Tài liệu Cảm hứng lịch sử trong tác phẩm “báu vật của đời” của mạc ngôn

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- LƢU THỊ HẢI YẾN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG TÁC PHẨM "BÁU VẬT CỦA ĐỜI" CỦA MẠC NGÔN LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Châu Á học Hà Nội - 2013 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- LƢU THỊ HẢI YẾN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG TÁC PHẨM "BÁU VẬT CỦA ĐỜI" CỦA MẠC NGÔN Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Châu Á học Mã số: 603150 Ngƣời hƣớng dẫn: PGS.TS Lê Huy Tiêu Hà Nội - 2013 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng tôi. Nguồn tài liệu được sử dụng trong luận văn là chân thực, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những đánh giá, kết luận được rút ra trong luận văn là những gợi mở bước đầu về đề tài nghiên cứu. Hà Nội, tháng 12/2013 Học viên Lưu Thị Hải Yến LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn với đề tài: “Cảm hứng lịch sử trong tác phẩm Báu vật của đời của Mạc Ngôn” không chỉ là công sức của riêng tôi, ngoài sự cố gắng, nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận đƣợc sự giúp đỡ của các thầy cô giáo trong khoa Đông Phƣơng, Trƣờng Đại học KHXH & NV, Đại học Quốc gia Hà Nội, lớp Cao học (Khóa 2010 – 2013) cùng gia đình, bạn bè đã nhiệt tình giúp đỡ, động viên, khích lệ, tạo mọi điều kiện giúp tôi hoàn thành luận văn này. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và lòng biết ơn sâu sắc tới thầy PGS. TS Lê Huy Tiêu – ngƣời đã nhiệt tình chỉ bảo và hƣớng dẫn trong suốt quá trình thực hiện để tôi hoàn thành luận văn của mình. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhƣng luận văn của tôi sẽ không tránh khỏi những thiếu sót, rất mong đƣợc sự chỉ bảo và đóng góp ý kiến của các thầy cô giáo và các bạn. Hà Nội, tháng 12/2013 Học viên Lưu Thị Hải Yến Nhà văn Mạc Ngôn trên trang chủ website Đại học Văn học mạng. Nhà văn Mạc Ngôn nhận giải Nobel văn học 2012 MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề ......................................................................................................3 2.1. Tình hình nghiên cứu tại Trung Quốc ...........................................................3 2.2. Tình hình nghiên cứu về “Báu vật của đời” và cảm hứng lịch sử trong “Báu vật của đời” tại Việt Nam ...........................................................................4 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................7 3.1. Đối tượng nghiên cứu ....................................................................................7 3.2. Phạm vi nghiên cứu .......................................................................................7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu .....................................................................................7 5. Đóng góp của luận văn ........................................................................................8 6. Cấu trúc luận văn .................................................................................................8 PHẦN NỘI DUNG ....................................................................................................9 CHƢƠNG 1 : KHÁI QUÁT VỀ CẢM HỨNG LỊCH SỬ VÀ DẤU ẤN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG VĂN HỌC TRUNG QUỐC .......................................9 1.1. Khái quát về cảm hứng và cảm hứng lịch sử ....................................................9 1.1.1. Khái niệm cảm hứng và cảm hứng chủ đạo ...............................................9 1.1.2. Khái niệm cảm hứng lịch sử .....................................................................11 1.2. Cảm hứng lịch sử - nguồn cảm hứng đặc biệt trong văn học Trung Quốc ...........12 1.2.1. Bề dày lịch sử của đất nước Trung Quốc .................................................12 1.2.2. Dấu ấn đậm nét của cảm hứng lịch sử trong văn học Trung Quốc .........15 1.3. Khái quát về cảm hứng lịch sử trong những sáng tác của Mạc Ngôn ............19 1.3.1. Vài nét về nhà văn Mạc Ngôn ..................................................................19 1.3.2. Cảm hứng lịch sử xuyên suốt trong các tác phẩm của Mạc Ngôn ...........20 CHƢƠNG 2 : NHỮNG BIỂU HIỆN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG BÁU VẬT CỦA ĐỜI CỦA MẠC NGÔN ........................................................................24 2.1. Cảm hứng lịch sử đƣợc thể hiện qua số phận của quê hƣơng Cao Mật................24 2.1.1. Một quê hương Cao Mật đau thương mà hào hùng trong cuộc chiến chống giặc ngoại xâm.........................................................................................24 2.1.2. Một quê hương Cao Mật đau thương trong cuộc nội chiến Quốc – Cộng .....30 2.1.3. Một quê hương Cao Mật đau thương trong những sai lầm của Đảng cộng sản ................................................................................................................. 33 2.1.4. Một quê hương Cao Mật bước vào nền kinh tế thị trường.......................39 2.2. Cảm hứng lịch sử đƣợc thể hiện qua số phận của gia đình Thƣợng Quan .....41 2.2.1 Hình tượng Lỗ Thị - hiện thân tiêu biểu của lịch sử Trung Quốc suốt thế kỷ XX ...................................................................................................................41 2.2.2. Hình tượng những cô con gái của gia đình Thượng Quan ......................53 CHƢƠNG 3 : MỘT SỐ PHƢƠNG THỨC NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG BÁU VẬT CỦA ĐỜI CỦA MẠC NGÔN ................73 3.1. Yếu tố kì ảo .....................................................................................................73 3.1.1. Khái niệm yếu tố kì ảo ..............................................................................73 3.1.2. Khái quát về yếu tố kì ảo trong văn học Trung Quốc ..............................74 3.1.3. Yếu tố kì ảo – công cụ giúp Mạc Ngôn biểu hiện cảm hứng lịch sử ........76 3.2. Kết cấu lắp ghép – lịch sử đƣợc nhìn qua một lăng kính mới ........................85 3.2.1. Khái niệm kết cấu lắp ghép ......................................................................85 3.2.2. Sự biểu hiện cảm hứng lịch sử qua kết cấu lắp ghép ...............................87 3.3. Nghệ thuật trần thuật đa thanh tái hiện lịch sử một cách toàn diện, sâu sắc ..91 3.3.1. Sự đa bậc của người kể chuyện và sự di động điểm nhìn ........................91 3.3.2. Ngôn ngữ trần thuật đa sắc, độc đáo .......................................................95 PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................................98 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................102 PHỤ LỤC ...............................................................................................................110 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trung Quốc là một trong những nƣớc có nền văn học phát triển trên thế giới. Chặng đƣờng từ Kinh Thi - tập thơ ca đầu tiên đến Đƣờng thi, tiểu thuyết cổ điển Minh Thanh - thành tựu nổi bật của văn học trung đại cổ điển rồi đến văn học hiện đại đã khẳng định sức sống mãnh liệt và tầm ảnh hƣởng to lớn của văn học Trung Quốc. Hiện nay, song song với nền kinh tế đang trên đà phát triển, văn học Trung Quốc đƣơng đại bƣớc vào thời kỳ “bách hoa tranh khai” với sự xuất hiện của rất nhiều tác giả xuất sắc nhƣ : Trƣơng Hiền Lƣợng, Vƣơng Mông, Phùng Kí Tài, Cao Hiểu Thanh, Giả Bình Ao, Lƣu Tâm Vũ, Vệ Tuệ, Mạc Ngôn, Miên Miên, Cửu Đan, Diệp Tân, Nhƣ Chí Quyên, Uông Tằng Kỳ, Tốt Thục Mẫn, Diệp Văn Linh… Bằng tài năng của mình, những cây bút ấy quả đã không làm hổ danh nền văn học truyền thống Trung Quốc ba nghìn năm qua. Với bút pháp nghệ thuật mới mẻ, phóng khoáng, không câu nệ qui phạm, họ đã đƣa văn học Trung Quốc “thoát xác” khỏi cái bóng của những phƣơng pháp cổ điển, truyền thống, tiếp cận gần hơn với cuộc sống thƣờng nhật và có những trải nghiệm sâu sắc trong cuộc sống. Không chỉ tập trung đi sâu khai thác những vấn đề của cuộc sống đƣơng đại, các tác phẩm còn khai thác quá khứ, nhìn về lịch sử bằng con mắt tỉnh táo và giọng điệu sắc lạnh để độc giả có cơ hội suy ngẫm, đánh giá các giá trị quá khứ một cách tự nhiên và thành thật nhất. Văn học thực hiện đúng chức năng cơ bản của nó, tức là phản ánh chân thực cuộc sống, số phận con ngƣời. 1.2. Trong rất nhiều tên tuổi các tác giả kể trên, Mạc Ngôn nổi lên nhƣ một “hiện tƣợng”. Mạc Ngôn thuộc lớp nhà văn đƣơng đại Trung Quốc dám viết về cái hiện thực bề sâu của lịch sử hiện đại nƣớc ông. Bằng cái nhìn nghệ thuật – lịch sử tỉnh táo và sắc sảo, Mạc Ngôn không nƣơng nhẹ và xuê xoa quá khứ mà dám nói thẳng, nói thật. Mạc Ngôn đem cuộc sống và hiện thực lịch sử phơi bày trần trụi trên từng trang giấy. Máu thịt, mồ hôi, nƣớc mắt và những trăn trở của con ngƣời lần lƣợt đƣợc phác hoạ rõ nét dƣới ngòi bút tác giả. Và những gì ông viết ra đã đƣợc độc giả chấp nhận, đón nhận. Có thể nói, Mạc Ngôn giữ một vai trò, vị trí không 1 nhỏ trong bức tranh văn học Trung Quốc đƣơng đại. Gần đây, với giải Nô-ben văn học 2012, Mạc Ngôn càng khẳng định rõ hơn vai trò to lớn của mình đối với nền văn học của đất nƣớc đông dân nhất thế giới này. 1.3. Trong sự nghiệp sáng tác đồ sộ của Mạc Ngôn, tiểu thuyết Báu vật của đời (nguyên tác: Phong nhũ phì đồn) có một vị trí rất quan trọng, nói theo lời của ông thì đó là “viên đá nặng nhất trong lâu đài văn học của tôi, một khi viên đá ấy rút ra thì toà lâu đài sẽ sụp đổ” [49, tr.146]. Ông cũng không ngần ngại khẳng định với độc giả rằng : “Bạn có thể không đọc tất cả những cuốn sách khác của tôi, nhƣng không thể không đọc cuốn Báu vật của đời” [ 49, tr.122]. Đƣợc xuất bản ở Trung Quốc vào tháng 9 – 1995 và ngay trong năm, tác phẩm đã đƣợc trao giải thƣởng cao nhất về truyện, nhanh chóng trở thành hiện tƣợng best-seller. Báu vật của đời đã khái quát cả một giai đoạn lịch sử hiện đại đầy bi tráng của đất nƣớc Trung Hoa thông qua số phận của các thế hệ trong gia đình Thƣợng Quan. Từ những số phận cụ thể và khác nhau, lịch sử đƣợc tiếp cận dƣới nhiều góc độ, nhiều khía cạnh hiện lên thật chân thực và toàn diện, góp phần tạo nên sức sống, sức thuyết phục cho tác phẩm. Trong danh sách “10 cuốn sách hay nhất về Trung Quốc” do nhà báo Paul Mason (Guardian) lập ra hồi tháng 2/2012, “tiểu thuyết Báu vật của đời của Mạc Ngôn đƣợc xếp thứ 2, chỉ sau truyện vừa kinh điển AQ chính truyện của văn hào Lỗ Tấn” (44). Điều đó chứng tỏ Báu vật của đời của Mạc Ngôn không chỉ giữ vị trí quan trọng đối với sự nghiệp sáng tác của Mạc Ngôn mà còn đối với cả nền văn học Trung Quốc. 1.4. Khảo sát việc nghiên cứu, giới thiệu văn học Trung Quốc ở Việt Nam là một trong những yêu cầu rất cơ bản để nghiên cứu mối quan hệ văn hoá giữa Việt Nam và Trung Quốc, nhất là trong giai đoạn mối quan hệ văn học giữa hai nƣớc có chuyển biến về chất khi Việt Nam xây dựng “nền quốc văn mới” và từng bƣớc hiện đại hoá tiến trình văn học dân tộc. Là học viên nghiên cứu về văn hoá châu Á nói chung, Trung Quốc nói riêng, việc tìm hiểu tác phẩm văn học dƣới góc độ lịch sử có ý nghĩa vô cùng quan trọng và cần thiết. 2 Với những lí do kể trên, chúng tôi lựa chọn đề tài Cảm hứng lịch sử trong “Báu vật của đời” của Mạc Ngôn. Tác giả luận văn hi vọng những đóng góp nhất định của đề tài sẽ làm phong phú thêm tình hình nghiên cứu về Mạc Ngôn, đồng thời giúp chúng ta hiểu biết hơn về lịch sử Trung Quốc qua bức tranh thấm đẫm chất hiện thực bằng con chữ. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Tình hình nghiên cứu tại Trung Quốc Mạc Ngôn đã nhiều lần tâm sự về quá trình sáng tác và những tác phẩm của mình qua những lời tự bạch, những bài phỏng vấn đối thoại. Trong Mạc Ngôn, nghiên cứu và tư liệu, NXb Thiên Tân (2005) của Dƣơng Dƣơng, Ghi chép đối thoại của Vƣơng Nghiêu và Lâm Kiến Pháp, Nxb Đại học Tô Châu (2003), Phong vị của tiểu thuyết của Mạc Ngôn, Nxb Văn nghệ Xuân Phong (2003), có nhiều bài đối thoại và tự bạch miêu tả thế giới văn học của Mạc Ngôn. Phần lớn, những nội dung quan trọng mà Mạc Ngôn “tự bạch” đã đƣợc Nguyễn Thị Thại chọn dịch và giới thiệu trong cuốn Mạc Ngôn và những lời tự bạch (Nxb Văn học, 2004). Cuốn tài liệu này đã đề cập đến Mạc Ngôn trên nhiều phƣơng diện: động cơ sáng tác, nguồn gốc ảnh hƣởng, quan điểm, lập trƣờng và phong cách sáng tác… Tác phẩm Báu vật của đời đƣợc Mạc Ngôn không ít lần nhắc đến trong những lời tự bạch của mình. Nhà văn từng nói rằng Báu vật của đời vƣợt qua thôn Cao Mật Đông Bắc, và nó tiến xa hơn nữa. Báu vật của đời “đã thể hiện đầy đủ cách nhìn nhận của tôi đối với các vấn đề xƣa cũ nhƣ lịch sử, quê hƣơng, cuộc sống… chắc chắn Báu vật của đời là viên đá nặng nhất trong toà lâu đài văn học của tôi, một khi rút viên đá ấy ra thì toà lâu đài sẽ sụp đổ” [ 49, tr 146]. Trong cuốn Bình luận tác giả đương đại Trung Quốc《当代作家评论》kỳ 6, tác giả Trình Quang Vỹ có nói: “Hơn 20 năm nay trên diễn đàn văn học Trung Quốc, các bài bình luận về Mạc Ngôn nhiều không kể xiết”. Theo thống kê trong phụ lục Tư liệu nghiên cứu Mạc Ngôn do Dƣơng Dƣơng biên soạn, số lƣợng bài viết về Mạc Ngôn có khoảng hơn 350 bài. Con số trên chƣa bao gồm các bài báo mang tính chất địa phƣơng, các trang mạng, các bài viết trong các trƣờng đại học. 3 Nói nhƣ thế để thấy tình hình nghiên cứu về Mạc Ngôn chƣa bao giờ có dấu hiệu giảm bớt độ “nóng”. Ngày 12/08/2006, “Hội nghiên cứu Mạc Ngôn Cao Mật” đƣợc thành lập với mục đích chuyên nghiên cứu về các tác phẩm của ông. “Bảo tàng văn học Mạc Ngôn”, Website “Cao lƣơng đỏ” là những diễn đàn chuyên bình luận, đi sâu tìm hiểu về “nhân vật khai phá của thế kỷ XXI”. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu luận văn thạc sĩ, nghiên cứu sinh về Báu vật của đời nhiều không kể xiết. Phần lớn các công trình nghiên cứu đều tập trung vào nghệ thuật “tự sự”, “tính chất dân gian”, “tính nữ” của tác phẩm nhƣ: tác giả Trương Ái Bình: Nghiên cứu về ngôn ngữ trong tiểu thuyết Mạc Ngôn（作者张爱萍: 莫言小说语言研究）, tác giả Tống Khiết: Từ Báu vật của đời đến “thiếu nữ mộng mơ” (作者宋洁: 从“丰乳 肥臀”到“梦幻少女) , tác giả Hàn Hiện Quảng: Bàn về điểm nhìn trẻ thơ trong tiểu thuyết Mạc Ngôn (作者韩现广: 论莫言小说创作中儿童视角) … Tuy nhiên, có thể thấy, cảm hứng lịch sử và giá trị lịch sử trong tác phẩm Báu vật của đời chỉ đƣợc các tác giả nhắc đến rải rác trong các công trình nghiên cứu. 2.2. Tình hình nghiên cứu về “Báu vật của đời” và cảm hứng lịch sử trong “Báu vật của đời” tại Việt Nam Nói chung, Báu vật của đời là tác phẩm văn học cho đến nay vẫn còn nhiều tranh cãi về giá trị tác phẩm. Chính vì thế, xoay quanh tác phẩm này, các nhà nghiên cứu Việt Nam cũng dựa trên nhiều góc độ để đƣa ra những quan điểm, những nhận xét riêng của mình. PGS. TS Lê Huy Tiêu là nhà nghiên cứu đã có khá nhiều bài viết về Mạc Ngôn và tiểu thuyết Báu vật của đời. Trong Tạp chí Văn học nƣớc ngoài số 4/ 2003 và trong cuốn Tiểu thuyết Trung Quốc thời kỳ đổi mới (1976 – 2000), có hai bài nghiên cứu khá sâu về Mạc Ngôn của PGS. TS Lê Huy Tiêu, đó là Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn và Mạc Ngôn và tiểu thuyết Đàn hương hình. Cùng hƣớng nghiên cứu vấn đề trên, nhà văn Nguyễn Khắc Phê trên tạp chí Sông Hƣơng số 166, tháng 12.2002 cũng có bài viết Thế giới nghệ thuật của Mạc Ngôn qua hai tiểu thuyết Báu vật của đời và Đàn hương hình. Các tác giả đã chỉ ra những điểm độc đáo trong sáng tác của Mạc Ngôn nhƣ đề tài rất rộng, cốt truyện không 4 còn là cốt truyện hoàn chỉnh nhƣ tiểu thuyết truyền thống mà chỉ là khung truyện, “nhƣng trong cái khung truyện ấy chứa đầy cảm giác”, “là linh hồn của tiểu thuyết Mạc Ngôn”. Ngoài ra, những vấn đề về tự sự nhƣ điểm nhìn trần thuật phong phú, đa dạng, kết cấu truyện và nghệ thuật xử lý không gian, thời gian đều đƣợc tác giả kiến giải và phân tích rất kĩ lƣỡng, thấu đáo. Trong bài viết Sự sinh, sự chết, sự sống: Đọc “Báu vật của đời” của Mạc Ngôn đăng trên trang tanviet.net ngày 04/08/2005, nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên đã tóm lƣợc những điểm chính trong Báu vật của đời và đƣa ra những nhận định về tác giả, tác phẩm. Thông qua việc nêu cảm nhận của mình về nhân vật Lỗ Thị, tác giả bài viết khẳng định: “Xét trên phƣơng diện văn học, Lỗ Thị là một nhân vật ghê gớm, một phụ nữ tƣợng trƣng của một đất nƣớc ở cái khả năng thiên phú mà dù con ngƣời có chà đạp tiêu diệt đến đâu thì vẫn trƣờng tồn, bởi vì nếu nó mất đi thì mất luôn cả sự sống… Cả lịch sử của một đất nƣớc nhà văn tóm lại ở bốn chữ ấy: phong nhũ phì đồn. Mạc Ngôn, do đó, ở phƣơng diện này là một nhà văn ghê gớm” (51). Tác giả bài viết cũng đánh giá cao Mạc Ngôn ở lòng dũng cảm “dám viết về cái hiện thực bề sâu của lịch sử hiện đại nƣớc ông”, đồng thời tỏ ra thích cái nhìn nghệ thuật lịch sử tỉnh táo, sắc lạnh của Mạc Ngôn, không hề nƣơng nhẹ, xuê xoa quá khứ. Cuối bài viết, bằng cái nhìn so sánh mang tính lịch sử, Phạm Xuân Nguyên chỉ ra điểm tƣơng đồng giữa Mạc Ngôn và Lỗ Tấn: ở hai hoàn cảnh lịch sử, hai chế độ chính trị khác nhau giữa hai thời kỳ sống của hai nhà văn, họ đã gặp nhau ở tình yêu nƣớc và trách nhiệm của một ngƣời cầm bút. Một số tác giả nghiên cứu nhƣ Vƣơng Trí Nhàn, Lê Huy Tiêu, Trần Trung Hỷ lại dựa vào Báu vật của đời để tìm ra sự sáng tạo của Mạc Ngôn trong việc đƣa hơi thở hiện đại vào đề tài lịch sử. Còn trong Tiểu luận Một số vấn đề văn học Trung Quốc đương đại (2007), PGS.TS Hồ Sĩ Hiệp cũng đã điểm qua những nét đặc sắc của Mạc Ngôn thông qua những tác phẩm đã đƣợc dịch. Năm 2012 Mạc Ngôn đƣợc giải Nobel văn học, rất nhiều nhà văn nhƣ Trần Đăng Khoa, Võ Thị Hảo..có các bài viết xoay quanh vấn đề này. Ngoài ra, phải kể đến rất nhiều những luận văn tiến sĩ, thạc sĩ, khoá luận tốt nghiệp của sinh viên, học viên và nghiên cứu sinh cũng lấy Mạc Ngôn làm đề tài 5 nghiên cứu của mình. Có thể kể ra đây một vài những công trình tiêu biểu nhƣ: luận án tiến sĩ Nghệ thuật tự sự trong tiểu thuyết của Mạc Ngôn của tác giả Nguyễn Thị Tịnh Thy, Viện Khoa học xã hội Việt Nam - Học viện Khoa học xã hội, 2010; luận văn thạc sĩ Yếu tố kì ảo trong "Báu vật của đời" của Mạc Ngôn của tác giả Nguyễn Thị Khánh Linh, Đại học Sƣ phạm Hà Nội, 2007; luận văn tốt nghiệp Huyền thoại hoá trong tiểu thuyết “Báu vật của đời” của tác giả Lê Vũ Phƣơng Thuỷ, Đại học Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội… Các công trình nghiên cứu trên chủ yếu tập trung vào hai khía cạnh khá nổi bật trong các sáng tác của Mạc Ngôn, đó là nghệ thuật tự sự và yếu tố kì ảo. Tác giả Nguyễn Thị Tịnh Thy chỉ ra nghệ thuật tự sự của Mạc Ngôn một cách đầy đủ và công phu qua việc khảo sát các khía cạnh nhƣ ngƣời kể chuyện và điểm nhìn tự sự, nghệ thuật tổ chức không gian, thời gian và kết cấu tự sự, nghệ thuật kiến tạo ngôn ngữ và giọng điệu tự sự. Nguyễn Thị Khánh Linh thì chỉ ra biểu hiện của yếu tố kì ảo trong Báu vật của đời thông qua các khía cạnh: nhân vật, sự kiện và tổ chức nghệ thuật tác phẩm. Còn sinh viên Lê Vũ Phƣơng Thuỷ trong khoá luận của mình lại khai thác một số yếu tố mang tính huyền thoại hoá trong tác phẩm nhƣ: Kim Đồng và mô hình đứa trẻ huyền thoại, Huyền thoại hoá trong một số nhân vật đàn ông, Bầu vú của ngƣời phụ nữ và biểu tƣợng về ngƣời mẹ vĩnh cữu… Mỗi tác giả một hƣớng nghiên cứu khác nhau đã đặt Báu vật của đời dƣới nhiều góc độ để khám phá hết những giá trị sâu sắc của tác phẩm. Trên đây là sơ lƣợc một số công trình nghiên cứu về Mạc Ngôn và tiểu thuyết Báu vật của đời của các nhà nghiên cứu Trung Quốc và Việt Nam. Mặc dầu các công trình về Mạc Ngôn tƣơng đối nhiều, song ở Việt Nam, số lƣợng các bài viết về Mạc Ngôn còn hạn chế, nhất là viết riêng về cảm hứng lịch sử. Cho đến nay, chƣa có một công trình chuyên biệt nào đi sâu tìm hiểu cảm hứng lịch sử trong Báu vật của đời. Với tinh thần học hỏi, khám phá cái mới, chúng tôi sẽ kế thừa và tiếp thu có chọn lọc những thành tựu nghiên cứu, những ý kiến bổ ích từ ngƣời đi trƣớc để đi sâu tìm hiểu cảm hứng lịch sử của tiểu thuyết Báu vật của đời một cách cụ thể, sâu sắc và có hệ thống. 6 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Chúng tôi xác định đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là: Cảm hứng lịch sử trong tác phẩm Báu vật của đời của Mạc Ngôn. Cảm hứng lịch sử là vấn đề nằm trong cảm hứng chủ đạo – một trong những yếu tố cơ bản tạo thành tƣ tƣởng của tác phẩm. Nói một cách khái quát, đây là vấn đề thuộc phạm trù lý luận văn học. Xuất phát từ điều kiện thời gian, tƣ liệu, cũng nhƣ khả năng còn hạn chế của ngƣời viết, dựa trên cơ sở tiếp thu những vấn đề lý luận có liên quan trong các công trình nghiên cứu khác, luận văn sẽ tiến hành khảo sát cảm hứng lịch sử trong Báu vật của đời của Mạc Ngôn qua hai vấn đề cơ bản sau : - Miêu tả, phân tích cảm hứng lịch sử đƣợc nhà văn thể hiện trong tác phẩm. - Dựa vào cảm hứng lịch sử, bƣớc đầu khái quát một vài đặc điểm chủ yếu của tiểu thuyết Báu vật của đời (Mạc Ngôn). 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn là các văn bản khảo sát, liên ngành. Chúng tôi dựa vào cuốn “丰乳肥臀” 作者：莫言，出版时间： 2003-9-1，出 版 社： 工人出版社 và bản dịch Báu vật của đời do Trần Đình Hiến dịch, NXB Hội nhà văn, H.2005. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện luận văn, chúng tôi sử dụng phối hợp các phƣơng pháp nghiên cứu sau : - Phƣơng pháp thống kê, khảo sát: Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp này để khảo sát, thống kê, phân loại những chi tiết lịch sử trong Báu vật của đời, tạo cơ sở cho việc phân tích, khám phá tác phẩm. - Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp: Trên cơ sở những dữ liệu đã thống kê từ văn bản, chúng tôi đi sâu phân tích, lý giải, làm rõ vai trò của cảm hứng lịch sử trong Báu vật của đời. - Phƣơng pháp so sánh, đối chiếu: Trong quá trình phân tích, chúng tôi đặt Báu vật của đời trong tƣơng quan so sánh với một số tác phẩm khác của Mạc Ngôn 7 và một số tác phẩm của các tác giả khác cũng có cảm hứng lịch sử để tìm ra những điểm tƣơng đồng, khác biệt trong cảm hứng lịch sử đƣợc thể hiện ở các tác phẩm. - Ngoài các phƣơng pháp trên, chúng tôi còn vận dụng một số phƣơng pháp khác nhƣ phƣơng pháp tiếp cận văn hoá – lịch sử, phƣơng pháp thi pháp học, phƣơng pháp nghiên cứu liên ngành… để tìm hiểu và nghiên cứu đề tài. 5. Đóng góp của luận văn So với các công trình nghiên cứu khác về Mạc Ngôn và tiểu thuyết Báu vật của đời, đây là công trình đầu tiên đề cập đến vấn đề cảm hứng lịch sử trong tiểu thuyết Báu vật của đời của Mạc Ngôn một cách toàn diện và hệ thống. Từ những nét khái quát về cảm hứng lịch sử trong văn học Trung Quốc nói chung và trong tác phẩm của Mạc Ngôn nói riêng, luận văn sẽ chỉ ra những biểu hiện cụ thể của cảm hứng lịch sử đƣợc Mạc Ngôn thể hiện trong Báu vật của đời nhƣ : đề tài, chủ đề, nhân vật…đồng thời chỉ ra những phƣơng diện nghệ thuật biểu hiện cảm hứng lịch sử ấy. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và phần tài liệu tham khảo, nội dung luận văn đƣợc triển khai thành ba chƣơng nhƣ sau : Chƣơng 1 : Khái quát về cảm hứng lịch sử và dấu ấn cảm hứng lịch sử trong văn học Trung Quốc Chƣơng 2 : Những biểu hiện của cảm hứng lịch sử trong Báu vật của đời – Mạc Ngôn Chƣơng 3 : Những phƣơng thức nghệ thuật biểu hiện cảm hứng lịch sử trong Báu vật của đời – Mạc Ngôn 8 PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1 : KHÁI QUÁT VỀ CẢM HỨNG LỊCH SỬ VÀ DẤU ẤN CẢM HỨNG LỊCH SỬ TRONG VĂN HỌC TRUNG QUỐC 1.1. Khái quát về cảm hứng và cảm hứng lịch sử 1.1.1. Khái niệm cảm hứng và cảm hứng chủ đạo Trƣớc khi tìm hiểu về cảm hứng lịch sử, luận văn xin đƣợc giới thuyết qua về khái niệm cảm hứng và cảm hứng chủ đạo vì hai khái niệm này là hai khái niệm cơ sở, đặt nền tảng hình thành nên cảm hứng lịch sử. Trong tâm lý học, trong khi phản ánh thế giới khách quan, con ngƣời không chỉ nhận thức thế giới đó mà còn tỏ thái độ của mình đối với nó nữa. Xem một bức tranh đẹp, nghe một bản nhạc hay hoặc đọc một bài thơ độc đáo, ta không chỉ tri giác chúng mà còn có những “rung động”, những “rạo rực”, những “xao xuyến” kèm theo. Những hiện tƣợng tâm lý biểu thị thái độ của con ngƣời đối với cái mà họ nhận thức đƣợc, hoặc tìm ra đƣợc gọi là xúc cảm, cảm xúc của con ngƣời. Đời sống tâm lí, tình cảm của con ngƣời rất phong phú, đa dạng và phức tạp, gồm rất nhiều cung bậc, sắc thái khác nhau. Và cảm hứng là một trong những cung bậc, sắc thái đó. Vậy cảm hứng là gì? Từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê định nghĩa: “Cảm hứng là trạng thái tâm lí có cảm xúc và hết sức hứng thú, tạo điều kiện để óc tƣởng tƣợng, sáng tạo hoạt động có hiệu quả” [ 52, tr.145]. Còn trong Từ điển Hán Việt của Đào Duy Anh thì viết: “Cảm hứng là cảm xúc vì tình gì hay cảnh gì mà sinh ra hứng thú, hoặc thi văn, hoặc hành động” [ 1, tr. 58]. Từ hai định nghĩa về cảm hứng đƣợc trình bày trong từ điển nhƣ trên, có thể thấy bản chất của cảm hứng là thái độ đặc biệt của cá nhân đối với đối tƣợng nào đó vừa có ý nghĩa trong đời sống vừa có khả năng mang lại khoái cảm. Tức là, để tạo đƣợc cảm hứng, ngoài yếu tố nhận thức, đối tƣợng phải có khả năng hấp dẫn, tạo ra những khoái cảm, hứng thú, lôi cuốn tình cảm con ngƣời về phía nó, tạo ra tâm lí khát khao tiếp cận và đi sâu tìm hiểu, chinh phục nó. Điều đáng nói hơn là cảm hứng có một vai trò rất quan trọng đối với đời sống của con ngƣời. Trƣớc hết, cảm hứng làm tăng hiệu quả của hoạt động nhận thức và hoạt động trí tuệ. Khi có cảm hứng đối với một đối tƣợng nào đó, con ngƣời 9 dồn sự tập trung cao độ của nhận thức, tình cảm vào đối tƣợng khiến quá trình này trở nên nhạy bén và sâu sắc. Cuối cùng, cảm hứng làm nảy sinh khát vọng hành động và tạo điều kiện thúc đẩy con ngƣời sáng tạo. Nhờ vậy, khi có cảm hứng, con ngƣời có thể phát huy một cách tối đa khả năng sáng tạo và hoạt động của mình. Từ vai trò, động lực của cảm hứng đối với hoạt động sáng tạo của con ngƣời, soi vào văn học, lĩnh vực sản xuất tinh thần theo phƣơng thức “cá thể”, chúng ta có thể thấy cảm hứng là trạng thái tâm lí then chốt và bao trùm trong sáng tác của nhà văn. Cảm hứng đƣợc biểu hiện rõ nhất khi nhà văn bắt đầu viết, nhƣng có thể bàng bạc xuyên suốt quá trình sáng tác. Khác với thành phẩm của tất cả các ngành lao động khác, thành phẩm của văn học nghệ thuật chứa đựng tình cảm chủ quan của chủ thể sáng tạo, cho nên cảm hứng sáng tạo của ngƣời nghệ sĩ thƣờng rất mãnh liệt. Nguyễn Quýnh đã khẳng định: “Ngƣời làm thơ không thể không có hứng, cũng nhƣ tạo hoá không thể không có gió vậy… Tâm ngƣời ta nhƣ chuông nhƣ trống, hứng nhƣ chày và dùi. Hai thứ đó gõ, đánh vào chuông trống khiến chúng phát ra tiếng, hứng đến khiến ngƣời ta bật ra thơ, cũng tƣơng tự nhƣ vậy”[ 43, tr. 210]. Có thể khẳng định, sáng tác văn học nghệ thuật không thể không có cảm hứng. Viết văn là gan ruột, tâm huyết, chỉ bộc lộ những gì đã thật sự tràn đầy trong lòng, không thể cho ra những sản phẩm của một tâm hồn bằng lặng, vô vị, miễn cƣỡng. Khi có cảm hứng, sự căng thẳng của lí trí, cảm xúc, sự mãnh liệt của cảm xúc kết hợp dồi dào với nhau làm cháy bùng lên ngọn lửa trong tƣ duy nghệ thuật của nhà văn, dẫn dắt họ tạo ra tác phẩm bằng con đƣờng ngắn nhất, gần nhƣ trực giác và bản năng. Chính bởi lý do này mà nhiều ngƣời cho rằng nghệ sĩ là công cụ của một sức mạnh huyền bí, quá trình sáng tác của họ bị chi phối bởi những thế lực thần linh hoặc là quá trình trực giác mang tính bản năng. Điều đó hoàn toàn không phải. Cảm hứng chỉ có thể là giây phút thăng hoa của một quá trình thai nghén lâu dài, suy tƣ, nghiền ngẫm, tƣởng tƣợng trƣớc đó. Mỗi ngƣời chỉ có thể “bừng sáng đột ngột” trong lĩnh vực chuyên môn của mình. Traicôpxki đã khẳng định cảm hứng là một khách hàng không ƣa đến thăm những kẻ lƣời. Với Pautôpxki trong Bình minh mưa thì cảm hứng là một trạng thái lao động nghiêm túc của con ngƣời. Sự cao hứng trong tâm 10 hồn không biểu hiện ở điệu bộ phƣờng tuồng và trong sự bốc đồng. Nói tóm lại, cảm hứng là trạng thái tâm hồn thích hợp cho sự tiếp nhận một cách sinh động những ấn tƣợng, từ đó, tạo điều kiện thuận lợi cho sự lĩnh hội một cách nhanh chóng những ý niệm giải thích cho những ấn tƣợng nói trên. Ở trên, chúng ta nói đến cảm hứng ở trong quá trình sáng tác của ngƣời nghệ sĩ. Nhƣng tác phẩm văn học nào cũng phải