Tài liệu Cẩm nang thú y viên

C¬M NANG TH@ Y VI£N D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM (SVSV) Chuy™n Æ“ 1 CÉC NGUY£N NH¢N G¢Y BåNH CHO VÜT NU§I This Animal Health Worker Manual and Trainer Kit of 3 volumes has been prepared with financial assistance from the Commission of the European Communities The content has been prepared by the authors, and does not represent any opinion of the Commission BÈ C»m nang thÛ y vi™n vµ Tµi li÷u h≠Ìng d…n c∏n bÈ tÀp hu†n gÂm 3 tÀp Æ≠Óc in vÌi s˘ giÛp ÆÏ tµi ch›nh cÒa ûy ban CÈng ÆÂng Ch©u ¢u NÈi dung tr◊nh bµy trong BÈ C»m nang lµ cÒa c∏c t∏c gi∂ vµ kh´ng th” hi÷n b†t k˙ quan Æi”m nµo cÒa ûy ban LòI T#A Khi c∏c vÔng n´ng th´n xa x´i, hŒo l∏nh thi’u c∏c b∏c s¸ thÛ y Æ≠Óc Ƶo tπo c¨ b∂n th◊ ThÛ y vi™n c„ ch¯c n®ng quan tr‰ng nh≠ c∏c nh©n vi™n thÛ y phÙ trÓ. Th´ng th≠Íng, thÛ y vi™n lµ nh˜ng ng≠Íi mµ ng≠Íi ch®n nu´i, Æ∆c bi÷t lµ hÈ ch®n nu´i nh·, mÍi Æ’n tr≠Ìc ti™n khi gia sÛc bfi Ëm. Ng≠Íi ch®n nu´i mong chÍ dfich vÙ thÛ y c„ ch†t l≠Óng t≠¨ng x¯ng vÌi chi ph› mµ h‰ b· ra. Ngoµi ra, ThÛ y vi™n cÚng lµ mÈt bÈ phÀn quan tr‰ng cÒa Ngµnh ThÛ y Nhµ n≠Ìc trong nÁ l˘c khËng ch’ c∏c dfich b÷nh ÆÈng vÀt c„ t«m quan tr‰ng ÆËi vÌi cÈng ÆÂng. Th´ng th≠Íng, sau khi Æ≠Óc tÀp hu†n s¨ bÈ, ThÛ y vi™n sœ th˘c hi÷n mÈt sË dfich vÙ thÛ y h’t s¯c c¨ b∂n tπi Æfia ph≠¨ng. Tuy nhi™n c´ng t∏c tÀp hu†n cfln g∆p kh„ kh®n, chºng hπn nh≠ ng©n s∏ch Nhµ n≠Ìc dµnh cho c´ng t∏c tÀp hu†n cfln hπn ch’; thÍi gian thÛ y vi™n c„ th” dµnh cho vi÷c h‰c tÀp, thi’u ch≠¨ng tr◊nh tÀp hu†n th›ch hÓp vµ thi’u c∏n bÈ tÀp hu†n gi·i cÚng lµ mÈt trong sË nh˜ng y’u tË hπn ch’ trong c´ng t∏c nµy. Sau khi nghi™n c¯u vµ Æ∏nh gi∏ t◊nh h◊nh th˘c t’, D˘ ∏n "T®ng c≠Íng c´ng t∏c ThÛ y Vi÷t Nam thuÈc CÙc ThÛ y vµ BÈ N´ng nghi÷p vµ Ph∏t tri”n n´ng th´n, vµ CÈng ÆÂng Ch©u ¢u, Æ∑ Æ≠a ra mÈt sË chÒ Æ“ c«n tÀp hu†n. Do t›nh ch†t hπn ch’ v“ thÍi gian cÚng nh≠ kh∂ n®ng ti’p thu cÒa thÛ y vi™n, c∏c nÈi dung Æ≠Óc Æ≠a ra chÿ phÔ hÓp vÌi thÍi gian tÀp h†n kh´ng qu∏ 14 ngµy. NÈi dung vµ ng´n ng˜ sˆ dÙng trong tµi li÷u nµy chÛ tr‰ng Æ’n tr◊nh ÆÈ h‰c v†n cÒa thÛ y vi™n vµ kh´ng Æ“ cÀp nhi“u Æ’n c∏c thuÀt ng˜ chuy™n m´n thÛ y. D≠Ìi s˘ gi∏m s∏t cÒa Dr.Astrid Tripodi - Chuy™n gia Dfich vÙ ThÛ y c¨ sÎ, cuÂn C»m nang TÀp hu†n ThÛ y vi™n Æ≠Óc Thπc s‹ Tπ Ng‰c S›nh (Trung t©m Nghi™n c¯u gia c«m Vπn PhÛc thuÈc Vi÷n Ch®n nu´i QuËc gia). Thπc s‹ Hoµng H∂i H„a vµ TS. Tr«n Thanh V©n (Tr≠Íng ßπi h‰c N´ng l©m Th∏i Nguy™n) bi™n soπn. Hoµn chÿnh bi™n soπn cfln c„ s˘ tham gia t≠ v†n cÒa TS. BÔi Qu˝ Huy, nguy™n Tr≠Îng phflng Dfich t‘ CÙc ThÛ y. Ph«n lÌn nÈi dung tµi li÷u nµy Æ∑ Æ≠Óc thˆ nghi÷m qua th˘c t’ tÀp hu†n cÔng vÌi c∏c c∏n bÈ thÛ y Î tÿnh Lπng S¨n. D˘ ∏n "T®ng