luận văn Bên cạnh các kết quả nghiên cứu khác, kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần hoàn chỉnh hơn bức tranh toàn cảnh về truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu về Cảm quan sinh thái trong truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Huy Thiệp. Kết quả nghiên cứu của luận văn mang đến một cách tiếp cận mới cho các tác phẩm văn học, mở ra hướng đánh giá, thẩm định giá trị nhân văn của văn học Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ từ góc nhìn sinh thái; đồng thời đánh thức cách ứng xử bình đẳng của con người với môi trường trong xã hội hiện nay. 9. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được triển khai thành 3 chương: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài Chƣơng 2: Quan hệ giữa con người và thiên nhiên trong cảm quan sinh thái qua truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Chƣơng 3: Nghệ thuật tiếp cận vấn đề sinh thái trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ NỘI DUNG Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Các khái niệm 1.1.1. Sinh thái Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê: “sinh thái” là khái niệm dùng để chỉ quan hệ giữa sinh vật và môi trường [35; tr.1065]. Con người, xét về mặt tiến hóa có nguồn gốc từ tự nhiên, là sản phẩm của tự nhiên - một sinh vật có tổ chức cao nhất của vật chất. Theo đó, khái niệm sinh thái không chỉ nói đến các đối tượng: sinh vật và môi trường tự nhiên, mà chủ yếu nhấn mạnh đến quan hệ của các đối tượng ấy trong chỉnh thể sinh thái. Quan hệ đó có tính chất hai chiều, tác động qua lại với nhau, phụ thuộc chặt chẽ vào nhau và có tính bình đẳng giữa sinh vật và môi trường. Các sinh vật tồn tại trong tự nhiên bao gồm cả động thực vật và con người. Vì thế, để hệ sinh thái phát triển một cách hoàn chỉnh và bền vững cần có sự tác động tích cực của bàn tay con người bởi con người là động vật cao cấp nhất, có can thiệp sâu nhất vào môi trưởng tự nhiên. Nếu con người can thiệp vào tự nhiên một cách thô bạo sẽ dẫn đến những nguy cơ sinh thái tiêu cực. Sự xuống cấp của hệ sinh thái sẽ tác động ngược trở lại vào đời sống con người, điều này cũng khiến cho hệ sinh thái mất ổn định, nói cách khác, nó sẽ khiến cho mối quan hệ giữa các sinh vật nói chung và con người nói riêng với môi trường mất cân bằng và bất ổn. Khi mối quan hệ giữa con người và môi trường không được điều hòa tất yếu sẽ xảy ra những xung đột dẫn đến những hậu quả không mong muốn về mặt môi trường sống, ảnh hưởng xấu đến chất lượng sống của con người và các sinh vật khác trong hệ sinh thái. Nói đến sinh thái cần hiểu hai mặt của nó, một là sinh thái xã hội, hai là sinh thái tự nhiên. Sinh thái xã hội nhấn mạnh đến mối quan hệ giữa con người với con người trong xã hội; sinh thái tự nhiên là mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên. Các công trình khác khi nghiên cứu về truyện ngắn Nguyễn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ Huy Thiệp đã nói đến sinh thái xã hội, đưa ra những nhận xét sắc sảo về các vấn đề nóng của cuộc sống đương đại được phản ánh trong các sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp. Trong phạm vi luận văn này, chúng tôi giải quyết vấn đề còn lại được đề cập đến trong truyện ngắn của ông đó là vấn đề sinh thái tự nhiên, 1.1.2. Tự nhiên Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê: “tự nhiên” là toàn bộ nói chung những gì tồn tại sẵn có trong vũ trụ mà không phải do con người tạo ra [35; tr.1331]. “Mác định nghĩa: “tự nhiên theo nghĩa rộng là tất cả những gì đang tồn tại khách quan - toàn thế giới với tất cả các