Tài liệu Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người việt (nghiên cứu trường hợp xã an cầu, huyện quỳnh phụ, tỉnh thái bình)

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THANH HUYỀN BIẾN ĐỔI KHUÔN MẪU ỨNG XỬ TRONG GIA ĐÌNH NGƢỜI VIỆT (Nghiên cứu trường hợp tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình) Chuyên ngành: Xã hội học Mã số: 62310301 LUẬN ÁN TIẾN SĨ XÃ HỘI HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Lê Ngọc Văn HÀ NỘI – 2017 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Lê Ngọc Văn. Các số liệu và kết quả trình bày trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định... Tác giả NGUYỄN THANH HUYỀN LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án tiến sỹ này, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới Khoa Xã hội học - Học viện khoa học xã hội đã giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành chƣơng trình học nghiên cứu sinh. Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc, chân thành tới PGS.TS Lê Ngọc Văn, ngƣời đã trực tiếp hƣớng dẫn, giúp đỡ, truyền thụ kiến thức và chỉ bảo tận tình từ khi hình thành ý tƣởng đề tài nghiên cứu đến khi hoàn thành luận án tiến sỹ. Tôi xin cảm ơn tập thể cán bộ, hội phụ nữ và nhân dân xã An Cầu (Quỳnh Phụ - Thái Bình) đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình thu thập thông tin tại địa phƣơng. Tôi cũng xin cảm ơn Trƣờng đại học Lao động – Xã hội và khoa Công tác xã hội đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn bạn bè và các đồng nghiệp, những ngƣời đã chia sẻ, động viên, giúp tôi có thêm nhiều kinh nghiệm, kiến thức khoa học. Lòng biết ơn sâu sắc của tôi dành cho gia đình và những ngƣời thân yêu. Sự động viên, khích lệ của họ có giá trị rất lớn để tôi hoàn thành đề tài nghiên cứu này. Hà Nội, tháng 7 năm 2016 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ................................ 8 1.1. Đôi nét về nguồn tài liệu .......................................................................... 8 1.2. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng ..... 9 1.2.1. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng ................. 9 1.2.2. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động ....................... 15 1.2.3. Khuôn mẫu ứng xử quyền lực vợ chồng trong gia đình ........................ 18 1.3. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình ......................................................................................................... 24 1.3.1. Khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ và con cái .......................................... 24 1.3.2. Khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với ngƣời cao tuổi ........................... 27 1.4. Một số nhận xét và định hƣớng nghiên cứu của đề tài ............................. 28 CHƢƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......... 31 2.1. Cơ sở lý luận .......................................................................................... 31 2.1.1. Một số khái niệm làm việc ................................................................... 31 2.1.2. Thao tác hóa Khái niệm “Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình” ............... 43 2.2. Các cách tiếp cận lý thuyết của đề tài ..................................................... 45 2.2.1. Lý thuyết cấu trúc – chức năng ............................................................ 45 2.2.2. Lý thuyết biến đổi và tiếp biến văn hóa................................................ 49 2.2.3. Lý thuyết hiện đại hóa (Modernization theory) .................................... 51 2.2.4. Quan điểm chính sách của Đảng và nhà nƣớc Việt Nam về gia đình, Phụ nữ, ngƣời cao tuổi và trẻ em .......................................................................... 54 2.3. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án ..................... 56 2.3.1.Phƣơng pháp luận ................................................................................. 56 2.3.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ..................................................................... 56 2.4. Sơ lƣợc vài nét về địa bàn nghiên cứu .................................................... 