c≠Íng c´ng t∏c ThÛ y Vi÷t Nam" ch©n thµnh c∂m ¨n nh˜ng Æ„ng g„p tr˘c ti’p ho∆c gi∏n ti’p cho vi÷c ph∏t hµnh cuËn s∏ch nµy, c∂m ¨n CÈng ÆÂng Ch©u ¢u Æ∑ hÁ trÓ tµi ch›nh cho cuËn s∏ch. CuËn s∏ch nµy sœ lµ tµi li÷u phÔ hÓp cho nh˜ng ng≠Íi lµm c´ng t∏c tÀp hu†n vÀn dÙng vµ bÊ sung nh˜ng v†n Æ“ mÌi phÔ hÓp. Hµ NÈi, ngµy 15/4/2002 Ti’n s¸ BÔi Quang Anh ßÂng Gi∏m ÆËc D˘ ∏n QuËc gia CÙc Tr≠Îng CÙc ThÛ y Ti’n s‹ Friedrich Barwinek ßÂng Gi∏m ÆËc D˘ ∏n Ch©u ¢u THE EUROPEAN COMMUNITY AND VIETNAM The principal objective of the European Community's (EC) co-operation stratygy in Vietnam is to help consolidate Vietnam's transition towards a maket economy, whilst promoting sustained growth and sustainable development and mitigating the social effects of this transition. EC development co-operation gives priority to the protection of the environment and natural resources (in particular tropical forests), sustainable development of the rural sector and improvement of food security levels and support to social sectors affected by the transition to a market economy - mainly health and human resources. EC economic co-operation is devised to improve the economic, legal and social environment for the private sector, including small and medium enterprises, to support no-going economic and administrative reforms and to promote the integration of Vietnam into regional and global economic frameworks. The EC Delegation opened officially in 1996 and since then programmes for about 230 million Euro have been, or are being, implemented. For the period 2002 - 2006 a budget of 162 million Euro has been allocated in grant assistance to Vietnam. CóNG ߤNG CH¢U ¢U VÄ VIåT NAM MÙc ti™u c¨ b∂n cÒa chi’n l≠Óc hÓp t∏c cÒa CÈng ÆÂng ch©u ¢u (EC) lµ giÛp ÆÏ cÒng cË qu∏ tr◊nh chuy”n ÆÊi cÒa Vi÷t Nam sang n“n kinh t’ thfi tr≠Íng trong khi thÛc Æ»y ph∏t tri”n b“n v˜ng vµ hπn ch’ t∏c ÆÈng v“ m∆t x∑ hÈi cÒa qu∏ tr◊nh chuy”n ÆÊi nµy. HÓp t∏c ph∏t tri”n cÒa CÈng ÆÂng ch©u ¢u ≠u ti™n b∂o v÷ m´i tr≠Íng vµ c∏c nguÂn thi™n nhi™n (Æ∆c bi÷t lµ rıng nhi÷t ÆÌi), ph∏t tri”n b“n v˜ng khu v˘c n´ng th´n, n©ng cao m¯c an toµn l≠¨ng th˘c vµ hÁ trÓ c∏c l‹nh v˘c trong x∑ hÈi chfiu ∂nh h≠Îng cÒa qu∏ tr◊nh chuy”n ÆÊi sang n“n kinh t’ thfi tr≠Íng - chÒ y’u lµ nguÂn nh©n l˘c vµ y t’. HÓp t∏c kinh t’ cÒa CÈng ÆÂng ch©u ¢u Æ≠Óc x©y d˘ng Æ” hoµn thi÷n m´i tr≠Íng ph∏p l˝, kinh t’ vµ x∑ hÈi cho khu v˘c t≠ nh©n, k” c∂ c∏c doanh nghi÷p vıa vµ nh·, hÁ trÓ c´ng cuÈc c∂i c∏ch hµnh ch›nh vµ kinh t’ Æang ti’n hµnh vµ thÛc Æ»y Vi÷t Nam hÈi nhÀp vµo n“n kinh t’ toµn c«u vµ n“n kinh t’ khu v˘c. Ph∏i Æoµn Ch©u ¢u ch›nh th¯c khai tr≠¨ng tı n®m 1996 vµ k” tı Æ„ c∏c ch≠¨ng tr◊nh vÌi tÊng kinh ph› kho∂ng 230 tri÷u