hình thức biểu hiện muôn màu, muôn vẻ của nó”. Theo nghĩa này, khái niệm “tự nhiên” đồng nhất với khái niệm “thế giới vật chất”, “vũ trụ”, là toàn bộ hiện thực vật chất. Như vậy, tự nhiên là toàn bộ thực tại khách quan, là một hệ thống vật thể khăng khít với nhau, còn con người và xã hội loài người chỉ là một bộ phận đặc biệt của tự nhiên mà thôi. Giới tự nhiên là hiện thực đầu tiên của thế giới, tự nhiên có trước con người, con người được sinh ra từ tự nhiên. Theo nghĩa hẹp, tự nhiên là “tập hợp các điều kiện thiên nhiên vốn có sẵn, tồn tại ngoài tác động của con người, trước hết là môi trường địa lí và những điều kiện vật chất cần cho sự tồn tại của xã hội loài người do chính con người tạo ra”. Tự nhiên là môi trường sống của con người và xã hội loài người. Cố nhiên, đó là vai trò không gì thay thế được và nó không bao giờ mất đi dù cho xã hội phát triển đến mức độ nào đi chăng nữa. Bởi lẽ, con người sống và tồn tại thì nhất thiết phải cần nước, ánh sáng, không khí, thức ăn...cho đến những điều kiện cần thiết đối với sự tồn tại và phát triển của xã hội như các nguyên vật liệu, tài nguyên khoáng sản...tất cả những cái đó đều do tự nhiên cung cấp. Tự nhiên là điều kiện đầu tiên, thường xuyên và tất yếu của quá trình sản xuất ra của cải vật chất, là một trong những yếu tố cơ bản của những điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội” [15]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1.1.3. Môi trường và môi trường sinh thái Vấn đề môi trường có vị trí quan trọng trong quá trình tồn tại và phát triển của con người. Môi trường là tập hợp tất cả các yếu tố tự nhiên và xã hội cần thiết cho sự sinh sống và sản xuất của con người. “Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và yếu tố vật chất nhân tạo quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên” (Theo Điều 1, Luật Bảo vệ Môi trường của Việt Nam). Với tư cách là một thực thể tự nhiên - xã hội, con người sống trong môi trường tự nhiên và luôn tồn tại trong môi trường xã hội. Mọi sự xáo trộn về môi trường tự nhiên cũng như môi trường xã hội sẽ tác động trực tiếp đến chất lượng sống của con người. Môi trường tự nhiên là tất cả những gì tạo nên môi trường sống quanh con người. Đó là tổ hợp của các yếu tố như: tài nguyên thiên nhiên, không khí, đất, nước, khí hậu, ánh sáng, cảnh quan… Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê: “môi trường sinh thái” là toàn bộ các điều kiện vô cơ và hữu cơ của các hệ sinh thái ảnh hưởng đến đời sống của xã hội loài người [35] Khái niệm Môi trường sinh thái cần được khu biệt với khái niệm sinh thái. Sinh thái là mối quan hệ giữa sinh vật và môi trường còn môi trường sinh thái là các điều kiện vô cơ và hữu cơ của các hệ sinh thái ảnh hưởng đến con người. Như vậy, khái niệm môi trường sinh thái nằm bên trong khái niệm sinh thái, nó là một phần của sinh thái. Môi trường sinh thái là một mạng lưới chỉnh thể có mối liên quan chặt chẽ với nhau giữa đất, nước, không khí và các cơ thể sống trong phạm vi toàn cầu. Sự rối loạn bất ổn định ở một khâu nào đó trong hệ thống sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng. Con người và xã hội xuất thân từ tự nhiên, là một bộ phận của thiên nhiên. Môi trường sinh thái có tác động trực tiếp đến đời sống con người, nếu chất lượng của môi trường sinh thái tốt thì những ảnh hưởng của nó đến xã hội loài người sẽ tích cực và ngược lại. Điều này cho thấy tầm quan trọng của môi trường sinh thái đối với cuộc sống của xã hội loài người. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ 1.1.4. Cảm quan và Cảm quan sinh thái Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê, “cảm quan” là nhận thức, cảm nhận trực tiếp bằng các giác quan [35; tr.139]. Từ các khái niệm sinh thái và cảm quan chúng tôi đưa ra cách hiểu về khái niệm cảm quan sinh thái như sau: Cảm quan sinh thái là cảm nhận, suy nghĩ, cách nhìn nhận đánh giá của cá nhân về các vấn đề sinh thái. Cảm quan sinh thái không phải là suy nghĩ của xã hội mà thiên về suy nghĩ cá nhân trước các vấn đề sinh thái mà cá nhân đó cảm nhận được, sau đó được bộc lộ ra bên ngoài thành quan điểm riêng, mang đấu ấn riêng của người nghệ sĩ thông qua những sáng tạo nghệ thuật của chính họ. 1.1.5. Phê bình sinh thái Theo bản dịch của tác giả Trần Thị Ánh Nguyệt trong bài báo Nghiên cứu văn học trong thời đại khủng hoảng môi trường đăng trên trang web Tapchisonghuong.com.vn, khái niệm phê bình sinh thái được nói như sau: “Nói đơn giản, phê bình sinh thái là nghiên cứu mối quan hệ giữa văn học và môi trường tự nhiên. Cũng giống như phê bình nữ quyền xem xét ngôn ngữ và văn học từ góc độ giới tính, phê bình Marxit mang lại ý thức của phương thức sản xuất và thành phần kinh tế để đọc văn bản, phê bình sinh thái mang đến phương pháp tiếp cận trái đất là trung tâm để nghiên cứu văn học. Phê bình sinh thái và các nhà lí thuyết đã đặt ra nhiều vấn đề: tự nhiên được hình dung như thế nào trong các bài thơ trữ tình? Vai trò của bối cảnh tự nhiên trong cốt truyện của tiểu thuyết? Các giá trị thể hiện trong kịch có nhất quán với trí tuệ sinh thái? Làm thế nào chúng ta có thể mô tả cách viết về tự nhiên như một thể loại? Ngoài chủng tộc, giới tính nên đặt điểm nào trở thành danh mục phê bình mới? Nhà văn nam viết về tự nhiên khác nhà văn nữ như thế nào? Cách đọc nào chịu ảnh hưởng của mối quan hệ của con người với thế giới tự nhiên? Ý niệm về sự hoang dã sẽ thay đổi như thế nào trong thời gian tới? Những cách nào và những tác động gì mà khủng hoảng môi trường thấm vào văn học đương thời và văn hóa đại chúng? Quan niệm về tự nhiên nào đã thấm nhuần trong các báo cáo của chính phủ Mĩ, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ những quảng cáo của các doanh nghiệp, các tài liệu tự nhiên của truyền hình và những gì ảnh hưởng một cách rộng rãi? Những hướng đi nào khoa học sinh thái học hướng đến trong nghiên cứu văn học? Khoa học mở ra như thế nào trong việc phân tích văn học? Sự trao đổi lẫn nhau giữa những khái niệm không giống nhau có thể có giữa nghiên cứu văn học và diễn ngôn môi trường trong mối quan hệ liên ngành như lịch sử, triết học, tâm lí, lịch sử nghệ thuật, đạo đức?” [30] “Phê bình sinh thái là một khuynh hướng phê bình văn học mới mẻ và hấp dẫn. Nó được hình thành ở Mĩ vào giữa những năm 90 của thế kỉ XX, tiếp đó xuất hiện ở nhiều nước trên thế giới nhưng chưa thực sự được đón nhận mạnh mẽ và sôi nổi ở Việt Nam như các khuynh hướng phê bình khác. Phê bình sinh thái manh nha vào những năm 70 của thế kỉ 20. Năm 1974, học giả người Mĩ Joseph W. Meeker cho xuất bản chuyên luận Sinh thái học của văn học đề xuất thuật ngữ "sinh thái học văn học" (literary ecology), chủ trương phê bình nên bàn đến "quan hệ giữa nhân loại và các vật chủng khác, "phải nhìn nhận và khám phá một cách tỉ mỉ chân thành ảnh hưởng của văn học đối với hành vi nhân loại và môi trường tự nhiên". Năm 1978, William Rueckert trên tạp chí Bình luận Iowa số mùa đông, đã đăng một bài viết với tiêu đề Văn học và sinh thái học: Một phác thảo thử nghiệm phê bình sinh thái (Literature and Ecology: An Experiment in Ecocriticism) lần đầu tiên sử dụng thuật ngữ "phê bình sinh thái" (ecocriticism), đề xướng một cách rõ ràng "kết hợp văn học và sinh