59 CHƢƠNG 3 THỰC TRẠNG KHUÔN MẪU ỨNG XỬ TRONG GIA ĐÌNH NGƢỜI VIỆT TẠI XÃ AN CẦU HUYỆN QUỲNH PHỤ TỈNH THÁI BÌNH 62 3.1. Khuôn mẫu ứng xử giữa vợ - chồng ........................................................ 62 3.1.1. Trong đời sống tâm lý tình cảm ........................................................... 62 3.1.2. Trong phân công lao động ................................................................... 71 3.1.3. Trong quan hệ quyền lực ..................................................................... 74 3.2. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình .................................. 78 3.2.1. Khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ và con cái .......................................... 79 3.2.2. Khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với ông bà ...................................... 84 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 88 CHƢƠNG 4 BIẾN ĐỔI KHUÔN MẪU ỨNG XỬ TRONG GIA ĐÌNH NGƢỜI VIỆT TẠI XÃ AN CẦU HUYỆN QUỲNH PHỤ TỈNH THÁI BÌNH ............. 90 4.1. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa vợ - chồng trong gia đình .................... 91 4.1.1. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa vợ - chồng trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng ................................................................................................ 91 4.1.2. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong tình yêu vợ chồng ......................... 104 4.1.3.Biến đổi khuôn mẫu ứng xử về sự chung thủy và đời sống tình dục vợ chồng .......................................................................................................... 107 4.1.4. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động..................... 113 4.1.5. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử quyền lực vợ chồng trong gia đình ......... 117 4.2. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình ................... 125 4.2.1. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ và con cái ........................... 125 4.2.2. Biến đổi khuôn mẫu ứng xử giữa ông bà với con cháu ....................... 134 Tiểu kết chƣơng 4 ....................................................................................... 144 PHẦN KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ .................................................... 147 1. Kết luận ................................................................................................. 147 2. Khuyến nghị ........................................................................................... 149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ................. 153 CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ................................................. 153 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 154 PHỤ LỤC ................................................................................................... 163 DANH MỤC VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN Cụm từ viết tắt Cụm từ viết đầy đủ KMUX Khuôn mẫu ứng xử CNH Công nghiệp hóa HĐH Hiện đại hóa TCH Toàn cầu hóa KTTT Kinh tế thị trƣờng HNQT Hội nhập quốc tế VTN Vị thành niên PVS Phỏng vấn sâu TLN Thảo luận nhóm THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông NCT Ngƣời cao tuổi DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1: Đặc trƣng cơ cấu mẫu ................................................................................. 58 Bảng 4.1. Nguyên tắc giao tiếp vợ luôn nhƣờng nhịn chồng theo các nhóm xã hội .. 92 Bảng 4.2. Nguyên tắc giao tiếp chồng luôn nhƣờng nhịn vợ...................................... 93 Bảng 4.3. Những thực hành về khuôn mẫu ứng xử trong giao tiếp giữa vợ và chồng ..........98 Bảng 4.4. Lý do kết hôn ............................................................................................ 105 Bảng 4.5. Tình yêu vợ chồng sau kết hôn ................................................................. 106 Bảng 4.6. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tình dục vợ chồng ............................. 110 Bảng 4.7. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động ......................... 114 Bảng 4.8. Quyền quyết định của vợ chồng đối với những việc quan trọng trong gia đình ............................................................................................................................ 