Euro Æ∑ ho∆c Æang Æ≠Óc th˘c hi÷n. Kho∂n ng©n s∏ch 162 tri÷u Euro Æ∑ Æ≠Óc hÁ trÓ Vi÷t Nam cho giai Æoπn tı 2002 - 2006. ACKNOWLEDGEMENTS The credit for the development of the AHW Manual and the Trainer Kit is given to the team led by Dr. Astrid Tripodi (SVSV Project), with Mr Ta Ngoc Sinh, Mr Hoang Hai Hoa and Mr Bui Thanh Van. Acknowledgement is also given to Mr. Do Huu Dung (SVSV Project) and Dr Bui Quy Huy (formerly of DAH) for proof reading and text contributions. Thanks is extended for the use of illustrations, which were kindly made available from the following sources (figure reference numbers): JICA: 9.1, 10.1, 10.2, 14.1, 14.2, 17.1, 17.2, 20.2, 22.2, 28.1, 29.1. CTVM Archives, University of Edinburgh, UK: 30.3, 32.1. Martyn Edelsten, University of Edinburgh, UK: 32.2 A. Tripodi: 1.1, 2.2, 5.1, 7.1, 7.2, 7.3, 8.1, 8.2, 11.1, 12.1, 12.2, 13.1, 13.2, 19.1, 19.2, 19.3, 19.4, 20.1, 21.1, 23.1, 23.2, 25.1, 28.2, 28.3, 30.1, 30.2, 33.1, 36.1. LòI CÅM •N CuËn c»m nang ThÛ y vi™n vµ Tµi li÷u h≠Ìng d…n c∏n bÈ tÀp hu†n Æ≠Óc nh„m c∏n bÈ c¨ sÎ do bµ Astrid Tripodi - tr≠Îng nh„m (D˘ ∏n T®ng c≠Íng n®ng l˘c ThÛ y), vµ c∏c ´ng Tπ Ng‰c S›nh, Hoµng H∂i H„a, BÔi Thanh V©n x©y d˘ng vµ bi™n soπn. D˘ ∏n xin ch©n thµnh c∂m ¨n ´ng ßÁ H˜u DÚng (D˘ ∏n T®ng c≠Íng N®ng l˘c ThÛ y) vµ ´ng BÔi Qu˝ Huy (nguy™n c∏n bÈ CÙc ThÛ y) v“ nh˜ng Æ„ng g„p ˝ ki’n qu˝ b∏u cho tÀp s∏ch. ChÛng t´i cÚng xin bµy t· lÍi c∂m ¨n tÌi c∏c c¨ quan, c∏ nh©n d≠Ìi Æ©y Æ∑ cho phäp chÛng t´i sˆ dÙng nh˜ng h◊nh ∂nh minh h‰a trong vi÷c bi™n soπn: TÊ ch¯c JICA: 9.1, 10.1, 10.2, 14.1, 14.2, 17.1, 17.2, 20.2, 22.2, 28.1, 29.1. Th≠ vi÷n cÒa Trung t©m ThÛ y Nhi÷t ÆÌi, Tr≠Íng ßπi h‰c Edinburgh, V≠¨ng QuËc Anh: 30.3, 32.1. §ng Martyn Edelsten, Tr≠Íng ßπi h‰c Edinburgh, V≠¨ng QuËc Anh: 32.2 Bµ A. Tripodi: 1.1, 2.2, 5.1, 7.1, 7.2, 7.3, 8.1, 8.2, 11.1, 12.1, 12.2, 13.1, 13.2, 19.1, 19.2, 19.3, 19.4, 20.1, 21.1, 23.1, 23.2, 25.1, 28.2, 28.3, 30.1, 30.2, 33.1, 36.1. C¬M NANG TH@ Y VI£N M|C L|C LÍi n„i Æ«u LÍi c∂m ¨n Chuy™n Æ“ 1 Chuy™n Æ“ 2 Chuy™n Æ“ 3 Chuy™n Æ“ 4 Chuy™n Æ“ 5 Chuy™n Æ“ 6 Chuy™n Æ“ 7 Chuy™n Æ“ 8 Chuy™n Æ“ 9 Chuy™n Æ“ 10 Chuy™n Æ“ 11 Chuy™n Æ“ 12 Chuy™n Æ“ 13 Chuy™n Æ“ 14 Chuy™n Æ“ 15 Chuy™n Æ“ 16 Chuy™n Æ“ 17 Chuy™n Æ“ 18 Chuy™n Æ“ 19 Chuy™n Æ“ 20 Chuy™n Æ“ 21 Chuy™n Æ“ 22 Chuy™n Æ“ 23 Chuy™n Æ“ 24 Chuy™n Æ“ 25 Chuy™n Æ“ 26 Chuy™n Æ“ 27 : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : Chuy™n Æ“ 28 Chuy™n Æ“ 29 Chuy™n Æ“ 30 Chuy™n Æ“ 31 Chuy™n Æ“ 32 Chuy™n Æ“ 33 Chuy™n Æ“ 34 Chuy™n Æ“ 35 Chuy™n Æ“ 36 : : : : : : : : : C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i Phflng b÷nh cho vÀt nu´i DÔng thuËc ch˜a b÷nh cho vÀt nu´i C∏ch kh∏m b÷nh cho vÀt nu´i ßi“u trfi v’t th≠¨ng, ∏p xe ß∆c Æi”m sinh l˝ - gi∂i ph…u cÒa gµ vµ c∏ch mÊ kh∏m B÷nh Niu-c∏t-x¨n (Gµ rÔ) B÷nh Gumboro B÷nh ßÀu gµ B÷nh vi™m ph’ qu∂n truy“n nhi‘m Î gµ B÷nh Dfich t∂ vfit B÷nh TÙ huy’t trÔng gia c«m (Toi gµ, vfit) B÷nh E.coli B÷nh th≠¨ng hµn bπch l˛ gµ So s∏nh 5 b÷nh truy“n nhi‘m quan tr‰ng Î gia c«m NgÈ ÆÈc th¯c ®n do ÆÈc tË n†m B÷nh k˝ sinh trÔng Î gia c«m MÈt sË Æ∆c Æi”m sinh l˝ - gi∂i ph…u cÒa lÓn vµ c∏ch mÊ kh∏m B÷nh dfich t∂ lÓn B÷nh ph„ th≠¨ng hµn lÓn B÷nh tÙ huy’t trÔng lÓn B÷nh Æ„ng d†u lÓn B÷nh lÓn ngh÷ Chu»n Æo∏n ph©n bi÷t 5 b÷nh quan tr‰ng Î lÓn B÷nh k˝ sinh trÔng Î lÓn HÈi ch¯ng ÿa ch∂y Î lÓn con MÈt sË Æ∆c Æi”m sinh l˝ - gi∂i ph…u cÒa tr©u bfl vµ c∏ch xˆ l˝ ch≠Ìng h¨i dπ c· B÷nh lÎ mÂm long m„ng B÷nh tÙ huy’t trÔng tr©u bfl B÷nh k˝ sinh trÔng Î tr©u bfl HÈi ch¯ng Æau bÙng ng˘a B÷nh nhi÷t th∏n B÷nh uËn v∏n B÷nh dπi MÈt sË dÙng cÙ thÛ y vµ c∏ch sˆ dÙng C∏ch thi’n gia sÛc 1 11 19 31 41 47 55 63 69 73 77 81 85 89 95 101 105 117 131 139 145 149 155 161 167 177 181 187 193 199 207 211 215 219 225 235 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N Chuy™n Æ“ 1 CÉC NGUY£N NH¢N G¢Y BåNH CHO VÜT NU§I Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i 7 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N Chuy™n Æ“ 1 C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i MÙc ti™u: GiÛp thÛ y vi™n næm Æ≠Óc: - C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i. - C∏ch l©y nhi‘m cÒa m«m b÷nh. NÈi dung: ß” Æπt Æ≠Óc mÙc ti™u tr™n, c«n t◊m hi”u nh˜ng nÈi dung sau: - Kh∏i ni÷m v“ b÷nh - C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh - ß≠Íng lan truy“n m«m b÷nh 1. BåNH LÄ Gç? B÷nh lµ s˘ kh´ng b◊nh th≠Íng cÒa c¨ th” ÆËi vÌi t∏c ÆÈng cÒa m´i tr≠Íng xung quanh. 2. CÉC NGUY£N NH¢N G¢Y BåNH Nguy™n nh©n c„ th” do: - M«m b÷nh. - C∏c y’u tË kh∏c cÒa m´i tr≠Íng xung quanh. 2.1. Nh„m nguy™n nh©n do m«m b÷nh. Nh„m nµy bao gÂm: - Vi sinh vÀt. - K˝ sinh trÔng. 2.1.1. Do vi sinh vÀt. ♦ Vi sinh vÀt g©y b÷nh bao gÂm: - Vi khu»n (vi trÔng). - Vi rÛt (si™u vi trÔng). - N†m.  G‰i lµ vi sinh vÀt v◊ chÛng lµ nh˜ng sinh vÀt v´ cÔng nh· bä, mæt th≠Íng kh´ng th” nh◊n th†y Æ≠Óc.  Vi rÛt nh· h¨n vi khu»n r†t nhi“u. 8 Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N  B÷nh do vi khu»n g©y ra th◊ c„ th” Æi“u trfi bªng kh∏ng sinh.  B÷nh do vi rÛt vµ n†m g©y ra th◊ kh´ng th” Æi“u trfi Æ≠Óc bªng kh∏ng sinh. ♦ V› dÙ: - B÷nh do vi khu»n g©y ra Î vÀt nu´i: + B÷nh TÙ huy’t trÔng tr©u bfl, lÓn, gia c«m. + B÷nh ß„ng d†u lÓn. + B÷nh LÓn ngh÷. - B÷nh do vi rÛt g©y ra Î vÀt nu´i: + B÷nh LÎ mÂm long m„ng. + B÷nh Dfich t∂ lÓn. + B÷nh Niu-c∏t-x¨n (Gµ rÔ). - B÷nh do n†m g©y ra Î vÀt nu´i: + B÷nh N†m phÊi gia c«m. + B÷nh NgÈ ÆÈc th¯c ®n do ÆÈc tË n†m. ♦ T∏c hπi: B÷nh do vi sinh vÀt g©y ra th≠Íng l©y lan nhanh, g©y thi÷t hπi lÌn v“ kinh t’ bÎi v◊: - Lµm Ëm, ch’t nhi“u vÀt nu´i. - TËn käm cho vi÷c phflng, trfi b÷nh. 2.1.2. Do k˝ sinh trÔng. K˝ sinh trÔng lµ nh˜ng sinh vÀt sËng k˝ sinh (®n b∏m) Î c¨ th” vÀt nu´i. GÂm 2 loπi: nÈi k˝ sinh trÔng vµ ngoπi k˝ sinh trÔng. ♦ NÈi k˝ sinh trÔng: sËng k˝ sinh Î b™n trong c¨ th” vÀt nu´i. V› dÙ: giun ÆÚa lÓn sËng k˝ sinh trong ruÈt lÓn. Ånh 1.1: Giun ÆÚa k˝ sinh trong ruÈt lÓn Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i 9 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N s T∏c hπi: - C≠Ìp doπt ch†t dinh d≠Ïng, hÛt m∏u - G©y tÊn th≠¨ng c∏c c¨ quan nÈi tπng. - Tr˘c ti’p ho∆c gi∏n ti’p lµm l©y truy“n m«m b÷nh kh∏c. - Lµm con vÀt g«y y’u d«n, n∆ng h¨n c„ th” bfi ch’t. ♦ Ngoπi k˝ sinh trÔng: sËng k˝ sinh Î b™n ngoµi c¨ th” vÀt nu´i. V› dÙ: con ghŒ sËng k˝ sinh Î da lÓn. s T∏c hπi: - HÛt m∏u. - G©y tÊn th≠¨ng da, tπo lËi vµo cho c∏c m«m b÷nh kh∏c. - G©y ng¯a ng∏y, kh„ chfiu lµm con vÀt käm ®n g«y d« Ånh 2.2: B÷nh ghŒ lÓn 2.2. Nh„m nguy™n nh©n do c∏c y’u tË kh∏c cÒa m´i tr≠Íng xung quanh. 2.2.1. Do ch†t ÆÈc. ♦ °n ph∂i c©y c· ÆÈc: MÈt sË loπi c©y c· th˘c vÀt c„ ÆÈc ch†t, khi gia sÛc ®n ph∂i sœ bfi ngÈ ÆÈc. V› dÙ: n’u gia sÛc ®n nhi“u l∏ sæn t≠¨i, v· cÒ sæn sœ bfi ngÈ ÆÈc, n∆ng h¨n c„ th” bfi ch’t. ♦ Bfi ræn ÆÈc, nh÷n ÆÈc cæn: 10 Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N C«n l≠u ˝ khi ch®n th∂ vÀt nu´i Î n¨i gfl hoang, bÙi rÀm d‘ bfi c∏c loπi ræn ÆÈc, nh÷n ÆÈc cæn d…n tÌi vÀt nu´i c„ th” bfi ch’t. ♦ Do ®n ph∂i ho∏ ch†t ÆÈc: VÀt nu´i c„ th” bfi ngÈ ÆÈc do ®n ph∂i: - ThuËc trı s©u. - B∂ chuÈt. - Ph©n ho∏ h‰c. - MÈt sË loπi ho∏ ch†t ÆÈc kh∏c. ♦ Do ch†t l≠Óng th¯c ®n käm: - Th¯c ®n bfi ´i thiu, mËc. - Th¯c ®n c„ qu∏ nhi“u muËi. ♦ Do uËng ph∂i nguÂn n≠Ìc bfi nhi‘m ÆÈc: - Nhi‘m c∏c loπi ho∏ ch†t ÆÈc, thuËc trı s©u. - Nhi‘m c∏c kim loπi n∆ng: thu˚ ng©n, ch◊... 2.2.2. Do nu´i d≠Ïng, ch®m s„c vµ sˆ dÙng. ♦ Do nu´i d≠Ïng käm: - Thi’u th¯c ®n, Æ∆c bi÷t lµ trong vÙ ß´ng gi∏ rät lµm cho vÀt nu´i g«y y’u, d‘ mæc b÷nh. - Thµnh ph«n th¯c ®n kh´ng c©n ÆËi d…n Æ’n vÀt nu´i cfli c‰c, chÀm lÌn, t∏o b„n, ÿa ch∂y, m“m x≠¨ng. - V› dÙ: lÓn n∏i nu´i con mµ thi’u kho∏ng th◊ d‘ bfi li÷t ch©n. - N≠Ìc uËng kh´ng ÆÒ ho∆c bfi nhi‘m b»n d‘ lµm cho con vÀt mæc b÷nh. ♦ Do ch®m s„c käm: Ch®m s„c kh´ng chu Æ∏o, kh´ng c»n thÀn cÚng lµ nguy™n nh©n lµm vÀt nu´i d‘ bfi mæc b÷nh . V› dÙ: - ChuÂng nu´i qu∏ chÀt chÈi, qu∏ b»n, qu∏ »m ≠Ìt, qu∏ n„ng ho∆c bfi gi„ lÔa vµo mÔa ß´ng. - ß∏nh nhau. - Bfi tai nπn khi ch®n th∂, lµm vi÷c. - Con non mÌi ÆŒ y’u Ìt bfi mã ho∆c con kh∏c ÆÃ, d…m l™n. - Bæt gi˜, vÀn chuy”n th´ bπo d‘ lµm con c∏i s»y thai. - V÷ sinh ÆÏ ÆŒ käm d‘ lµm cho con mã vµ vÀt s¨ sinh bfi UËn v∏n ... ♦ Do sˆ dÙng kh´ng hÓp l˝: - Kh´ng hÓp l˝ v“ thÍi gian: ph∂i lµm vi÷c qu∏ sÌm v“ mÔa ß´ng, qu∏ muÈn vµo mÔa Hà Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i 11 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N - Ph∂i lµm vi÷c qu∏ s¯c. - Gia sÛc trong thÍi k˙ chˆa ÆŒ, gia sÛc non ph∂i lµm vi÷c n∆ng. 2.2.3. Do thÍi ti’t b†t lÓi: ThÍi ti’t phÔ hÓp sœ cho con vÀt khoŒ mπnh, ›t mæc b÷nh. Nh≠ng khi thÍi ti’t b†t lÓi, con vÀt d‘ mæc b÷nh: - Qu∏ rät: lµm vÀt nu´i tËn nhi“u n®ng l≠Óng Æ” chËng rät n™n g«y y’u, d‘ nhi‘m b÷nh. - Qu∏ n„ng, »m: lµm cho vÀt nu´i kh„ chfiu, ®n ›t, ÿa ph©n nhi“u n≠Ìc, chuÂng trπi »m ≠Ìt s¯c khoŒ gi∂m sÛt lµ c¨ hÈi tËt cho m«m b÷nh x©m nhÀp vµo c¨ th” vµ g©y b÷nh. 3. ß≠Íng lan truy“n cÒa m«m b÷nh. 3.1. C∏c Æ≠Íng x©m nhÀp. ♦ M«m b÷nh c„ th” x©m nhÀp vµo c¨ th” vÀt nu´i qua c∏c con Æ≠Íng sau: - Mi÷ng, mæt, mÚi, tai, hÀu m´n. - LÁ rËn ch≠a kh´ sau khi sinh nÎ. - NÛm vÛ. - C¨ quan sinh dÙc. - Da bfi tÊn th≠¨ng. ♦ M«m b÷nh khi vµo c¨ th” con vÀt sœ sinh s∂n c˘c nhanh, chi’m Æoπt ch†t dinh d≠Ïng sinh ra ÆÈc tË vµ g©y tÊn th≠¨ng ho∆c lµm rËi loπn ch¯c n®ng c∏c c¨ quan nÈi tπng lµm con vÀt ph∏t b÷nh. Da bfi tÊn th≠¨ng HÀu m´n Tai Mæt C¨ quan sinh dÙc MÚi Mi÷ng VÛ H◊nh 1.1: C∏c Æ≠Íng x©m nhÀp cÒa m«m b÷nh 12 Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N 3.2. û b÷nh. ♦ Kh∏i ni÷m v“ thÍi gian Ò b÷nh: Lµ kho∂ng thÍi gian tı khi m«m b÷nh x©m nhÀp vµo c¨ th” con vÀt Æ’n khi xu†t hi÷n tri÷u ch¯ng Æ«u ti™n. ♦ ThÍi gian Ò b÷nh ngæn hay dµi phÙ thuÈc vµo m«m b÷nh vµ s¯c khoŒ cÒa con vÀt, c„ th” lµ 3-5 ngµy, cÚng c„ th” lµ 10-15 ngµy ho∆c dµi h¨n. ♦ ¯ng dÙng s˘ hi”u bi’t v“ thÍi gian Ò b÷nh: Hi”u bi’t v“ s˘ Ò b÷nh Î vÀt nu´i c„ ˝ ngh‹a Æ∆c bi÷t quan tr‰ng trong: - C∏ch ly, nhÀp Ƶn. - Ti™m chÒng væc-xin. ♦ V› dÙ: - VÀt nu´i nh◊n th†y khoŒ mπnh b◊nh th≠Íng, sau khi mang v“ vµi ngµy th◊ bfi Ëm, l©y sang c∏c con kh∏c. - Khi ti™m chÒng væc-xin, con vÀt khoŒ mπnh b◊nh th≠Íng, sau vµi ngµy th†y ph∏t b÷nh.  Qua 2 v› dÙ tr™n c„ th” suy Æo∏n rªng nh˜ng con vÀt tr™n Æang Ò b÷nh vµ chÛng sœ Ëm sau Æ„ vµi ngµy. 3.3. C∏c Æ≠Íng bµi xu†t m«m b÷nh tı con Ëm. Tı con vÀt Ëm, m«m b÷nh sœ Æ≠Óc bµi xu†t ra m´i tr≠Íng xung quanh bªng nhi“u con Æ≠Íng. - K˝ sinh trÔng: bµi xu†t chÒ y’u qua ph©n. - Vi sinh vÀt: c„ th” bµi xu†t qua nhi“u Æ≠Íng. + Mi÷ng: cÔng vÌi d∑i nhÌt. + MÚi: cÔng vÌi n≠Ìc mÚi, hæt h¨i. + Mæt: cÔng vÌi n≠Ìc mæt. + HÀu m´n: cÔng vÌi ph©n. + C¨ quan ti’t ni÷u: cÔng vÌi n≠Ìc ti”u. + C¨ quan sinh dÙc: cÔng vÌi tinh dfich, dfich nhµy. + Tuy’n vÛ: cÔng vÌi s˜a. + Da tÊn th≠¨ng: cÔng vÌi m∏u, mÒ. Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i 13 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N Da bfi tÊn th≠¨ng Tai HÀu m´n Mæt C¨ quan sinh dÙc MÚi Mi™ng VÛ Tinh dfich H◊nh 1.2: C∏c Æ≠Íng bµi xu†t m«m b÷nh tı con Ëm 3.4. C∏ch l©y lan m«m b÷nh. M«m b÷nh c„ th” l©y nhi‘m tı con vÀt Ëm sang con vÀt khoŒ bªng 2 c∏ch. ♦ L©y nhi‘m tr˘c ti’p: Lµ s˘ l©y lan m«m b÷nh tr˘c ti’p tı con Ëm sang con khoŒ. V› dÙ: - Con khoŒ li’m l∏p con Ëm - Con khoŒ vµ con Ëm giao phËi vÌi nhau - Con non bÛ s˜a tr˘c ti’p tı con mã Ëm. H◊nh 1.3: L©y lan tr˘c ti’p tı con Ëm Æ’n con khoŒ 14 Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N ♦ L©y lan gi∏n ti’p: - Lµ s˘ l©y nhi‘m m«m b÷nh tı con vÀt Ëm Æ’n con vÀt khoŒ nh≠ng ph∂i qua c∏c y’u tË trung gian. - C∏c y’u tË trung gian bao gÂm: + Th¯c ®n, n≠Ìc uËng. + DÙng cÙ ch®n nu´i, dÙng cÙ thÛ y (kim ti™m, b¨m ti™m, m∏ng ®n, m∏ng uËng...). + Ph≠¨ng ti÷n vÀn chuy”n (lÂng, qu«y, xe Æπp, xe m∏y, ´ t´...). + Con ng≠Íi (qu«n ∏o, gi«y däp, Æ dÔng mang theo ng≠Íi). + ßÈng vÀt: chuÈt, ch„, mÃo, lÓn, gµ...th∂ r´ng, thÛ hoang. + S∂n ph»m ÆÈng vÀt t≠¨i sËng (s˜a, thfit, tr¯ng, phÒ tπng cÒa ÆÈng vÀt Ëm).  ß∆c bi÷t kh´ng kh›, nhÍ gi„ c„ th” truy“n nhi“u loπi m«m b÷nh Æi r†t xa. V› dÙ: M«m b÷nh LÎ mÂm long m„ng c„ th” theo gi„ truy“n xa h¨n 10 km. Con Ëm - Th¯c ®n - DÙng cÙ - Ng≠Íi - N≠Ìc uËng - Xe cÈ - ßÈng vÀt - S∂n ph»m ch®n nu´i - Kh´ng kh› - C´n trÔng Con kh·e H◊nh 1.4: L©y lan gi∏n ti’p tı con Ëm Æ’n con khoŒ Chuy™n Æ“ 1: C∏c nguy™n nh©n g©y b÷nh cho vÀt nu´i 15 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N Chuy™n Æ“ 2 PHíNG BåNH CHO VÜT NU§I Chuy™n Æ“ 2: Phflng b÷nh cho vÀt nu´i 17 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N Chuy™n Æ“ 2 Phflng b÷nh cho vÀt nu´i MÙc ti™u: GiÛp thÛ y vi™n næm Æ≠Óc: - T«m quan tr‰ng cÒa vi÷c phflng b÷nh. - C∏c bi÷n ph∏p phflng b÷nh Æ” ∏p dÙng tπi Æfia ph≠¨ng. NÈi dung: ß” Æπt Æ≠Óc mÙc ti™u tr™n, c«n t◊m hi”u nh˜ng nÈi dung sau: - Kh∏i ni÷m v“ phflng b÷nh. - C∏c bi÷n ph∏p phflng b÷nh. 1. PHíNG BåNH LÄ Gç? Phflng b÷nh lµ vi÷c sˆ dÙng t†t c∂ c∏c bi÷n ph∏p Æ” b∂o v÷ vÀt nu´i kh´ng bfi mæc b÷nh. 2. C∏c bi÷n ph∏p phflng b÷nh cho vÀt nu´i. 2.1. V÷ sinh phflng b÷nh. 2.1.1. V÷ sinh chuÂng trπi. - Th≠Íng xuy™n quät d‰n chuÂng trπi sπch sœ. - Thu gom ph©n Æem Ò. - Gi˜ cho chuÂng trπi m∏t mŒ v“ mÔa hÃ, †m v“ mÔa Æ´ng. 2.1.2. S∏t trÔng. MÈt sË ho∏ ch†t s∏t trÔng th≠Íng dÔng: 18 Chuy™n Æ“ 2: Phflng b÷nh cho vÀt nu´i D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N T™n ho∏ ch†t NÂng ÆÈ C∏ch dÔng L≠u ˝ - Lµ ch†t bay h¨i: Formol 2-5 % + Phun trong phflng k›n sœ t®ng t∏c dÙng s∏t trÔng cÒa thuËc. Phun + Ph∂i Æeo kh»u trang khi sˆ dÙng. - Lµ ch†t ®n da, ®n mfln kim loπi: + ßi g®ng Òng khi sˆ dÙng. XÛt 2% Quät + Kh´ng quät l™n dÙng cÙ bªng kim loπi. - Sœ t®ng t∏c dÙng s∏t trÔng n’u hoµ vÌi n≠Ìc n„ng. Chloramin 0,5-2 % Phun - êt ÆÈc cho ng≠Íi vµ vÀt nu´i ♦ ChuÂng nu´i: - Quät n≠Ìc v´i Æ∆c 20% (pha 2 kg v´i sËng trong 10 l›t n≠Ìc). - Ræc v´i bÈt Î cˆa chuÂng nu´i. - DÔng thuËc s∏t trÔng kh∏c: + Phun Formol : 2- 5% + Quät XÛt : 2% + Phun Chloramin : 0,5 - 2% - M∏ng ®n, m∏ng uËng: c‰ rˆa sπch rÂi s∏t trÔng bªng Formol 2% ho∆c Chloramin 2%, sau Æ„ Æem ph¨i næng. ♦ DÙng cÙ thÛ y: - B¨m, kim ti™m: luÈc trong n≠Ìc s´i 30 phÛt. - C∏c dÙng cÙ kh∏c (dao, käo, panh, kim kh©u...) s∏t trÔng bªng cÂn 900 ho∆c luÈc trong n≠Ìc s´i 30 phÛt. ♦ Khi c„ dfich b÷nh x∂y ra: - X∏c ch’t, ph©n r∏c: ÆËt rÂi ch´n s©u. - S∏t trÔng k¸ chuÂng nu´i vµ khu v˘c xung quanh. - T»y trÔng k¸ qu«n, ∏o, gi«y, däp... cÒa ng≠Íi ti’p xÛc vÌi con vÀt Ëm, ch’t. 2.1.3. T®ng s¯c Æ“ kh∏ng cho vÀt nu´i. ß” giÛp vÀt nu´i c„ s¯c Æ“ kh∏ng tËt vÌi b÷nh tÀt, c«n th˘c hi÷n c∏c bi÷n ph∏p sau: - Th¯c ®n ph∂i ÆÒ v“ sË l≠Óng vµ ch†t l≠Óng, kh´ng bfi ´i, mËc. - N≠Ìc uËng ph∂i ÆÒ vµ sπch. - BÊ sung c∏c loπi vitamin, kho∏ng cho vÀt nu´i. Chuy™n Æ“ 2: Phflng b÷nh cho vÀt nu´i 19 D# ÉN T°NG C¶òNG C§NG TÉC TH@ Y VIåT NAM C¬M NANG TH@ Y VI£N 2.1.4. Ng®n ngıa b÷nh dfich l©y lan. - C∏ch ly tr≠Ìc khi nhÀp Ƶn. - C∏ch ly con Ëm vÌi con khoŒ. - Xˆ l˝ x∏c ch’t. - Næm v˜ng t◊nh h◊nh dfich b÷nh Î Æfia bµn, n’u ph∏t hi÷n c„ b÷nh ph∂i b∏o ngay cho ch›nh quy“n Æfia ph≠¨ng vµ thÛ y c†p tr™n. - Tham gia cÔng ch›nh quy“n Æfia ph≠¨ng vµ thÛ y c†p tr™n ki”m so∏t vÀn chuy”n, khoanh vÔng khi c„ dfich b÷nh x∂y ra. 2.2. Ti™m chÒng væc-xin. 2.2.1. Væc-xin lµ g◊?  Væc-xin lµ nh˜ng ch’ ph»m ch¯a m«m b÷nh (vi rÛt, vi khu»n...) nh≠ng Æ∑ Æ≠Óc lµm y’u ho∆c gi’t ch’t, sau khi ti™m chÒng vµo c¨ th”, sœ k›ch th›ch c¨ th” s∂n sinh ra kh∏ng th” Æ∆c hi÷u tπo mi‘n dfich. 2.2.2. ß∆c Æi”m ch›nh cÒa c∏c loπi væc-xin. C„ 2 loπi væc-xin: ♦ Væc-xin nh≠Óc ÆÈc (sËng). - M«m b÷nh Æ∑ Æ≠Óc lµm y’u. - Sau khi Æ≠Óc ti™m chÒng vµo sœ kh´ng g©y b÷nh mµ k›ch th›ch c¨ th” s∂n sinh ra kh∏ng th” Æ∆c hi÷u. - Tπo mi‘n dfich sÌm nh≠ng ÆÈ dµi mi‘n dfich th≠Íng ngæn. ♦ Væc-xin v´ hoπt (ch’t). - M«m b÷nh Æ∑ bfi gi’t ch’t. - Tπo mi‘n dfich chÀm nh≠ng ÆÈ dµi mi‘n dfich th≠Íng käo dµi. - DÔng an toµn h¨n væc-xin nh≠Óc ÆÈc. 2.2.3. H÷ thËng b∂o v÷ cÒa c¨ th”. ♦ H÷ thËng b∂o v÷ kh´ng Æ∆c hi÷u. - Da: + Da lµnh l∆n lµ hµng rµo b∂o v÷ b™n ngoµi c¨ th”. + Khi da bfi tÊn th≠¨ng, m«m b÷nh sœ x©m nhÀp qua Æ„ Æ” vµo c¨ th”.  C«n gi˜ cho da lu´n lµnh l∆n, sπch sœ. - Ni™m mπc: + Ni™m mπc lµnh l∆n c„ kh∂ n®ng ng®n ngıa mÈt sË m«m b÷nh. - Dfich ti’t: + Dfich ti’t cÒa c∏c c¨ quan nh≠: n≠Ìc mæt, n≠Ìc mÚi, n≠Ìc b‰t cÚng c„ kh∂ n®ng ng®n ngıa m«m b÷nh. 20 Chuy™n Æ“ 2: Phflng b÷nh cho vÀt nu´i