thái học", nhấn mạnh rằng nhà phê bình "phải có cái nhìn sinh thái học", cho rằng nhà lí luận văn nghệ nên "xây dựng được một hệ thống thi học sinh thái". Tuy nhiên trong thời kì này, phần lớn giới phê bình văn học vẫn chưa biết phê bình sinh thái rốt cuộc là cái gì. Vì thế, năm 1994, trong Hội văn học miền Tây, Blanche và Sean O Grady đã tổ chức hội nghị bàn tròn mời khoảng 20 học giả đến để giới thuyết khái niệm "phê bình sinh thái". Tháng 6-1995, ASLE lần đầu tiên tổ chức hội thảo khoa học tại trường đại học Colorado, hội nghị nhận được hơn 200 báo cáo. Mọi người thường coi đại hội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ lần này của ASLE là tiêu chí đánh dấu sự hình thành của khuynh hướng hoặc trào lưu phê bình sinh thái. Năm 1996, tuyển tập Văn bản phê bình sinh thái do Cheryll Glotfelty và Harold Fromm chủ biên được xuất bản. Cuốn sách này được công nhận là tài liệu nhập môn của phê bình sinh thái. Cuốn sách chia làm ba phần, phân biệt thảo luận sinh thái học và lí luận văn học sinh thái, phê bình sinh thái của văn học và phê bình của văn học sinh thái. Cuối sách còn liệt kê và giới thiệu sơ lược tính đến cuối năm 1995 những bài báo và chuyên luận phê bình sinh thái quan trọng nhất. Năm 1998, tại Luân Đôn, tuyển tập Viết về môi trường: phê bình sinh thái và văn học do nhà phê bình người Anh R. Kerridge và N. Sammells chủ biên được xuất bản. Đây là bộ tuyển tập phê bình sinh thái đầu tiên ở Anh. Sách được chia thành ba phần: lí luận phê bình sinh thái, lịch sử phê bình sinh thái và văn học sinh thái đương đại, tổng cộng 15 chương, tác giả là những nhà phê bình sinh thái Âu Mĩ. Bước sang thế kỉ 21, phê bình sinh thái phát triển sâu rộng hơn. Năm 2001, Buell cho xuất bản cuốn Viết vì thế giới đang lâm nguy: văn học, văn hóa, môi trường nước Mĩ và các quốc gia khác. Năm 2002, Tập san nghiên cứu văn học uy tín Nghiên cứu văn học liên ngành năm đó cũng liên tục giới thiệu hai kì đặc san về phê bình sinh thái: Thi học sinh thái (số 3) và Phê bình văn học sinh thái (số 4). Roosendaal chủ biên tuyển tập Xanh hóa nghiên cứu văn học: văn học, luân lí và môi trường, Dries cho xuất bản chuyên luận Phê bình sinh thái: sáng tạo tự ngã và hoàn cảnh trong văn học Indian Mĩ và môi trường. Cuốn sách này bắt đầu bằng phân tích tác phẩm của nhà văn Indian Mĩ, bàn về phương thức tồn tại của sinh thái. Tác giả của cuốn sách phát biểu một cách rõ ràng mục đích của bà là "xây dựng sự tồn tại đẹp đẽ mang tính chỉnh thể sinh thái. John Pamu chủ biên cuốn tuyển tập Truyền thống môi trường trong văn học Anh ngữ, trong đó sưu tầm 15 bài bàn về phê bình sinh thái từ góc độ lí luận và thực tiễn. Cuốn giáo trình Lí luận khởi điểm: dẫn luận lí luận văn học và lí luận văn hóa do Peter Barry soạn được xuất Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ bản lần thứ 2 ở Nhà xuất bản đại học Manchester, cuốn giáo trình này có thêm một chương mới là "Phê bình sinh thái", giới thiệu một cách toàn diện sự ra đời, thuật ngữ, hàm nghĩa, thành tựu chủ yếu, nhiệm vụ của phê bình sinh thái, còn thêm một bài liệt kê thực tiễn phê bình sinh thái. Cùng năm, cuốn Dẫn luận phê bình sinh thái thể kỉ 21 do Julian Wolfreys chủ biên do nhà xuất bản Edinburgh xuất bản, cuốn sách cũng dùng một chương giới thiệu về phê bình sinh thái. Như vậy, sự giới thiệu của các giáo trình tài liệu cho thấy phê bình sinh thái đã nhập vào dòng chính của học thuật” [13] 1.2. Vấn đề sinh thái và môi trƣờng trong xã hội hiện nay Trong vài thập kỷ gần đây loài người giật mình khi thấy dân số tăng nhanh và số dân quá đông, nhu cầu về thức ăn và nơi ở lớn, môi trường ô nhiễm, quá nhiều chất thải, quá nhiều độc hại. Để phục vụ cho nhu cầu không ngừng gia tăng của con người, tài nguyên thiên nhiên ngày càng bị khai thác ồ ạt hơn, đẩy nhân loại đối mặt với những hiểm hoạ môi trường đang lớn dần. Vô tình, con người vừa nổ lực cải thiện cuộc sống, vừa huỷ hoại môi trường sống của chính mình với mức độ chưa từng có. Mối quan hệ giữa con người với môi trường tự nhiên cũng như sự tác động qua lại giữa chúng đang là mối quan tâm hàng đầu không chỉ đối với các nhà nghiên cứu mà hầu như đối với tất cả mọi người đang sống trên hành tinh này. “Theo báo cáo của Liên Hiệp quốc, trong khoảng thời gian 1981 - 1990, đã có 16,3 triệu ha rừng bị triệt phá, trong đó 15,4 triệu ha là rừng nhiệt đới và rừng ngập mặn, có vai trò đặc biệt quan trọng đối với con người. Riêng trong thập kỷ 1990, mỗi năm 2,4% diện tích rừng trên trái đất bị tàn phá. Chandrasekharan (1996) ước tính các nước đang phát triển bị thiệt hại hàng năm khoảng 45 tỷ USD, do sự suy thoái của rừng. Ngày càng có nhiều loài động thực vật bị tuyệt chủng hay đang trên bờ vực tuyệt chủng. Nghiên cứu của Ramade F. (1993) cho biết: sau kỷ Thứ Ba, tốc độ tuyệt chủng của sinh vật tối đa là 150 loài trong 1 triệu năm, tức là trong khoảng thời gian 50 đến 100 năm, cùng lắm chỉ có một loài bị diệt vong; vậy mà ngày Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn/ nay, ước tính hàng năm có khoảng 10.000 loài bị tuyệt chủng; nếu nhịp độ này kéo dài, thì chỉ 20 - 30 năm nữa, ¼ loài sinh vật trên thế giới sẽ bị tuyệt chủng. Đó là một tốc độ tuyệt chủng gấp 1.000 đến 10.000 lần so với các đợt tuyệt chủng hàng loạt lớn khác trong thời tiền sử. Một lượng khổng lồ các loại khí thải gây hiệu ứng nhà kính tích luỹ trong khí quyển làm khí hậu địa cầu đang nóng dần lên, với biểu hiện rõ rệt nhất là khí hậu trên toàn cầu thay đổi bất thường, các tảng băng ở hai cực địa cầu tan nhanh và mực nước biển đang trong chiều hướng dâng cao, đe doạ nhấn chìm nhiều hòn đảo ở Thái Bình Dương và các vùng đất thấp ven biển. Kèm theo đó là sự gia tăng lượng mưa axit, lỗ hỏng tầng ozon đang lớn dần, cùng những tác hại chưa lường hết được trong tương lai. Trong thế kỷ XX trái đất đã nóng lên 0,5 độ, và mực nước biển đã tăng khoảng từ 10 đến 25 cm. Nhóm công tác liên chính phủ về sự thay đổi khí hậu (IPCC) dự đoán trong thế kỷ XXI, nhiệt độ trái đất sẽ tăng 2 - 2,5 độ và mực nước của các đại dương sẽ tăng lên từ 0,5 đến 1m. Con người ngày càng ý thức rõ hơn: Trái đất là tài sản chung và bảo vệ môi trường là vấn đề sống còn của nhân loại. Tuyên bố của Hội nghị thượng đỉnh về môi trường và phát triển (với sự có mặt của hơn 100 nguyên thủ quốc gia, tại Rio de Janeiro, Brazil, 1992) đã chỉ rõ tính dễ tổn thương của các nguồn tài nguyên thiên nhiên; sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các nhân tố trước các nguồn tài nguyên này và trách nhiệm gìn giữ các nguồn tài nguyên cho các thế hệ mai sau. Những thách thức về môi trường đã trở thành yếu tố quyết định tương lai của cả hành tinh, cũng như sự ổn định chính trị trên thế giới” [38]. Như vậy, vấn đề đáng bảo động hiện nay chính là sự suy thoái nghiêm trọng về mặt sinh thái và cách thức con người ứng xử với tự nhiên: con người đang ngược đãi tự nhiên. Sự can thiệp quá thô bạo của con người vào giới tự nhiên khiến chúng không đủ sức chịu đựng và bị phá vỡ sự cân bằng, ổn định vốn có của nó. Ngày càng có nhiều những tai biến thiên nhiên gây nên những hậu quả vô cùng xấu cho xã hội loài người cả về mặt môi trường và chất lượng cuộc sống. Thủ phạm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn/