Tài liệu Các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ được sử dụng trong một số tiểu thuyết và truyện ngắn việt nam hiện đại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Lê Thị Mai Ngân CÁC PHƯƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ ĐƯỢC SỬ DỤNG TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC THÁI NGUYÊN - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Lê Thị Mai Ngân CÁC PHƯƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ ĐƯỢC SỬ DỤNG TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐÀO THỊ VÂN THÁI NGUYÊN - 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực, chưa từng ai công bố trong bất kì công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN LÊ THỊ MAI NGÂN Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 2. Lịch sử vấn đề 3. Đối tƣợng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu 4. Mục đích nghiên cứu, nhiệm vụ nghiên cứu 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 6. Cấu trúc của luận văn Chƣơng 1 : CÁC PHƢƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ ĐƢỢC SỬ DỤNG TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI NHÌN TỪ BÌNH DIỆN TÍN HIỆU HỌC 1.1. Một số vấn đề lí thuyết có liên quan 1.2. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ nhìn từ phƣơng diện cái biểu hiện (tức mặt hình thức của tín hiệu) 1.3. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ nhìn từ phƣơng diện cái đƣợc biểu hiện (tức mặt nội dung của tín hiệu) Chƣơng 2: CÁC PHƢƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ ĐƢỢC SỬ DỤNG TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT VÀ TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM HIỆN ĐẠI NHÌN TỪ BÌNH DIỆN NGỮ DỤNG HỌC 2.1. Một số vấn đề lí thuyết có liên quan 2.2. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ xét từ phƣơng diện thể hiện hành động ngôn trung (hành vi ở lời) 2.3. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ xét từ phƣơng diện chủ thể sử dụng 2.4. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ xét từ phƣơng diện hoàn cảnh sử dụng 2.5. Vai trò của phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ trong hoạt động giao tiếp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn Chƣơng 3: VAI TRÒ CỦA CÁC PHƢƠNG TIỆN GIAO TIẾP PHI NGÔN NGỮ ĐƢỢC SỬ DỤNG TRONG MỘT SỐ TÁC PHẨM VĂN CHƢƠNG VIỆT NAM HIỆN ĐẠI 3.1. Tình hình sử dụng các phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ trong một số tác phẩm văn chƣơng Việt Nam hiện đại 3.2. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ góp phần thể hiện tính chân thực và sinh động cho cuộc thoại của các nhân vật 3.3. Phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ góp phần khắc họa tính cách nhân vật KẾT LUẬN THƢ MỤC THAM KHẢO Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Ngôn ngữ bằng lời là phƣơng tiện giao tiếp trọng yếu nhất của con ngƣời nhƣng không phải là duy nhất. Trong nhiều hoàn cảnh giao tiếp, đặc biệt là giao tiếp đƣơng diện (mặt đối mặt), ngƣời ta có thể dùng các phƣơng tiện nhƣ cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, hành động,…của cơ thể, các tín hiệu màu sắc, âm thanh, các vật thể để phụ trợ cho lời. Thậm chí các phƣơng tiện phi ngôn ngữ này còn có khả năng dùng độc lập để giao tiếp. Trong đó phổ biến nhất, đƣợc sử dụng thƣờng xuyên nhất phải kể đến là các cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, hành động…của cơ thể. Ngƣời ta đã gọi những phƣơng tiện giao tiếp ngoài ngôn ngữ nhƣ trên bằng nhiều thuật ngữ khác nhau nhƣ ngôn ngữ cử chỉ, ngôn ngữ cơ thể (body languague), tín hiệu kèm ngôn ngữ, ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ, các phương tiện á ngữ học,… Sau đây xin đƣợc gọi chúng là các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ (PTGTPNN) và sẽ luận giải tên gọi này rõ hơn ở phần sau. Các PTGTPNN đƣợc sử dụng đồng thời với phƣơng tiện ngôn ngữ bằng lời trong giao tiếp là hiện tƣợng có thật, hơn nữa còn rất phổ biến và có vai trò quan trọng trong giao tiếp xã hội. Về mức độ phổ biến của PTGTPNN, nhà tâm lý học ngƣời Anh, Michael Archil đã quan sát và nhận thấy rằng trong một giờ trò chuyện, một ngƣời Phần Lan chỉ sử dụng điệu bộ có 1 lần, trong khi đó ngƣời Italia dùng đến 80 lần, ngƣời Pháp 120 lần và ngƣời Mêhicô 180 lần. Về vai trò của PTGTPNN, Birdwhistell đã phát hiện ra trong một cuộc trò chuyện trực diện thì yếu tố lời nói chiếm chƣa đến 35% còn trên 65% là giao tiếp không lời. Albert Maerabian, một nhà nghiên cứu tiên phong về ngôn ngữ cơ thể vào thập niên 50 của thế kỉ 20, đã nghiên cứu và cũng đƣa ra những số liệu đáng lƣu tâm: trao đổi thông tin diễn ra qua các phƣơng tiện bằng lời (chỉ bằng lời) chiếm có 7%, qua các phƣơng tiện âm thanh (bao gồm giọng nói, ngữ điệu và các âm thanh khác) chiếm 38%, còn qua các phƣơng tiện không lời thì chiếm tới 55% (Dẫn theo Allan và Barbara Pease [17]) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn Biểu đồ 1 Phương tiên không lời (55%) Phương tiện bằng lời (7%) Phương tiện âm thanh (38%) PTGTPNN, do vậy, là vấn đề rất đáng đƣợc quan tâm và đi sâu nghiên cứu. Sở dĩ PTGTPNN không thể trở thành phƣơng tiện giao tiếp chung của nhân loại bởi nhiều lý do, trong đó có một lý do quan trọng là bởi chúng chịu sự chi phối của yếu tố văn hóa. Cùng một cử chỉ, điệu bộ,… nhƣng ở các dân tộc khác nhau nó có thể đƣợc gán cho những ý nghĩa biểu hiện khác nhau. Nghiên cứu PTGTPNN trong hoạt động giao tiếp của ngƣời Việt và tìm hiểu những dấu ấn văn hóa Việt Nam trong các phƣơng tiện giao tiếp đặc biệt này là một công việc đầy hứng thú và cũng rất hữu ích. Đây là lí do quan trọng khiến chúng tôi lựa chọn đề tài này để đi sâu tìm hiểu. Lẽ ra luận văn cần quan sát ghi lại hoặc sao chụp các cuộc giao tiếp tự nhiên diễn ra trong nhiều hoàn cảnh giao tiếp khác nhau để làm tƣ liệu nghiên cứu. Tuy nhiên, công việc đó quả thật vô cùng khó khăn và phức tạp. Hơn nữa, rải rác trong một vài công trình, các nhà nghiên cứu đã tiến hành công việc này. Là một giáo viên dạy văn ở trƣờng phổ thông, tác giả đề tài mong muốn gắn những kiến thức học đƣợc từ ngôn ngữ học với tác phẩm văn chƣơng nên đã tìm hiểu về PTGTPNN thông qua các cuộc hội thoại của các nhân vật trong tác phẩm đƣợc nhà văn miêu tả. Bởi một mặt, việc làm này vẫn đáp ứng đƣợc mục đích tìm hiểu PTGTPNN trong hoạt động giao tiếp và những dấu ấn văn hóa Việt Nam trong các phƣơng tiện ấy. Mặt khác, cũng bởi ngôn ngữ nhân vật trong tác phẩm văn chƣơng chính là sự ánh xạ ngôn ngữ đời thƣờng. Nghiên cứu cử chỉ, điệu bộ…của nhân vật trong tác phẩm văn chƣơng còn giúp thấy đƣợc vai trò của loại phƣơng tiện giao tiếp đặc biệt này trong việc khắc hoạ tính cách nhân vật của các nhà văn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn Với những lí do trên, chọn đề tài “Các phương tiện giao tiếp phi ngôn ngữ được sử dụng trong một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại” để nghiên cứu thiết nghĩ là một công việc cần thiết và nên làm. 2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ Nhƣ đã nói, PTGTPNN có vai trò vô cùng to lớn trong đời sống con ngƣời. Lời nói bắt đầu đƣợc phát triển cách đây khoảng 500.000 đến 2 triệu năm, là khoảng thời gian mà kích cỡ não bộ con ngƣời tăng gấp ba. Trƣớc đó, PTGTPNN và những âm phát ra từ cổ họng là các phƣơng tiện chủ yếu để chuyển tải cảm xúc, tình cảm. Điều đó có nghĩa, PTGTPNN là phƣơng tiện giao tiếp cổ xƣa nhất của loài ngƣời. Tuy nhiên, sự nghiên cứu đầy đủ, nghiêm túc, mang tính hệ thống, khoa học về loại phƣơng tiện này cũng mới chỉ đƣợc tiến hành vài chục năm trở lại đây (kể từ thập niên 50 của thế kỉ 20) trong một số giáo trình và bài báo khoa học, và đa số công chúng biết đến sự tồn tại của loại phƣơng tiện này chỉ mới từ năm 1978, thời điểm Allan Pease xuất bản cuốn sách Ngôn ngữ cơ thể. Có thể điểm qua một số công trình, các bài nghiên cứu của tác giả trong và ngoài nƣớc về đối tƣợng nghiên cứu này. 2.1. Các công trình, các bài nghiên cứu của tác giả trong và ngoài nƣớc 2.1.1.Các tác giả trong nƣớc 2.1.1.1. PTGTPNN đã đƣợc thừa nhận bên cạnh phƣơng tiện giao tiếp chính là ngôn ngữ trong các giáo trình nghiên cứu về ngôn ngữ học. Các giáo trình phong cách học tiếng Việt và ngữ dụng học chính thức thừa nhận sự tồn tại của các PTGTPNN (mà các tác giả gọi bằng thuật ngữ khác nhau) bên cạnh ngôn ngữ trong hoạt động giao tiếp. a. Trong các giáo trình phong cách học tiếng Việt, hầu hết các nhà nghiên cứu đã đề cập đến sự phân biệt giữa nói và viết, cho rằng nói và viết là “hai phong cách ngôn ngữ”- phong cách nói và phong cách viết (Hồ Lê), hay “hai dạng của lời nói” - dạng nói và dạng viết (Định Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hòa), hoặc gọi là “những hình thức truyền tin” (Cù Đình Tú). Dù gọi nói và viết bằng thuật ngữ nào Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn thì các nhà phong cách học, về cơ bản, đều thống nhất phân biệt hình thức nói và viết trƣớc hết là ở phƣơng tiện biểu hiện: Bảng 1 dạng nói tiêu chí so sánh định hƣớng đạng viết vào hƣớng vào sự tri giác và phản không hƣớng vào sự tri giác nhân vật giao tiếp ứng trực tiếp cuả ngƣời nhận và phản ứng trực tiếp của ngƣời nhận. phƣơng tiện có thể dùng âm thanh, ngữ điệu dùng văn tự, do đó không có biểu hiện gắn liền với vẻ mặt, cử chỉ, khả dáng điệu của ngƣời nói năng sử dụng các PTGTPNN . Nhƣ vậy, đề cập đến các phƣơng tiện biểu hiện của phong cách nói, các nhà phong cách học thừa nhận có loại phƣơng tiện là vẻ mặt, cử chỉ, dáng điệu,... – PTGTPNN. Không chỉ thừa nhận sự tồn tại của PTGTPNN, các nhà phong cách học còn nhấn mạnh đến ý nghĩa và vai trò quan trọng của loại phƣơng tiện này trong hoạt động giao tiếp. Đinh Trọng Lạc, Nguyễn Thái Hòa: “Muốn nói tốt, không những phải biết suy nghĩ tốt mà còn phải biết cách sử dụng lời nói với cách phát âm đúng và rõ kết hợp với ngữ điệu, nét mặt, cử chỉ, dáng điệu để ngƣời nghe có thể hiểu ngay, hiểu hết ý tứ mình. Còn muốn nghe tốt thì cần phải biết tổng hợp ý nghĩa của lời nói với sắc thái cảm xúc, bình giá thông qua ngữ điệu, nét mặt, cử chỉ, dáng điệu của ngƣời nói để có thể hiểu hết ngay, hiểu hết tình ý của ngƣời nói” [7,tr.45]. Hồ Lê: “Ngôn hiệu (điệu bộ, cử chỉ, nét mặt, ánh mắt…) là yếu tố không thể thiếu trong phong cách nói”, “Ngôn hiệu có tác dụng phối hợp với lời để diễn đạt ý nghĩa (...) Nó cũng sẽ góp phần tạo ra phong cách nói của từng ngƣời”, “Nếu lạm dụng ngôn hiệu sẽ không tránh khỏi sự thái quá, thậm chí sự lố bịch. Song nếu không biết sử dụng ngôn hiệu để đến nỗi lúc nào cũng chỉ “nói chay” thì sẽ dễ bị rơi vào tình trạng nói đều đều, kém sinh động và kém hiệu quả”. [8,tr.465] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn b. Trong tài liệu về lí thuyết hội thoại, về hoạt động giao tiếp hay hoạt động ngôn giao (hoạt động giao tiếp bằng lời) - thuộc lĩnh vực nghiên cứu của ngữ dụng học, các nhà nghiên cứu cũng bàn đến PTGTPNN và thừa nhận chúng là loại phƣơng tiện giao tiếp phổ biến, quan trọng trong hoạt động giao tiếp, bên cạnh ngôn ngữ. Trong giáo trình “Đại cương về ngôn ngữ học” - Tập 2 - Ngữ dụng học [1], ở phần chƣơng V - Lí thuyết hội thoại, tác giả Đỗ Hữu Châu bàn về các vận động hội thoại nhƣ sau: Trong số các vận động hội thoại có vận động trao lời, vận động trao đáp và tƣơng tác hội thoại. Vận động trao lời: Là vận động của ngƣời nói A nói ra và hƣớng lời nói của mình về phía B. A có những vận động cơ thể (điệu bộ, cử chỉ, nét mặt) hướng tới người nhận hoặc tự hướng về mình để bổ sung cho lời nói. Vận động trao đáp: Ngƣời nói B đáp lời ngƣời nói A, B có thể hồi đáp bằng những yếu tố kèm ngôn ngữ như cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, nụ cười, … Cũng trong giáo trình này, Đỗ Hữu Châu đã dẫn ra ý kiến của Arbercrombie bàn về sự có mặt của cử chỉ (hành vi kèm ngôn ngữ) trong hội thoại và sự cần thiết phải nghiên cứu chúng: “Chúng ta nói bằng các cơ quan cấu âm nhƣng chúng ta cũng hội thoại với cả cơ thể chúng ta. Những sự kiện kèm ngôn ngữ xuất hiện với ngôn ngữ nói, hòa lẫn vào ngôn ngữ và cùng với ngôn ngữ nói hình thành nên một hệ thống giao tiếp trọn vẹn (...). Nghiên cứu về các hành vi kèm ngôn ngữ là một bộ phận của sự nghiên cứu về ngôn ngữ cần đƣợc chú ý đầy đủ” [1,tr.223] Trong giáo trình “Quy luật ngôn ngữ” - Quyển II - Tính quy luật của cơ chế ngôn giao [8], phần bàn về cơ chế ngôn giao, tác giả Hồ Lê cũng phát biểu rằng: Những cử chỉ điệu bộ và những phƣơng tiện phi ngôn ngữ nói chung kèm theo lời đƣợc gọi là ngôn hiệu, là 1 trong 7 thành tố của ngữ huống phát ngôn. Trong quá trình tƣơng tác hội thoại những ngƣời đối thoại có thể tác động lẫn nhau bằng lời, bằng cử chỉ, điệu bộ, nét mặt, bằng thái độ khi nói năng và bằng bối cảnh - điều kiện, không khí đƣợc tạo ra cho sự đối thoại. Trong số này, nội dung của lời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn thƣờng đƣợc coi là phƣơng tiện/công cụ tƣơng tác quan trọng nhất. Nhƣng trong thực tế không nhất thiết luôn luôn nhƣ thế. Mà có khi, những phƣơng tiện/công cụ khác lại tỏ ra quan trọng hơn. Thí dụ, cũng là câu nói “Mời anh sang nhà tôi chơi” nhƣng kết hợp với cử chỉ, điệu bộ, nét mặt có ý mỉa mai hay không chân thành thì nội dung câu nói tất bị hiểu khác hẳn [8,tr.112, 113]. Do vậy, Hồ Lê khẳng định: “Văn hóa giao tiếp – mà phép lịch sự trong giao tiếp là một biểu hiện – đòi hỏi sự nhất quán giữa nội dung của lời và các phƣơng tiện/công cụ khác đi kèm theo. Nếu không có sự nhất quán đó, thậm chí có sự ngƣợc chiều nhau, thì nội dung hàm ẩn của lời đƣợc phát ra sẽ khác hay sẽ trái ngƣợc hẳn với nội dung hiển hiện của lời. Lúc ấy, văn hóa giao tiếp sẽ bị vi phạm” [ 8,tr.114]. Tiếp tục bàn về nghi thức ngôn giao, Hồ Lê còn nói rõ thêm: “Cử chỉ, điệu bộ, nét mặt có khả năng biểu hiện trực tiếp nghi thức ngôn giao. Nhìn vào cử chỉ, điệu bộ, nét mặt ngƣời ta thấy ngay nghi thức ngôn giao mà những ngƣời giao tiếp đã sử dụng với nhau ngụ ý điều gì. Coi trọng hay coi thƣờng, lễ độ với nhau hay xấc xƣợc, yêu mến hay ghét bỏ, thành thật hay mỉa mai, châm biếm” [8,tr 260, 261]. Nhƣ vậy, trong các giáo trình nghiên cứu về ngôn ngữ học đã dẫn, PTGTPNN chính thức đƣợc thừa nhận và bƣớc đầu đƣợc xem xét về ý nghĩa, vai trò của chúng. Đây là cơ sở khoa học quan trọng để tiến hành nghiên cứu về loại phƣơng tiện giao tiếp này. 2.1.1.2. PTGTPNN đƣợc bàn đến trong các bài báo khoa học và trong các công trình nghiên cứu về văn hóa giao tiếp. Sau đây xin đƣợc giới thiệu một cách sơ lƣợc thành tựu nghiên cứu về PTGTPNN trong một số bài báo khoa học và các công trình nghiên cứu tiêu biểu . a. Trong bài viết “Thử tìm hiểu về ngôn ngữ của cử chỉ, điệu bộ” [5], Phi Tuyết Hinh đã bàn về ngôn ngữ của cử chỉ, điệu bộ, điệu mặt (thuật ngữ đƣợc tác giả sử dụng) trên các phƣơng diện sau: - Về vai trò: Tác giả đã khẳng định vai trò quan trọng của một loại PTGTPNN là điệu bộ, cử chỉ. “Trong giao tiếp không lời, cử chỉ điệu bộ và điệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn mặt có vai trò quan trọng hơn cả. Cử chỉ điệu bộ là những yếu tố tự nhiên trong hành vi giao tiếp của con ngƣời (...). Thật khó tƣởng tƣợng đƣợc rằng con ngƣời có thể giao tiếp mà không cử động, không ra hiệu, không thay đổi nét mặt”. - Về chức năng: Tác giả cũng đã chỉ ra chức năng của ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ trong mối quan hệ với ngôn ngữ âm thanh. Theo tác giả, cử chỉ điệu bộ có hai chức năng cơ bản: + Chức năng thay lời: Nói đến chức năng thay lời của ngôn ngữ cử chỉ là nói tới khả năng làm công cụ giao tiếp một cách độc lập của cử chỉ điệu bộ trong hoàn cảnh giao tiếp đặc biệt (hoàn cảnh giao tiếp mà ngƣời ta không có khả năng nói hay không đƣợc phép nói) và cả trong hoàn cảnh giao tiếp bình thƣờng (vì không tiện nói, không muốn nói hay để truyền đạt có hiệu quả hơn điều cần nói). Ví dụ thay vì nói “Tôi đồng ý”, “Tôi bằng lòng”, ngƣời ta có thể gật đầu. + Chức năng kèm lời: Khi cử chỉ điệu bộ, ánh mắt, điệu mặt đi kèm với lời nói, nó có tác dụng bổ sung cho lời, tác động qua lại với lời nhằm đạt đƣợc hiệu quả cao nhất trong giao tiếp. Cụ thể, cử chỉ điệu bộ có thể lặp lại thông tin (ví dụ vừa nói “Tôi đồng ý” vừa gật đầu), nhấn mạnh thông tin (ví dụ vừa khẳng định vừa đập tay xuống bàn hay đặt tay lên ngực), dự báo thông tin (khi chƣa tìm đƣợc cách diễn đạt ý tứ bằng lời, ngƣời ta dùng cử chỉ để mô phỏng), phủ định thông tin (ví dụ lời nói là “Đi đi!” nhƣng đôi mắt lại tha thiết mời gọi thì cần hiểu là “Xin hãy ở lại!”), để đạt tới tính một nghĩa trong giao tiếp (khi lời nói đa nghĩa), và để truyền đạt thông tin đến đối tƣợng khác (nói với ngƣời này nhƣng lại nháy mắt với ngƣời kia). Bên cạnh những vai trò trên, ở chức năng kèm lời, tác giả đã phân tích thêm: Cử chỉ điệu bộ còn có vai trò liên kết hành động giao tiếp (bổ sung hay giải thích các thời điểm im lặng trong cuộc thoại), duy trì mối quan hệ giữa những ngƣời tham gia hội thoại, điều chỉnh dòng ngữ lƣu để phân đoạn thông báo (ví dụ vung tay để tách thông báo thành từng điểm riêng biệt) và gánh tải lƣợng lớn tình thái và cảm xúc của ngƣời nói. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Về bản chất: Cũng giống nhƣ ngôn ngữ, theo tác giả, cử chỉ điệu bộ mang bản chất tín hiệu, có hai mặt hình thức và nội dung – ý nghĩa. Mối quan hệ giữa hai mặt này có thể là 1:1 nhƣng cũng có khi không phải nhƣ vậy. Cử chỉ điệu bộ cũng có tính đồng nghĩa (nhiều cử chỉ điệu bộ cùng biểu thị một nội dung ý nghĩa) và đa nghĩa (một cử chỉ điệu bộ có thể biểu thị nhiều ý nghĩa khác nhau). - Về đặc tính văn hoá: Tác giả cũng chú ý tới đặc tính văn hóa của cử chỉ điệu bộ và lƣu ý mọi ngƣời hãy chú ý sử dụng cử chỉ điệu bộ sao cho bảo đảm đƣợc tính văn hóa, và phải phù hợp với văn hóa giao tiếp của từng cộng đồng ngôn ngữ khác nhau. b. Đồng quan điểm với Phi Tuyết Hinh, Thục Khánh trong bài viết “Bước đầu tìm hiểu giá trị thông báo của cử chỉ điệu bộ của người Việt trong giao tiếp” [6] cũng khẳng định vai trò và ý nghĩa quan trọng của loại phƣơng tiện giao tiếp cử chỉ điệu bộ: “Ngoài ngôn ngữ âm thanh, con ngƣời còn dùng nhiều hệ thống tín hiệu phi lời hay còn gọi là ngôn ngữ không lời (neverbal’nyj jazyk) (silent languague) để tiến hành hoạt động giao tiếp của mình. Trong nói năng, đặc biệt là trong đối thoại, ngôn ngữ và cử chỉ điệu bộ nhƣ hai mặt của một chỉnh thể giao tiếp”. Tác giả Thục Khánh cũng đề cập đến hai chức năng cơ bản của cử chỉ điệu bộ là chức năng thay lời và chức năng trợ lời. Trong bài viết, Thục Khánh đi sâu phân tích loạt cử chỉ điệu bộ biểu thị hành vi tán đồng và hành vi không tán đồng của ngƣời Việt rồi khẳng định: Nhiều khi ngƣời ta không sử dụng riêng rẽ một cử chỉ điệu bộ nào đó mà phối hợp sử dụng nhiều cử chỉ điệu bộ để biểu thị các cung bậc khác nhau của trạng thái tình cảm. Đồng thời cũng nhƣ Phi Tuyết Hinh, Thục Khánh cũng đi đến kết luận về tính đa nghĩa của cử chỉ điệu bộ và cả khả năng đồng nghĩa hay trái nghĩa của chúng. c. Trong cuốn sách “Nỗi oan thì, là, mà” [3], Nguyễn Đức Dân cũng dành một phần để nói về “Cử chỉ: Thứ ngôn ngữ không lời”. Tác giả khẳng định cử chỉ là một công cụ để giao tiếp. Có những cử chỉ là bẩm sinh, vô thức, và có nhiều cử chỉ là do học hỏi, do đƣợc giáo dục mà hình thành ở ngƣời nói. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn Về ý nghĩa của cử chỉ điệu bộ: Nguyễn Đức Dân cũng nói đến tính đa nghĩa và đồng nghĩa của chúng. Tác giả khẳng định: “Cùng một cử chỉ có thể biểu hiện những ý nghĩa khác nhau” [3,tr.224], và “có thể dùng những cử chỉ khác nhau để biểu hiện cùng một ý nghĩa” [3,tr.225]. Đóng góp đáng chú ý của Nguyễn Đức Dân khi bàn về ngôn ngữ cử chỉ (thuật ngữ đƣợc tác giả sử dụng) là đã bƣớc đầu chỉ ra những yếu tố ảnh hƣởng đến cử chỉ với tƣ cách là phƣơng tiện giao tiếp, đó là: - Cử chỉ mang đậm nét đặc thù dân tộc và phụ thuộc từng nền văn hóa. Bên cạnh những cử chỉ giao tiếp chính và vô thức hầu nhƣ không khác nhau trên toàn thế giới, mỗi dân tộc còn có những quy ƣớc riêng về hệ thống kí hiệu cử chỉ. - Cử chỉ phụ thuộc vào vị thế, nghề nghiệp và uy tín xã hội của một ngƣời. Ngƣời có vị thế cao hay có tri thức rộng, ngôn từ phong phú thì cử chỉ thƣờng chậm rãi, ít bộc lộ. Ngƣợc lại, một ngƣời ít học, vị thế xã hội thấp thƣờng phải sử dụng cử chỉ để diễn đạt rõ hơn lời nói của mình. Cử chỉ của họ thƣờng phong phú hơn. Những nhà ngoại giao, chính trị, luật sƣ,…thƣờng biết sử dụng cử chỉ có hiệu quả và biết che giấu những cử chỉ không có lợi,… - Cử chỉ và mức độ rõ ràng của chúng thƣờng cũng phụ thuộc vào tuổi tác và khí chất cá nhân. - Khoảng cách trong giao tiếp – một đặc điểm của ngôn ngữ cử chỉ, thuộc phạm trù “không gian cá nhân” - phụ thuộc vào tuổi tác (ví dụ ngƣời lớn có thể xoa đầu một em bé vì lãnh địa của em bé còn nhỏ, nhƣng dù là cán bộ cao cấp thì cũng không thể xoa đầu một cụ già 80 tuổi), phụ thuộc vị thế xã hội (vị thế xã hội càng cao thì lãnh địa càng lớn), phụ thuộc quan hệ thân sơ giữa những ngƣời đối thoại, phụ thuộc địa phƣơng và văn hóa của từng dân tộc (khoảng cách trong giao tiếp của ngƣời châu Á khác với ngƣời châu Âu,…) d. Năm 2005, tác giả Trần Thị Nga đã tiến hành một đề tài khoa học nghiên cứu một cách khá hệ thống về một lọai PTGTPNN mà tác giả gọi là ngôn ngữ cử chỉ, đó là “Nghiên cứu đặc điểm văn hóa ngôn ngữ cử chỉ của người Việt” [9]. Trong công trình này, tác giả đã tìm hiểu ngôn ngữ cử chỉ dƣới lí thuyết của tín Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn hiệu học, lí thuyết giao tiếp và ngữ dụng học để thấy đƣợc bản chất tín hiệu của ngôn ngữ cử chỉ, tính đồng nghĩa, đa nghĩa, đơn nghĩa của cử chỉ; thấy đƣợc ý nghĩa cử chỉ trong việc biểu thị các hành vi ngôn ngữ. Đóng góp lớn của đề tài là đã mô tả và thiết lập đƣợc hệ thống danh sách ngôn ngữ cử chỉ của ngƣời Việt dựa trên những quan sát trong thực tiễn hoạt động giao tiếp và dựa trên những cứ liệu trong các tác phẩm văn học, đồng thời so sánh khái quát sự tƣơng đồng và dị biệt giữa cử chỉ của ngƣời Việt với ngƣời Anh, ngƣời Nga. Những thành tựu nghiên cứu của những nhà khoa học nƣớc ta về PTGTPNN rất đáng trân trọng, đã tạo tiền đề lí thuyết cơ bản cho luận văn tiếp tục tìm hiểu về vấn đề này. 2.1.2. Các tác giả nƣớc ngoài. Có khá nhiều tác giả nƣớc ngoài quan tâm đến PTGTPNN là cử chỉ điệu bộ, đã trình bày những ý tƣởng của mình trong các bài báo khoa học hay các công trình viết về ngôn ngữ cơ thể - ngôn ngữ cử chỉ trong văn hóa giao tiếp. a. J.Vendryes (1990) cho rằng: “Có thể đƣa ra một định nghĩa chung nhất cho ngôn ngữ. Ngôn ngữ là một hệ thống kí hiệu”, và “nên hiểu kí hiệu là bất kì phù hiệu nào mà con ngƣời có thể dùng để giao tiếp qua lại với nhau”. Do vậy, “mọi giác quan đều có thể là cơ sở để tạo ra ngôn ngữ. Có ngôn ngữ khứu giác và ngôn ngữ xúc giác, ngôn ngữ thính giác và ngôn ngữ thị giác. Chúng ta nói đến ngôn ngữ khi hai cá thể quy ƣớc gán cho một hành động nào đó một nghĩa nhất định và thực hiện hành động này nhằm mục đích giao tiếp qua lại với nhau” [20]. Trong số đó, ngôn ngữ thính giác (ngôn ngữ phát âm) là quan trọng nhất, chiếm ƣu thế hơn về các hình thái biểu đạt. Ngôn ngữ thính giác đôi khi đi kèm hoặc thƣờng đƣợc thay thế bằng ngôn ngữ thị giác (cử chỉ, điệu bộ, điệu mặt,...) J.Vendryes khẳng định cử chỉ, điệu bộ cũng là một loại ngôn ngữ nếu hiểu “ngôn ngữ là một hệ thống kí hiệu”. Và do vậy, mối quan hệ giữa nội dung và ý nghĩa của cử chỉ điệu bộ là một sự quy ƣớc. b. F.de.Saussure (1973) cũng viết: “Mọi phƣơng tiện đƣợc chấp nhận trong một xã hội về nguyên tắc mà nói, đều dựa trên thói quen tập thể, hoặc – chung quy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn cũng vẫn thế – trên sự quy ƣớc. Nghĩa là những dấu hiệu để tỏ lễ độ chẳng hạn, thƣờng có một tính biểu hiện tự nhiên nhất định (Ta hay nghĩ đến ngƣời Trung Quốc chào vua bằng cách sụp lạy chín lần sát đất). Song những dấu hiệu ấy thật ra vẫn do một quy tắc ấn định; chính các quy tắc ấy buộc ta phải dùng nó chứ không phải cái giá trị nội tại của bản thân nó” [19,tr.123]. c. K.A.Pshenko trong bài “Huấn luyện các phương tiện á ngữ học ở các khóa tiếng Nga ngắn hạn” đã sử dụng thuật ngữ “phương tiện á ngữ học” để chỉ loại phƣơng tiện không lời, ngôn ngữ cử chỉ - điệu mặt: “Xuất phát từ quan điểm ký hiệu học, cần thừa nhận rằng toàn bộ cử chỉ và các phƣơng tiện biểu cảm qua điệu mặt đƣợc sử dụng trong quá trình giao tiếp chính là các đơn vị kí hiệu quy ƣớc. Ngôn ngữ tự nhiên liên quan chặt chẽ (và thậm chí đôi khi hòa lẫn với một hệ thống kí hiệu khác gần gũi với nó – đó là hệ thống các cử chỉ điệu bộ )”. d. Bài viết “Ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ” của Atenla Alenikova cũng bàn đến vai trò, nguồn gốc của cử chỉ điệu bộ và khẳng định đặc tính dân tộc của loại phƣơng tiện giao tiếp này. Bên cạnh những bài viết trên còn có những cuốn sách bàn sâu hơn về ý nghĩa, cách thức, tính văn hóa của các cử chỉ điệu bộ khi giao tiếp nhƣ: Cuốn sách hoàn hảo về ngôn ngữ cơ thể (2008)- Allan và Barbara Pease. Cử chỉ - những điều nên làm và nên tránh trong ngôn ngữ chỉ khắp thế giới– Roger E.Axtell. Ngôn ngữ cơ thể - Julias Fast. 2.2. Đánh giá kết quả nghiên cứu của những ngƣời đi trƣớc và những vấn đề còn bỏ ngỏ Tuy mới đƣợc quan tâm nghiên cứu vài chục năm gần đây song những nghiên cứu về ngôn ngữ cử chỉ cũng rất đáng kể. Có thể tóm tắt nhƣ sau: - Các tác giả đều thừa nhận có sự tồn tại thƣờng xuyên của loại PTGTPNN (ngôn ngữ cử chỉ điệu bộ, ngôn ngữ không lời, ngôn ngữ thị giác,…) bên cạnh ngôn ngữ trong giao tiếp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Bƣớc đầu chỉ ra chức năng cơ bản của PTGTPNN trong hoạt động giao tiếp cũng nhƣ vai trò thông tin của nó. - Phân tích đƣợc bản chất tín hiệu của PTGTPNN, những yếu tố ảnh hƣởng, chi phối việc sử dụng loại phƣơng tiện giao tiếp này trong hoạt động giao tiếp. - Thiết lập đƣợc hệ thống danh sách ngôn ngữ cử chỉ của ngƣời Việt. Bƣớc đầu chỉ ra ý nghĩa biểu hiện của chúng trên phƣơng diện tín hiệu học và ngữ dụng học. - Phần nào chỉ ra đƣợc sự khác nhau giữa các PTGTPNN dùng trong mỗi quốc gia, dân tộc, mỗi nền văn hóa. Một số vấn đề chƣa đƣợc xem xét hoặc xem xét chƣa kĩ nhƣ sau: - Các tác giả chủ yếu xem xét PTGTPNN là các cử chỉ, điệu bộ, nét mặt – mà chƣa quan tâm nhiều đến các yếu tố nhƣ sự thay đổi không gian tƣơng tác giữa các nhân vật giao tiếp, các hành động nhân vật sử dụng trong quá trình giao tiếp,... cũng có giá trị thông tin và chức năng trợ lời . - Các tác giả chƣa đặt những PTGTPNN là cử chỉ, điệu bộ,… vào những hoàn cảnh giao tiếp cụ thể để chỉ ra những sắc thái biểu cảm và nội dung thông tin tinh tế của chúng. - Các tác giả đã chỉ ra vai trò của PTGTPNN song chƣa thực sự đầy đủ và sâu sắc. - Chƣa có công trình nào nghiên cứu về PTGTPNN với tƣ cách là một phƣơng tiện thể hiện những dụng ý nghệ thuật của nhà văn trong tác phẩm văn học Việt Nam. 3. ĐỐI TƢỢNG NGHIÊN CỨU, PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là các PTGTPNN đƣợc các nhân vật sử dụng trong những hoàn cảnh giao tiếp cụ thể, đƣợc nhà văn miêu tả trong tác phẩm văn chƣơng. Các tác phẩm đƣợc chọn khảo sát là một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại mà trong đó các nhà văn thƣờng chú trọng miêu tả PTGTPNN nhân vật sử dụng trong quá trình giao tiếp. Những tác phẩm này sẽ cho luận văn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn một nguồn tƣ liệu phong phú để tìm hiểu vấn đề. Thêm nữa, luận văn cũng có ý chọn những tác phẩm gần gũi với nhà trƣờng phổ thông, đƣợc chọn giảng hoặc đƣợc nhắc đến nhiều trong chƣơng trình Ngữ văn ở trƣờng phổ thông nhằm hƣớng tới một mục đích của luận văn là để phục vụ cho quá trình giảng dạy. Cụ thể các tác phẩm đƣợc chọn khảo sát gồm: Bảng 2 tác giả STT tác phẩm thể loại Năm sáng tác Giông tố tiểu thuyết 1936 Số đỏ tiểu thuyết 1936 Chí Phèo tiểu thuyết 1941 Lão Hạc truyện ngắn 1943 Sống mòn truyện ngắn 1944 6. Đôi mắt truyện ngắn 1948 7. Kim Lân Vợ nhặt truyện ngắn 1954 8. Lê Lựu Thời xa vắng tiểu thuyết 1984 9. Mùa lá rụng trong vườn tiểu thuyết 1985 Đám cưới không có giấy giá thú tiểu thuyết 1988 Chiếc thuyền ngoài xa truyện ngắn 1987 Nỗi buồn chiến tranh tiểu thuyết 1987 (?) 1. 2. Vũ Trọng Phụng 3. 4. 5. 10. Nam Cao Ma Văn Kháng 11. Nguyễn Minh Châu 12. Bảo Ninh (Xuất xứ tác phẩm: xin xem thƣ mục tham khảo) 3.2. Phạm vi nghiên cứu Dựa trên tƣ liệu là các PTGTPNN đƣợc các nhân vật sử dụng và nhà văn miêu tả lại trong các tác phẩm văn chƣơng, luận văn sẽ xem xét PTGTPNN trên bình diện tín hiệu học – cái biểu hiện (mặt hình thức vật chất) và cái đƣợc biểu hiện (ngữ nghĩa) cùng một số bình diện thuộc dụng học nhƣ chủ thể sử dụng, hoàn cảnh sử dụng, đích giao tiếp… Khác với các nghiên cứu trƣớc đây, PTGTPNN sẽ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn đƣợc đặt vào những tình huống giao tiếp cụ thể đƣợc miêu tả trong tác phẩm văn chƣơng để phân tích. Từ việc nghiên cứu PTGTPNN với tƣ cách là phƣơng tiện giao tiếp, luận văn tìm hiểu những dụng ý nghệ thuật cuả nhà văn khi tập trung miêu tả cử chỉ, điệu bộ, hành động,… của các nhân vật trong quá trình giao tiếp. 4. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 4.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn sẽ chỉ ra những đặc tính, ý nghĩa của PTGTPNN đƣợc miêu tả trong các tác phẩm văn học và từ đó phát hiện dụng ý nghệ thuật của nhà văn khi “gán cho” nhân vật các PTGTPNN ở những hoàn cảnh giao tiếp cụ thể. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu những khía cạnh lí thuyết làm cơ sở lí luận cho đề tài và xác định đối tƣợng nghiên cứu. - Chỉ ra các biểu hiện của PTGTPNN đƣợc sử dụng trong các tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại đã đƣợc chọn là đối tƣợng nghiên cứu. - Miêu tả, phân tích, đánh giá những biểu hiện của PTGTPNN đã thu thập đƣợc. - Chỉ ra những dụng ý nghệ thuật chính của các nhà văn khi miêu tả các PTGTPNN của nhân vật trong tác phẩm của mình. 5. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU - Phƣơng pháp miêu tả: Việc phân tích và tổng hợp nhằm chỉ ra các đặc trƣng trong sử dụng PTGTPNN ở tác phẩm văn chƣơng - Phƣơng pháp thống kê – phân loại: Phân loại PTGTPNN theo tiêu chí nhất định, thống kê cụ thể các PTGTPNN trong một số trƣờng hợp cần thiết phục vụ cho mục đích nghiên cứu 6. DỰ KIẾN ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN - Về mặt lí luận: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 http://www.lrc-tnu.edu.vn Luận văn khẳng định thêm về sự phong phú, đa dạng và hiệu quả sử dụng của PTGTPNN. Góp phần làm sáng tỏ hơn nữa PTGTPNN của ngƣời Việt về phƣơng diện lí thuyết cũng nhƣ thực hành. - Về mặt thực tiễn: + Luận văn có thể làm tƣ liệu tham khảo cho những ai muốn tìm hiểu về PTGTPNN, giúp mọi ngƣời khi tham gia giao tiếp biết nên sử dụng những cử chỉ, điệu bộ nào và tránh những cử chỉ điệu bộ không đẹp mắt, không phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp. + Luận văn có thể làm cơ sở cho phân tích cử chỉ, hành động,…của nhân vật trong tác phẩm văn chƣơng. 7. CẤU TRÖC CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tƣ liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn gồm 3 chƣơng: - Chƣơng 1: Các phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại nhìn từ bình diện Tín hiệu học. - Chƣơng 2: Các phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong một số tiểu thuyết và truyện ngắn Việt Nam hiện đại nhìn từ bình diện Ngữ dụng học. - Chƣơng 3: Vai trò của các phƣơng tiện giao tiếp phi ngôn ngữ đƣợc sử dụng trong tác phẩm văn chƣơng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 http://www.lrc-tnu.edu.vn