119 Bảng 4.9. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quyền lực vợ chồng trong gia đình ................ 123 Bảng 4.10. Cách thức giáo dục con cái trong gia đình .................................................. 128 Bảng 4.11. Kiểu ứng xử với các vấn đề của con cái trong gia đình ......................... 130 Bảng 4.12. Quan điểm về khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với ngƣời cao tuổi phân chia theo các nhóm xã hội ......................................................................................... 135 Bảng 4.13. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình................................ 140 DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Trang Biểu 3.1. Nguyên tắc giao tiếp hàng ngày giữa vợ và chồng.................................... 63 Biểu 3.2. Những thực hành về khuôn mẫu ứng xử trong đời sống giữa vợ và chồng ..... 66 Biểu 3.3. Lý do kết hôn ............................................................................................. 67 Biểu 3.4. Tình yêu vợ chồng sau kết hôn .................................................................. 69 Biểu 3.5. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tình dục vợ chồng .............................. 70 Biểu 3.6. Khuôn mẫu ứng xử vợ chồng trong phân công lao động .......................... 72 Biểu 3.7. Quyền quyết định của vợ chồng trong gia đình......................................... 75 Biểu 3.8. Cách thức giáo dục con cái trong gia đình ................................................ 79 Biểu 3.9. Kiểu ứng xử với các vấn đề của con cái trong gia đình ............................ 82 Biểu 3.10. Quan điểm về khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với ông bà trong gia đình ............................................................................................................................ 84 Biểu 3.11. Khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình ................................. 87 Biểu 4.1. Các yếu tố ảnh hƣởng đến quyền lực vợ chồng trong gia đình ............... 122 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gia đình là thiết chế có lịch sử lâu đời nhất của xã hội loài ngƣời và khuôn mẫu ứng xử trong gia đình cũng cổ xƣa nhƣ gia đình vậy. Gia đình là một tập hợp ngƣời có những đặc trƣng về giới tính, lứa tuổi, tâm sinh lý, vị trí, vai trò, quyền lực khác nhau, tƣơng tác với nhau trong một không gian văn hóa đặc thù - cùng sống chung dƣới một mái nhà, cùng chia sẻ những giá trị vật chất, tinh thần, tâm linh… trên cơ sở của các mối quan hệ hôn nhân và huyết thống - các thành viên của gia đình không ứng xử với nhau một cách ngẫu nhiên, tùy tiện mà tuân theo những quy tắc chung. Những quy tắc đó đƣợc lặp đi lặp lại trong suy nghĩ và hành động của nhiều ngƣời, trải qua nhiều thế hệ, lâu dần sẽ trở thành các khuôn mẫu ứng xử hay văn hóa ứng xử. Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình đƣợc thể hiện thông qua những mối quan hệ giữa các thành viên và các thế hệ của gia đình nhƣ quan hệ giữa vợ và chồng, giữa ông bà/cha mẹ và con cháu... Mỗi mối quan hệ này lại chứa đựng trong nó hàng loạt các nghi thức, cách thức giao tiếp, bao gồm cả những nghi thức thông thƣờng, xã giao, tự nguyện và nghi thức có tính bắt buộc. Các cách ứng xử này tạo thành hệ thống các khuôn mẫu ứng xử mà các thành viên gia đình phải tuân thủ tùy thuộc vào vị trí, vai trò, tình cảm của các cá nhân trong các mối quan hệ. Khuôn mẫu ứng xử gia đình đƣợc hình thành trong những điều kiện sống nhất định và đƣợc tiếp nối từ thế hệ này qua thế hệ khác, nhƣng nó không nhất thành bất biến mà thay đổi khi điều kiện sống thay đổi. Ở Việt Nam, khuôn mẫu/văn hóa ứng xử gia đình đã hình thành, tồn tại và biến đổi trải qua nhiều thời đại lịch sử khác nhau. Từ hình thái gia đình mẫu quyền đề cao quyền lực của ngƣời phụ nữ trƣớc thời đại Hùng Vƣơng, đến chế độ phụ hệ với sự thống trị của ngƣời đàn ông trong gia đình dƣới các triều đại phong kiến ảnh hƣởng văn hóa Nho giáo. Tiếp theo đó là gia đình một vợ một chồng ảnh hƣởng văn hóa phƣơng Tây, và ngày nay là ảnh hƣởng của văn hóa toàn cầu hóa. Sự tiếp xúc với các nền văn hóa khác nhau dẫn đến sự học hỏi, vay mƣợn nhiều nét đặc trƣng của các nền văn hóa đó. 1 Trong phạm vi gia đình, sự giao lƣu tiếp xúc văn hóa một mặt giúp cho gia đình loại bỏ đƣợc những khuôn mẫu văn hóa lạc hậu, tiếp thu và sáng tạo ra những khuôn mẫu văn hóa mới; nhƣng mặt khác, có thể dẫn đến sự lai căng hay lệch lạc về văn hóa. Đây không chỉ là vấn đề lý luận mà còn là vấn đề thực tiễn đặt ra trong đời sống gia đình khi mà văn hóa ứng xử trong xã hội nói chung, trong gia đình nói riêng đang vận động và biến đổi dƣới tác động của công nghiệp hóa (CNH), hiện đại hóa (HĐH), kinh tế thị trƣờng (KTTT) và hội nhập quốc tế (HNQT). Rõ ràng đây là vấn đề cần đƣợc quan tâm nghiên cứu từ góc nhìn xã hội học, trƣớc hết là xã hội học gia đình. Tuy nhiên, trên bình diện khoa học, việc nghiên cứu về khuôn mẫu/văn hóa ứng xử gia đình lại chƣa theo kịp nhu cầu nhận thức lý luận và sự thay đổi đang diễn ra trong cuộc sống. Phần lớn các nghiên cứu mà chúng ta biết đƣợc mới chỉ dừng lại ở việc mô tả chung chung, chƣa đi sâu nghiên cứu một cách có hệ thống về các hợp phần của khuôn mẫu ứng xử gia đình, cũng nhƣ những biến đổi của khuôn mẫu ứng xử trong gia đình, chỉ ra sự vận hành của văn hóa ứng xử trong gia đình hiện nay có ảnh hƣởng gì đến mục tiêu phát triển gia đình và xã hội bền vững mà Đảng và Nhà nƣớc đang đặt ra. Làm rõ những vấn đề này cũng đồng nghĩa với việc cung cấp một bức tranh khái quát về những thay đổi đang diễn ra trong văn hóa ứng xử gia đình và những luận cứ khoa học cho việc định hƣớng xây dựng khuôn mẫu văn hóa gia đình Việt Nam thích ứng với thời kỳ CNH, HĐH, HNQT hiện nay và thời gian sắp tới. Từ những lý do nêu trên, tôi chọn đề tài: “Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người Việt (Nghiên cứu trường hợp xã An Cầu, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình) cho luận án nghiên cứu sinh của mình. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nhận diện khuôn mẫu ứng xử và hƣớng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt tại xã An Cầu (Quỳnh Phụ - Thái Bình) hiện nay; qua đó, cung cấp những luận cứ khoa học cho việc định hƣớng xây dựng khuôn mẫu văn hóa ứng xử gia đình thích ứng với thời kỳ CNH, HĐH, HNQT. 2 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục tiêu đã nêu, luận án thực hiện các nhiệm vụ sau đây: - Tổng quan vấn đề nghiên cứu trong và ngoài nƣớc liên quan đến đề tài nghiên cứu. - Làm rõ cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài, bao gồm việc định nghĩa và thao tác hóa khái niệm, các cách tiếp cận lý thuyết nghiên cứu đề tài, xác định rõ phƣơng pháp nghiên cứu đề tài. - Trình bày một số nét khái quát về khuôn mẫu/văn hóa ứng xử của gia đình Việt Nam tuyền thống. - Mô tả và phân tích các hợp phần cơ bản của khuôn mẫu ứng xử và xu hƣớng biến đổi của khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt hiện nay qua kết quả khảo sát. - Đề xuất một số khuyến nghị xây dựng khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt trong giai đoạn hiện nay. 3. Đối tƣợng, khách thể và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình của ngƣời Việt tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình. Cụ thể, đó là khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng và khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình, bao gồm khuôn mẫu ứng xử giữa cha mẹ với con cái và khuôn mẫu ứng xử giữa con cháu với ngƣời cao tuổi. 3.2. Khách thể nghiên cứu Khách thể nghiên cứu của luận án này là các cá nhân đại diện cho các hộ gia đình. Cụ thể là phụ nữ và nam giới đang sống trong các hộ gia đình thuộc các nhóm tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn, mức sống khác nhau, cộng đồng nơi cá nhân sinh sống(1). 3.3. Phạm vi nghiên cứu Do hạn chế về thời gian và điều kiện nghiên cứu, trong khuôn khổ luận án chúng tôi giới hạn phạm vi nghiên cứu nhƣ sau: - Phạm vi về không gian: Chúng tôi lựa chọn nghiên cứu trƣờng hợp những gia đình tại xã An Cầu, huyện Quỳnh Phụ, tỉnh Thái Bình. (Do chỉ là nghiên cứu trƣờng hợp nên chúng tôi không có mục tiêu khái quát hóa cho toàn bộ gia đình ngƣời Việt). 1 Các thông tin chi tiết về khách thể nghiên cứu đƣợc trình bày trong phần chọn mẫu nghiên cứu. 3 - Phạm vi về thời gian: Luận án chủ yếu cứu vấn đề ứng xử trong gia đình ngƣời Việt tại xã An Cầu (Quỳnh Phụ - Thái Bình). