Tài liệu Biện pháp nâng cao khả năng cảm thụ thơ học cho học sinh lớp 5 trường tiểu học yên lương, thanh sơn, phú thọ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC HÀ HUY TOÀN BIỆN PHÁP NÂNG CAO KHẢ NĂNG CẢM THỤ THƠ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRƢỜNG TIỂU HỌC YÊN LƢƠNG – THANH SƠN – PHÚ THỌ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC SƠN LA, NĂM 2014 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC TÂY BẮC HÀ HUY TOÀN BIỆN PHÁP NÂNG CAO KHẢ NĂNG CẢM THỤ THƠ CHO HỌC SINH LỚP 5 TRƢỜNG TIỂU HỌC YÊN LƢƠNG – THANH SƠN – PHÚ THỌ NHÓM NGÀNH: KHOA HỌC GIÁO DỤC KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Ngƣời hƣớng dẫn: ThS. Điêu Thị Tú Uyên SƠN LA, NĂM 2014 Lời cảm ơn Em xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới Thạc sĩ Điêu Thị Tú Uyên, ngƣời đã luôn tận tình hƣớng dẫn, giúp đỡ và tạo điều kiện cho em hoàn thành khóa luận này. Em cũng xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến các thầy, cô giáo khoa Tiểu học - Mầm non, Trung tâm Thông tin - Thƣ viện Trƣờng Đại học Tây Bắc đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho em trong quá trình thực hiện khóa luận. Sơn La, tháng 5 năm 2014 Tác giả Hà Huy Toàn DANH MỤC VIẾT TẮT PPDH : Phƣơng pháp dạy học TB : Trung bình GV : Giáo viên HS : Học sinh ND : Nội dung NT : Nghệ thuật GDTH : Giáo dục tiểu học TPVH : Tác phẩm văn học THCS : Trung học cơ sở SGK : Sách giáo khoa SBDTV : Sách bồi dƣỡng Tiếng Việt MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU .............................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ................................................................................ 3 3. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................................ 5 5. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu .................................................................. 5 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ............................................................................ 5 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ................................................................................... 5 8. Giả thuyết khoa học........................................................................................... 6 9. Cấu trúc đề tài ................................................................................................... 6 NỘI DUNG........................................................................................................... 8 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN ............................ 8 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN .......................................................................................... 8 1.1.1. Giới thiệu khái niệm .................................................................................... 8 1.1.2. Đặc điểm tâm lý ảnh hƣởng đến khả năng cảm thụ thơ cho học sinh ...... 11 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN .................................................................................... 14 1.2.1. Khảo sát thực trạng việc cảm thụ thơ của học sinh lớp 5 Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn - Phú Thọ .................................................................... 14 1.2.2. Phân tích kết quả điều tra .......................................................................... 15 CHƢƠNG 2. CÁC BIỆN PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẢM THỤ THƠ CHO HỌC SINH ..................................................................................... 22 2.1. NGUYÊN TẮC XÂY DỰNG CÁC BIỆN PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẢM THỤ THƠ .................................................................................................. 22 2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu............................................................ 22 2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả ............................................................ 22 2.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi .............................................................. 22 2.2. BIỆN PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC CẢM THỤ THƠ......................... 23 2.2.1. Hƣớng dẫn học sinh đọc tác phẩm văn học .............................................. 23 2.2.2. Hƣớng dẫn học sinh nghiên cứu và nắm vững tác phẩm thơ qua các phân môn (Tập đọc, Chính tả, Luyện từ và câu, Tập làm văn…) ............................... 30 2.2.3. Hƣớng dẫn học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa văn học ............ 37 2.2.4. Hƣớng dẫn học sinh lập sổ tay văn học .................................................... 42 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .................................................... 45 3.1. Mục đích thực nghiệm.................................................................................. 45 3.2. Đối tƣợng, thời gian, địa bàn thực nghiệm .................................................. 45 3.3. Điều kiện và tiêu chí thực nghiệm ............................................................... 45 3.4. Nội dung thực nghiệm .................................................................................. 46 3.5. Kế quả thực nghiệm ..................................................................................... 46 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .......................................................................... 50 1. Kết luận ........................................................................................................... 50 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 51 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Bồi dƣỡng khả năng cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học là một việc làm hết sức quan trọng. Khi tiếp nhận một tác phẩm văn học điều hết sức cần thiết là phải hiểu đƣợc những giá trị về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm đó và muốn hiểu đƣợc sâu sắc nội dung mà tác giả muốn truyền đạt thì phải nắm đƣợc những giá trị nghệ thuật thông qua việc phân tích những biện pháp nghệ thuật, câu từ, cú pháp… của tác phẩm đó. 1.1. Việc dạy cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học có vai trò rất quan trọng. Văn học mở ra cho trẻ thế giới đầy màu sắc đó là thế giới nghệ thuật phong phú, độc đáo, có tính thẩm mỹ cao. Văn học đƣợc coi là cuốn “Bách khoa toàn thƣ”, là “tấm gƣơng” phản ánh cuộc sống một cách chân thực nhất. Đến với mỗi tác phẩm văn học, trẻ em sẽ đƣợc tiếp xúc với một thế giới mới. Đó có thể là thiên nhiên phong phú và đa dạng với thế giới loài vật, cỏ cây, hoa lá… hay cũng có thể là bức tranh sinh động nhất về cuộc sống, những mối quan hệ của con ngƣời. Nhƣ vậy, Văn học góp phần giáo dục cho các em tình yêu thiên nhiên, yêu con ngƣời và yêu cuộc sống cũng nhƣ sự nhạy bén trong tâm hồn của trẻ. Không những thế văn học còn là nghệ thuật ngôn từ. Do đó, các yếu tố câu chữ, ngữ pháp, hành văn, các biện pháp nghệ thuật đƣợc sử dụng đều đƣợc chọn lọc và chứa đựng những điều tinh tế nhất. Khi trẻ cảm thụ tác phẩm văn học trẻ sẽ học hỏi đƣợc những điều tinh tế ấy, sẽ tiếp thu đƣợc những cái hay, cái đẹp của tác phẩm. Thế giới nhân vật trong tác phẩm văn học rất phong phú. Thế giới nghệ thuật ấy đƣợc chia làm hai tuyến nhân vật là: nhân vật chính diện và nhân vật phản diện. Nhân vật chính diện trong tác phẩm văn học là nhân vật đại diện cho những lí tƣởng cao đẹp của xã hội, cho cái đẹp chân - thiện - mĩ của con ngƣời. Hàm ẩn sau những hình tƣợng nhân vật này là những bài học giáo dục sâu sắc. Khi trẻ tiếp xúc với thế giới nhân vật chính diện, trẻ sẽ học đƣợc cái hay, cái tốt đẹp trong hành động của các nhân vật này. Nhân vật phản diện là những nhân vật có những hành động, việc làm đi trái với chuẩn mực đạo đức xã hội. Nhƣng thông qua nhân 2 vật phản diện, trẻ cũng có thể tự rút ra những bài học bổ ích. Nó giáo dục trẻ phân biệt đƣợc cái gì tốt, cái gì xấu, cái gì nên làm, cái gì không nên làm... từ đó các em suy nghĩ và cảm nhận xem có nên học theo hay tránh xa điều đó. Nhƣ vậy, việc dạy cảm thụ văn học đóng góp một phần không nhỏ trong việc giáo dục trẻ về mặt nhận thức cũng nhƣ đạo đức, lối sống, góp phần hình thành nhân cách một cách toàn diện cho học sinh tiểu học. 1.2. Trong chƣơng trình ở bậc tiểu học, môn Tiếng Việt - môn học có tầm quan trọng đặc biệt. Biết đọc, biết viết là nhiệm vụ hàng đầu ở tiểu học và mục tiêu chính của giáo dục Tiểu học là “đọc thông, viết thạo”. Mặt khác nghe, nói, đọc, viết là những kĩ năng cơ bản nhất trong môn Tiếng Việt ở tiểu học. Do đó, môn Tiếng Việt đƣợc xem là “môn học công cụ” là “chìa khóa” để học tốt các môn học khác. Môn Tiếng Việt giúp học sinh tiếp cận với các tác phẩm văn học thông qua những tiết kể chuyện, tập đọc, luyện từ và câu... nhƣ vậy, học sinh sẽ có điều kiện tiếp xúc nhiều với các tác phẩm văn học khi học các phân môn này. Điều đó, sẽ giúp các em cảm nhận đƣợc cái hay, cái đẹp của các tác phẩm văn học. Học sinh có năng lực cảm thụ văn học tốt, các em sẽ cảm nhận đƣợc nhiều nét đẹp của văn thơ, phong phú thêm về tâm hồn, cũng nhƣ nói - viết Tiếng Việt thêm trong sáng và sinh động hơn. Qua cảm thụ văn học, học sinh đƣợc củng cố thêm vốn từ ngữ, biết sử dụng các biện pháp tu từ nhƣ so sánh, nhân hóa, ẩn dụ, hoán dụ, điệp ngữ... trong việc viết các bài tập làm văn học sinh cũng đọc diễn cảm hơn một văn bản nếu các em cảm thụ tốt văn bản đó. Muốn học sinh cảm nhận đƣợc cái hay, cái đẹp, sự phong phú đa dạng và ý nghĩa sâu sắc trong nội dung và nghệ thuật của mỗi khổ thơ, bài thơ, đoạn văn, bài văn mà các em đã đƣợc học thì giáo viên phải rèn đƣợc cho các em các kĩ năng cảm thụ văn học. Chƣơng trình môn Tiếng Việt ở tiểu học luôn coi nhiệm vụ bồi dƣỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh là một nhiệm vụ quan trọng nhằm: “Bồi dƣỡng tình yêu Tiếng Việt, góp phần hình thành nhân cách con ngƣời Việt Nam Xã hội Chủ nghĩa cho học sinh”. 3 1.3. Tuy nhiên, trên thực tế khảo sát đƣợc nhiều giáo viên chỉ chú ý tập trung vào việc luyện đọc và tìm hiểu nội dung bài mà chƣa có các biện pháp cụ thể để nâng cao khả năng cảm thụ văn cho học sinh. Điều đó khiến cho một bộ phận học sinh chƣa thấy đƣợc ý nghĩa của việc cảm thụ văn học, chƣa thấy đƣợc cái hay, cái đẹp trong mỗi văn bản nghệ thuật cũng nhƣ chƣa có hứng thú tiếp nhận tác phẩm. khi phải cảm thụ văn học. Mặt khác, do đặc điểm về nhận thức nên các em chƣa có đƣợc các kĩ năng cảm thụ tốt các tác phẩm văn học. Vì vậy, việc đề ra một số biện pháp bồi dƣỡng khả năng cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học là một nhiệm vụ quan trọng của giáo viên tiểu học. Hiện nay, việc đánh giá kết quả học tập môn Tiếng Việt ở tiểu học rất coi trọng khả năng cảm thụ văn học của học sinh. Đặc biệt ở các kỳ thi học sinh giỏi môn Tiếng Việt ở tiểu học, trong các đề thi, ngoài những bài tập về đọc hiểu, luyện từ và câu, tập làm văn, còn có bài tập về cảm thụ văn học với số điểm khá lớn. Chính vì vậy, việc rèn luyện để nâng cao năng lực cảm thụ văn học là một nhiệm vụ rất cần thiết đối với học sinh tiểu học. Nhận thức đƣợc tầm quan trọng của các vấn đề đó chúng tôi đã chọn đề tài: Biện pháp nâng cao khả năng cảm thụ thơ học cho học sinh lớp 5 Trường Tiểu học Yên Lương - Thanh Sơn - Phú Thọ để nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề về việc nâng cao hiệu quả cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học đã đƣợc nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu nhƣ: Đề tài Biện pháp nâng cao việc cảm thụ văn học cho học sinh của thạc sĩ Lê Sử (Đại học Vinh) trên cơ sở khảo sát thực tiễn việc dạy học và rèn luyện kỹ năng cảm thụ văn học cho học sinh đã đề xuất một số biện pháp nhƣ đọc diễn cảm, trần thuật sáng tạo, đặt những câu hỏi gợi cảm xúc liên tƣởng, dùng lời bình đúng thời điểm, đối chiếu văn bản với các loại hình nghệ thuật khác. Đề tài Phương pháp dạy học sinh cảm thụ văn học của Nguyễn Hữu Phƣơng (Tạp chí văn học số 3, ngày 18 - 3 - 2011) đã đề cập tới một số phƣơng pháp cơ bản để hƣớng học sinh cảm thụ văn học một cách có kỹ năng. Tác giả đề tài cũng khẳng định muốn cảm thụ văn học tốt HS phải có vốn ngôn ngữ, 4 vốn văn học, vốn sống. Ngƣời thầy phải làm cho học sinh có hứng thú và niềm say mê học văn. Đề tài Cách viết cảm thụ văn học của Võ Hoàng Oanh (Diễn đàn văn học trẻ lần thứ tƣ tại Đà Nẵng) đã đƣa ra 5 bƣớc để cảm thụ một tác phẩm văn học: Bƣớc 1: Đọc kĩ tác phẩm. Bƣớc 2: Tìm hiểu nội dung của tác phẩm. Bƣớc 3: Phân tích biện pháp nghệ thuật. Bƣớc 4: Nêu cảm nghĩ và rút ra bài học. Bƣớc 5: Sắp xếp các nội dung trên thành một đoạn văn ngắn. Bài viết Nâng cao khả năng cảm thụ văn học cho học sinh trong giờ đọc hiểu môn văn của Phan Thanh Vân (Tạp chí văn học số 8, ngày 22 - 10 - 2012) đã đề ra một số biện pháp nhằm tạo hứng thú học văn và nâng cao khả năng cảm thụ văn học cho học sinh; hình thành thói quen đọc trực tiếp văn bản; rèn kĩ năng đọc diễn cảm và sử dụng lời bình. Bài viết Phương pháp dạy - học tác phẩm văn học của Đào Ngọc Đệ (Trƣờng Đại học Hải Phòng) đã đề xuất bốn điều cơ bản để dạy và học tốt tác phẩm văn học: Giáo viên và học sinh phải đọc kĩ tác phẩm văn học; giảng dạy theo thể loại của tác phẩm văn học; giáo viên văn phải là nhà khoa học sƣ phạm và học sinh phải tích cực chủ động khám phá các giá trị của tác phẩm văn học. Bài viết Bồi dưỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học của Lê Thanh Nhung (Báo hoa học trò số đặc biệt ngày 25 - 6 - 2012) đã đƣa ra đƣợc các biện pháp để bồi dƣỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh thông qua các biện pháp tu từ nghệ thuật nhƣ: so sánh, nhân hóa, điệp từ, điệp ngữ, đảo ngữ... và tác dụng của các biện pháp này đối với việc nâng cao năng lực cảm thụ văn học cho học sinh tiểu học. Trong những tài liệu trên các tác giả đã đề cập tới nhiều khía cạnh khác nhau trong việc bồi dƣỡng khả năng cảm thụ văn học cho học sinh, nhƣng cơ bản chƣa đề xuất các biện pháp cụ thể, phù hợp với đối tƣợng học sinh ở bậc tiểu học tại một địa phƣơng cụ thể để đạt kết quả ứng dụng tốt nhất nhằm khắc phục tình trạng yếu kém trong việc cảm thụ văn học và nâng cao hiệu quả cảm thụ thơ cho học sinh tiểu 5 học tại Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng – Thanh sơn – Phú Thọ chúng tôi căn cứ vào những tài liệu khoa học trên để đi sâu nghiên cứu đề tài. 3. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu thực trạng khả năng cảm thụ thơ của học sinh lớp 5 và thực trạng dạy cảm thụ thơ cho học sinh tại lớp 5 Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng – Thanh Sơn – Phú Thọ. Trên cơ sở đó, đề xuất đƣợc một số biện pháp bồi dƣỡng và nâng cao khả năng cảm thụ thơ cho học sinh nhằm nâng cao hiệu quả dạy học môn Tiếng Việt. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu cơ sở lý luận của việc cảm thụ thơ đối với học sinh tiểu học. - Tìm hiểu thực trạng cảm thụ thơ của học sinh lớp 5. - Đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả cảm thụ thơ cho học sinh lớp 5. 5. Đối tƣợng và khách thể nghiên cứu 5.1. Đối tƣợng nghiên cứu Biện pháp bồi dƣỡng khả năng cảm thụ thơ cho học sinh tiểu học. 5.2. Khách thể nghiên cứu Học sinh lớp 5 Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn - Phú Thọ 6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu các vấn đề: Thực trạng dạy và học cảm thụ thơ của học sinh lớp 5, Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn - Phú Thọ; đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao hiệu quả cảm thụ thơ cho đối tƣợng học sinh trên. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau: 7.1. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu lý luận - Phân tích, tổng hợp. - Hệ thống hóa kiến thức trong các tài liệu liên quan nhằm thu thập các thông tin có liên quan làm cơ sở lí luận cho đề tài. 6 7.2. Nhóm phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn - Phƣơng pháp điều tra - Phƣơng pháp hỏi đáp - Phƣơng pháp thực nghiệm Các phƣơng pháp trên nhằm tìm hiểu thực trạng cảm thụ thơ của học sinh lớp 5 của Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn - Phú Thọ. 7.3. Phƣơng pháp phân tích thống kê toán học Nhằm xử lý các số liệu trong quá trình nghiên cứu. 8. Giả thuyết khoa học Chúng tôi giả định rằng: Nếu tìm hiểu sâu sắc cơ sở lí luận cũng nhƣ thực tiễn của việc cảm thụ thơ và đƣa ra đƣợc các biện pháp bồi dƣỡng khả năng cảm thụ thơ cho học sinh tiểu học lớp 5, một cách khoa học và phù hợp với trình độ nhận thức và tƣ duy của học sinh sẽ góp phần khắc phục đƣợc hiện trạng dạy và học cảm thụ thơ còn hạn chế của giáo viên và học sinh tiểu học hiện nay đồng thời nâng cao hiệu quả cảm thụ thơ cho các em. 9. Cấu trúc đề tài Ngoài phần mở đầu và kết luận, đề tài gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1. Cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn 1.1. Cơ sở lý luận 1.2. Cơ sở thực tiễn Chƣơng 2. Các biện pháp nâng cao khả năng cảm thụ thơ cho học sinh tiểu học 2.1. Nguyên tắc xây dựng các biện pháp nâng cao hiệu quả cảm thụ thơ 2.1.1. Nguyên tắc đảm bảo tính mục tiêu 2.1.2. Nguyên tắc đảm bảo tính hiệu quả 2.1.3. Nguyên tắc đảm bảo tính khả thi 2.2. Các biện pháp nâng cao năng lực cảm thụ thơ cho học sinh 2.2.1. Hƣớng dẫn học sinh đọc tác phẩm văn học 2.2.2. Hƣớng dẫn học sinh nghiên cứu và nắm vững tác phẩm văn học qua các phân môn (Tập đọc, Kể chuyện, Tập làm văn, Chính tả…) 7 2.2.3. Hƣớng dẫn học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa văn học 2.2.4. Hƣớng dẫn học sinh lập sổ tay văn học Chƣơng 3. Thực nghiệm sƣ phạm 3.1. Mục đích thực nghiệm 3.2. Thời gian, đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm 3.3. Điều kiện và tiêu chí thực nghiệm 3.4. Nội dung thực nghiệm 3.5. Kết quả thực nghiệm 8 NỘI DUNG CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN 1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1.1. Giới thiệu khái niệm 1.1.1.1. Văn học Văn học là một loại hình sáng tác, tái hiện các vấn đề của đời sống xã hội và con ngƣời. Phƣơng thức sáng tạo của văn học đƣợc thông qua sự hƣ cấu, cách thể hiện nội dung các đề tài đƣợc biểu hiện qua ngôn ngữ. Khái niệm văn học đôi khi có nghĩa trƣơng tự nhƣ khái niệm Văn chƣơng và thƣờng bị dùng lẫn lộn. Tuy nhiên, về mặt tổng quát, khái niệm văn học thƣờng có nghĩa rộng hơn khái niệm Văn chƣơng. Văn chƣơng thƣờng chỉ nhấn mạnh vào tính thẩm mĩ của sự sáng tạo văn học về phƣơng diện ngôn ngữ và nghệ thật ngôn từ. Văn chƣơng dùng ngôn từ làm chất liệu để xây dựng hình tƣợng, phản ánh và biểu hiện cuộc sống. Tác phẩm văn học sáng tạo nghệ thuật bằng ngôn từ, trong đó đời sống vật chất và tinh thần của con ngƣời đƣợc tái hiện thông qua nhận thức và thái độ thẩm mĩ của nhà văn. Văn bản ngôn từ này có thể đƣợc ghi chép dƣới hình thức văn tự bằng chữ, là những sáng tác của dòng văn chƣơng bác học. 1.1.1.2. Cảm thụ văn học Cảm thụ văn học chính là sự cảm nhận những giá trị nổi bật nhất về nội dung tƣ tƣởng, hình thức nghệ thuật: đó là những điều sâu sắc, tinh tế sinh động của học sinh khi cảm nhận về tác phẩm văn học. Cảm thụ văn học có nghĩa là khi đọc, khi nghe một câu chuyện, một bài thơ ta không chỉ hiểu mà còn suy cảm, tƣởng tƣợng, gần gũi, hóa thân vào thế giới nghệ thuật của tác phẩm. Cảm thụ văn học là hoạt động nhận thức có tính chất đặc thù Khi tiếp xúc với tác phẩm văn học, bạn đọc không tiếp xúc với những vật cụ thể trong hiện thực khách quan mà là những hình tƣợng văn học. 9 Trong quá trình cảm thụ văn học, ngƣời đọc không chỉ lĩnh hội đầy đủ các thông tin đƣợc truyền đạt mà còn sống đời sống của các nhân vật, của câu chữ, hình ảnh… Nghĩa là, nếu nhƣ tác giả sử dụng tƣ duy nghệ thuật để sáng tạo ra tác phẩm thì ngƣời đọc cũng phải sử dụng tƣ duy ấy để lĩnh hội tác phẩm. Đó chính là tƣ duy hình tƣợng, loại tƣ duy trên cơ sở tiếp xúc cảm tính với đối tƣợng, làm sống dậy toàn vẹn đối tƣợng đó bằng nghe, nhìn, tƣởng tƣợng, không sao chép đối tƣợng một cách máy móc mà còn bao hàm thái độ của con ngƣời với chính đối tƣợng đó. Cảm thụ văn học gắn liền với tâm trạng chủ quan của ngƣời đọc. Khi đọc một tác phẩm văn học, mỗi ngƣời có một cách cảm nhận khác nhau tùy thuộc vào nhiều yếu tố nhƣ: vốn hiểu biết, năng lực và trình độ kiến thức, tình cảm và thái độ, sự nhạy cảm khi tiếp xúc với tác phẩm văn học… Ngay cả ở một ngƣời, sự cảm thụ về một bài văn, bài thơ trong những thời điểm khác nhau cũng có sự biến đổi. Nhà văn Hoàng Phủ Ngọc Tƣờng đã từng nói: “Riêng bài ca dao “Con cò mà đi ăn đêm” thì ở mỗi độ tuổi của đời ngƣời, tôi lại cảm nhận đƣợc một cái hay riêng của nó, và cho đến bây giờ, tôi cảm thấy rằng tôi vẫn chƣa đi thấu tận cùng vẻ đẹp của bài học thuộc lòng thủa nhỏ ấy”. Cảm thụ văn học là một hoạt động mang tính chủ quan Đặc điểm nổi bật của quá trình cảm thụ văn học là đọc tác phẩm trong nhận biết và rung động. Ngƣời đọc thiết lập một trƣờng liên tƣởng thẩm mĩ giữa bản thân mình với văn bản tác phẩm, tạo nên những liên tƣởng giữa những yếu tố nào đó của tác phẩm với ấn tƣợng phù hợp với chúng trong trƣờng thẩm mĩ của mình. Quá trình cảm thụ văn học chính là việc đảm bảo hiệu quả nhất mối liên hệ giữa nhà văn - tác phẩm - bạn đọc. Đến với tác phẩm văn học, ngƣời đọc muốn đƣợc hƣởng thụ và bồi đắp thêm những tình cảm thẩm mĩ, muốn đƣợc mở mang trí tuệ, bồi đắp thêm những tƣ tƣởng, đạo đức, lí tƣởng, học hỏi kinh nghiệm sống hoặc nhận xét đánh giá. Bằng việc cảm thụ, ngƣời đọc sẽ chuyển hóa văn bản thứ nhất của tác giả thành văn bản thứ hai của mình. Bởi vì, khi đọc tác phẩm văn học, ngƣời đọc vừa bám vào sự mô tả trong văn bản, vừa liên tƣởng tới các hiện tƣợng 10 ngoài đời, đồng thời cũng dựa vào cảm nghĩ và lí giải của mình, mà hình dung, tƣởng tƣợng ra các con ngƣời, sự vật, sự việc đƣợc miêu tả. 1.1.1.3. Năng lực cảm thụ văn học Năng lực cảm thụ văn học đƣợc hiểu là khả năng nắm bắt một cách nhanh, nhạy, chính xác các đặc trƣng, bản chất của tác phẩm về nội dung và nghệ thuật; là khả năng hiểu, rung cảm một cách sâu sắc, tinh tế với những điều tâm sự thầm kín nhất của tác giả gửi gắm qua hình tƣợng; là khả năng đánh giá chính xác và sâu sắc tài năng cũng nhƣ sự độc đáo trong phong cách nhà văn… Khả năng cảm thụ văn học cũng có các mức độ: năng lực bình thƣờng, tài năng và thiên tài. Năng lực cảm thụ bình thƣờng trong cảm thụ văn học là năng lực nắm bắt những đặc điểm chính của nội dung, nghệ thuật tác phẩm. Tài năng trong cảm thụ văn học là khả năng nắm bắt nhanh nhạy chính xác những đặc điểm bản chất, phát hiện những vẻ đẹp riêng biệt, phong phú của hình tƣợng và của phong cách nhà văn. Thiên tài trong cảm thụ văn học là sự thăng hoa của tài năng. Đây là hiện tƣợng hiếm thấy và thƣờng gắn với các thiên tài trong các lĩnh vực khác. Năng lực cảm thụ văn học có liên quan mật thiết đến tri thức, kĩ năng, cũng nhƣ với tâm hồn và nhân cách chủ thể. Tri thức, kĩ năng là những yếu tố ban đầu giúp cho việc hình thành năng lực cảm thụ văn học cũng nhƣ các năng lực khác. Nắm vững tri thức, rèn luyện tốt các kĩ năng cơ bản, hình thành kĩ xảo, thói quen trong cảm thụ văn học, điều đó đồng nghĩa với việc hình thành năng lực cảm thụ văn học của mỗi cá nhân. Đối với học sinh tiểu học, không phải chỉ khi đến trƣờng học văn, trẻ mới có cảm xúc thẩm mĩ, mới có năng lực cảm thụ cái hay, cái đẹp của tác phẩm văn học. Nhƣng kể từ khi đƣợc học tập ở nhà trƣờng thì khả năng cảm thụ văn học vốn có ấy mới trở nên đúng đắn, mạnh mẽ và giàu sức phát triển. Học sinh đƣợc tiếp xúc với văn học ngay từ khi còn nhỏ, thông thƣờng là kết hợp với nghệ thuật nhƣ qua lời ru của mẹ, nghe hát, xem tranh có chú thích, nghe ngâm thơ, xem kịch, xem phim... Tùy từng mức độ, ở từng ngƣời, trẻ đã thấy và đã phân biệt đƣợc một cách đại thể cái gì là tốt, cái gì là xấu, cái gì hay, cái gì không hay, cái gì đẹp, cái gì không đẹp. Cơ sở để cảm thụ văn học một cách tự phát, cảm 11 tính, hồn nhiên và vô thức của trẻ là những cảm xúc thẩm mĩ tự nhiên ban đầu, những cảm xúc này đƣợc hình thành nhƣ một năng lực bẩm sinh sẵn có nhƣng rất mạnh mẽ, rất dai dẳng và lâu bền và khi đến trƣờng, dƣới sự uốn nắn, sửa chữa của thầy cô giáo thông qua môn Tiếng Việt, cái cảm xúc thẩm mĩ tự nhiên ấy của học sinh sẽ đƣợc bồi dƣỡng và nâng cao lên thành cái có ý thức, cái đúng đắn, chắc chắn và vững bền. Trên cơ sở cung cấp những tri thức về Tiếng Việt, giáo viên từng bƣớc làm cho học sinh hiểu đƣợc cái đẹp là cái có lí, cái có ích là cái có thể giải thích, đánh giá và diễn đạt ra một cách tƣơng đối rõ ràng; là cái có thể gọi tên, có thể định lƣợng ra trong những khái niệm trừu tƣợng. Thông qua ngôn ngữ, cái đẹp trong văn học đến với học sinh trƣớc hết ở hình thức của nó nhƣ hình ảnh, nhịp điệu, sau đó mới đến nội dung của nó nhƣ ý nghĩa, bài học về cuộc sống và cả hình thức lẫn nội dung hòa quyện với nhau làm thành cái hồn của nó, cái “chất văn” của văn học. Nhƣ vậy, khả năng cảm thụ văn học của học sinh sẽ đƣợc hình thành một cách tự giác từ những hình ảnh, nhịp điệu, ngôn ngữ, từ những ý nghĩa và bài học đƣờng đời của tác phẩm văn học dƣới sự dẫn dắt, uốn nắn của giáo viên. Văn học xuất hiện trƣớc các em học sinh nhƣ một câu hỏi mới mẻ. Câu hỏi này buộc học sinh phải tìm đƣợc không phải một mà là nhiều cách tiếp cận, nhiều cách lí giải. Do đó, khả năng cảm thụ văn học của học sinh chính là sự tinh tế, nhạy bén để phát hiện đƣợc các vấn đề về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm văn học ở nhiều mặt, nhiều bình diện khác nhau. 1.1.2. Đặc điểm tâm lý ảnh hưởng đến khả năng cảm thụ thơ cho học sinh 1.1.2.1. Tri giác Tri giác của học sinh tiểu học mang tính chung chung, không đi sâu vào bản chất của vấn đề. Khi tri giác một sự vật các em cần sự cụ thể nhƣ cầm, nắm,… các em tri giác những gì phù hợp với nhu cầu và sở thích của các em. Các em sẽ tri giác tốt những gì đƣợc giáo viên hƣớng dẫn, định hƣớng. Chúng ta thấy rằng, các em tri giác những sự vật, dấu hiệu, những đặc điểm nào trực tiếp gây cho các em xúc cảm. Vì vậy, mà ngay từ đầu tiếp xúc với văn học phải giúp cho các em cảm nhận đƣợc cái hay, cái đẹp của văn chƣơng để hình thành 12 ở các em một tình yêu văn học từ đó các em sẽ cảm thụ các tác phẩm văn học một cách tốt hơn. 1.1.2.2. Chú ý Ở học sinh tiểu học, chú ý không chủ định chiếm ƣu thế, khả năng chú ý có chủ định còn bị hạn chế. Tuy nhiên, đến giai đoạn cuối bậc tiểu học thì chú ý có chủ định của trẻ đã tăng lên. Tuy nhiên, Sự chú ý đó còn thiếu bền vững là do quá trình ức chế của não bộ còn yếu. Do vậy, giáo viên cần áp dụng nhiều phƣơng pháp và hình thức dạy học hiện đại để tránh sự nhàm chán và sự ức chế não bộ của học sinh. Giáo viên cần đƣa vào những tri thức, những hoạt động mới mẻ để kích thích sự chú ý và hứng thú học tập của học sinh. 1.1.2.3. Trí nhớ So với lứa tuổi mẫu giáo thì ở học sinh tiểu học ghi nhớ có chủ định và không chủ định đang phát triển. Ở tiểu học, các em đã hình thành sự ghi nhớ có chủ định và ngày càng phát triển ở mức cao hơn. Tuy vậy, với học sinh tiểu học cả ghi nhớ có chủ định và ghi nhớ không chủ định vẫn tồn tại song song, chuyển hóa và bổ sung cho nhau trong quá trình học tập. Vì vậy GV cần nắm chắc và rèn luyện cho học sinh cách sử dụng hai loại trí nhớ này một cách hợp lý, hiệu quả. Ngoài ra, ngôn ngữ của học sinh tiểu học ở cuối cấp ngày càng phát triển mạnh hơn. Vì vậy, ngôn ngữ đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy trí nhớ có chủ định phát triển. Nhờ có ngôn ngữ mà các em diễn đạt đƣợc những tri thức đã biết bằng lời, bằng chữ viết của mình, điều này rất quan trọng cho sự phát triển trí nhớ và sự phát triển trí tƣởng tƣợng, tƣ duy của các em. 1.1.2.4. Tưởng tượng Tƣởng tƣợng là một đặc điểm rất cần thiết trong việc cảm thụ văn học. Để cảm thụ tốt một văn bản thì trƣớc tiên các em phải hình dung ra những gì mà văn bản đó phản ánh. Tƣởng tƣợng là một quá trình tâm lý rất quan trọng trong hoạt động nhận thức. Để lĩnh hội tri thức, HS phải tái tạo cho mình những hình ảnh của hiện thực nhƣ: những sự kiện xảy ra trong quá khứ, những quang cảnh chƣa từng thấy… tất cả những điều đó tạo điều kiện cho trí tƣởng tƣợng phát triển. 13 Từ những đặc điểm trên, trong quá trình dạy học, GV cần tổ chức dạy học cho HS theo hƣớng tích cực nhƣ cho HS quan sát các sự vật hiện tƣợng, mô hình cụ thể cũng nhƣ cho học sinh làm các bài tập mở giúp học sinh phát triển tốt hơn trí tƣởng tƣợng của mình. 1.1.2.5. Tư duy Tƣ duy cũng là một quá trình tâm lý. Nhƣng khác với quá trình nhận thức cảm tính, quá trình tƣ duy phản ánh dấu hiệu, mối liên hệ bản chất của sự vật, hiện tƣợng khách quan. Tuy nhiên, theo các nhà tâm lí học thì sự phát triển tƣ duy của học sinh tiểu học diễn ra theo hai giai đoạn cơ bản. Đó là giai đoạn tƣ duy trực quan và tƣ duy trừu tƣợng khái quát. 1.1.2.6. Tình cảm Tình cảm là một mặt rất quan trọng trong đời sống tâm lý nói chung và nhân cách nói riêng. Đối với học sinh tiểu học, tình cảm có vị trí đặc biệt quan trọng vì nó là khâu quan trọng để gắn liền nhận thức với hành động của học sinh. Tình cảm tích cực không chỉ kích thích trẻ em nhận thức mà còn thúc đẩy trẻ em hoạt động. Trong giáo dục tiểu học, nếu nhƣ quá quan tâm đến sự phát triển của trí tuệ mà xem nhẹ giáo dục tình cảm thì sẽ làm cho nhân cách của các em phát triển không toàn diện. Trí tuệ phát triển cao là cơ sở tốt cho tình cảm, ý trí phát triển. Học sinh tiểu học rất dễ xúc cảm, xúc động và khó kìm hãm xúc cảm của mình. Tính dễ xúc cảm đƣợc thể hiện trƣớc hết ở các quá trình nhận thức, tri giác tƣởng tƣợng, tƣ duy. Hoạt động trí tuệ của các em đƣợm màu sắc xúc cảm. Học sinh dễ xúc cảm, đồng thời hay xúc động. Vì thế, các em yêu mến một cách chân thực cây cối, chim muông, cảnh vật… và trong các bài văn của mình các em thƣờng xuyên nhân cách hoá chúng. Khi kết quả bài văn tốt, các em rất vui nhƣng nếu kết quả kém, các em có thể bị ức chế về tâm lý và có những biểu hiện bi quan về cảm xúc. Học sinh tiểu học còn chƣa biết kiềm chế những biểu hiện tình cảm của mình, chƣa biết kiểm soát sự thể hiện tình cảm ra bên ngoài. Các em bộc lộ tình cảm của mình một cách hồn nhiên, chân thực. Nhƣng cũng vì đặc điểm này đôi 14 khi các em cƣời vui, đùa nghịch làm mất trật tự trong giờ học. Nguyên nhân của hiện tƣợng này là do ở học sinh quá trình hƣng phấn mạnh hơn ức chế, vỏ não thƣờng chƣa đủ sức điều chỉnh hoạt động của bộ phận dƣới vỏ não. Mặt khác, về mặt tâm lý thì ý thức, các phẩm chất của ý chí còn chƣa có khả năng điều chỉnh và điều khiển đƣợc những xúc cảm của các em. Từ đặc điểm này, trong dạy học và giáo dục, chúng ta cần khơi dậy những cảm xúc tự nhiên của học sinh tiểu học, đồng thời khéo léo, tế nhị rèn luyện cho các em khả năng tự mình làm chủ tình cảm của mình, không đƣợc đè nén hoặc có những lời nói, việc làm gây xúc động mạnh hoặc hƣng phấn. Trong bồi dƣỡng năng lực cảm thụ văn học cho học sinh, giáo viên cần phải bồi dƣỡng tình cảm, cảm xúc cho các em khi tiếp xúc với thơ văn, tình yêu cuộc sống xung quanh có nhƣ vậy mới nâng cao đƣợc khả năng cảm thụ văn học. 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN 1.2.1. Khảo sát thực trạng việc cảm thụ thơ của học sinh lớp 5 Trường Tiểu học Yên Lương - Thanh Sơn - Phú Thọ 1.2.1.1. Mục đích điều tra Để đánh giá năng lực cảm thụ thơ của học sinh và có cơ sở cho việc đề xuất các biện pháp nâng cao năng lực cảm thụ thơ cho học sinh tiểu học, chúng tôi tiến hành khảo sát thực trạng năng lực cảm thụ thơ cho học sinh lớp 5 ở Trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn - Phú Thọ. Qua khảo sát nhằm đánh giá thực trạng giáo viên đang sử dụng các biện pháp nào để nâng cao năng lực cảm thụ thơ. Từ đó, xác lập cơ sở thực tiễn cho việc xây dựng các biện pháp nâng cao năng lực cảm thụ thơ cho học sinh lớp 5 thông qua các phân môn chủ yếu của môn Tiếng Việt nhƣ Tập đọc, Chính tả, Kể chuyện, Tập làm văn,… 1.2.1.2. Khách thể điều tra - 11 giáo viên đang dạy học ở trƣờng Tiểu học Yên Lƣơng - Thanh Sơn Phú Thọ. - Khảo sát 5 lớp 5 (120 học sinh) ở Trƣờng Tiểu học là Tiểu học Yên Lƣơng Thanh Sơn - Phú Thọ.