thể hiện đƣợc tƣ tƣởng của nhà văn, vậy nên cảm hứng phải gắn liền với tƣ tƣởng của nhà văn. Cái cảm hứng đã đƣợc gắn liền với tƣ tƣởng ấy xuyên suốt một tác phẩm tạo thành cảm hứng chủ đạo. Từ điển thuật ngữ văn học do Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên định nghĩa cảm hứng chủ đạo là “trạng thái tình cảm mãnh liệt, say đắm xuyên suốt tác phẩm nghệ thuật, gắn liền với một tƣ tƣởng xác định, một sự đánh giá nhất định, gây tác động đến cảm xúc của những ngƣời tiếp nhận tác phẩm. Bê-lin-xki coi cảm hứng chủ đạo là điều kiện không thể thiếu của việc tạo ra những tác phẩm đích thực, bởi nó “biến sự chiếm lĩnh thuần tuý trí óc đối với tƣ tƣởng thành tình yêu đối với tƣ tƣởng, một tình yêu mạnh mẽ, một khát vọng nhiệt thành” [ 22, tr.45]. Trong lý luận văn học, cảm hứng chủ đạo đƣợc coi là một yếu tố trong chỉnh thể nội dung nghệ thuật, của thái độ tƣ tƣởng xúc cảm ở nghệ sĩ đối với thế giới đƣợc mô tả. Nhƣ vậy, có thể thấy cảm hứng chủ đạo thống nhất với đề tài và tƣ tƣởng của tác phẩm. Cảm hứng chủ đạo đem lại cho tác phẩm một không khí xúc cảm tinh thần nhất định, thống nhất tất cả các cấp độ và yếu tố của nội dung tác phẩm. Đây là cái mức thăng hoa cảm xúc mà nhờ đó ngƣời nghệ sĩ khẳng định các nguyên tắc thế giới quan của mình trong tác phẩm. Cảm hứng chủ đạo trong tác phẩm cụ thể là một hiện tƣợng độc đáo, không lặp lại, gắn với tình cảm của tác giả. 1.1.2. Khái niệm cảm hứng lịch sử Từ khái niệm cảm hứng và cảm hứng chủ đạo đã trình bày trên, chúng ta có thể hiểu cảm hứng lịch sử là cảm hứng sáng tác đƣợc phát sinh từ cảm quan về hiện thực lịch sử. Trong đó, nhà văn lấy lịch sử làm đề tài, chất liệu để tạo ra thế giới hình tƣợng, xác lập cho mình một điểm nhìn trong quá khứ, tạo ra giọng điệu tác phẩm phù hợp với điểm thời gian mà nó tái hiện. Các sự kiện đã từng xảy ra, đã 11 từng tồn tại và phát triển có ảnh hƣởng đến vận mệnh của quốc gia, dân tộc tạo nên một trạng thái cảm xúc hƣng phấn thúc đẩy các nhà văn phát huy trí tƣởng tƣợng, óc sáng tạo để viết nên những tác phẩm. Trong những tác phẩm ấy, lịch sử đƣợc nhìn nhận, đánh giá và tiếp cận theo một hƣớng hoàn toàn mới. Ở các loại hình tiểu thuyết khác, trong quá trình sáng tạo, nhà văn có thể tái hiện một hiện thực hoàn toàn hƣ cấu nhƣng đối với tiểu thuyết lịch sử, một thể loại viết về những nhân vật, những sự kiện có thật trong lịch sử thì yếu tố chân thực đòi hỏi chiếm một phần quan trọng trong tác phẩm bên cạnh sự hƣ cấu, sáng tạo. Nhƣ vậy có nghĩa là sự sáng tạo phải đƣợc thực hiện dựa trên cơ sở sử liệu xác thực trong lịch sử, khi xây dựng hình tƣợng nghệ thuật tác giả phải tôn trọng lời ăn tiếng nói, trang phục, tập quán, phù hợp với giai đoạn lịch sử ấy. Tác phẩm văn học lịch sử thƣờng mƣợn chuyện xƣa nói chuyện đời nay, hấp thu những bài học của quá khứ, bày tỏ sự đồng cảm với những con ngƣời và thời đại đã qua song không vì thế mà hiện đại hoá ngƣời xƣa, phá vỡ tính chân thực lịch sử của thể loại này. Đặc điểm này đòi hỏi khi chọn cho mình đề tài lịch sử là cảm hứng sáng tác thì các nhà văn không chỉ cần đến khả năng tƣợng tƣợng, vốn ngôn ngữ, óc sáng tạo mà còn phải thực sự am hiểu và say mê đối với những dữ liệu lịch sử khô khan, những hiện thực đã hoá thạch, tìm ra sợi dây liên hệ giữa hôm qua và hôm nay. Nhiệm vụ đặt ra cho những nhà tiểu thuyết lịch sử là dùng văn chƣơng làm sống lại quá khứ trong lòng hiện tại để độc giả hôm nay và mai sau có thể tìm thấy sau những biến cố thăng trầm của lịch sử những bài học quí báu. 1.2. Cảm hứng lịch sử - nguồn cảm hứng đặc biệt trong văn học Trung Quốc 1.2.1. Bề dày lịch sử của đất nước Trung Quốc Nhắc đến Trung Quốc là nhắc đến một đất nƣớc rộng lớn với bề dày lịch sử hơn 5000 năm. Nền văn minh Trung Quốc bắt nguồn tại các khu vực thung lũng dọc theo sông Hoàng Hà và sông Dƣơng Tử trong Thời đại đồ đá mới, nhƣng cái nôi của nền văn minh Trung Quốc đƣợc cho là tại sông Hoàng Hà. Với hàng ngàn năm lịch sử tồn tại và phát triển, đây là một trong những nền văn minh lâu đời nhất 12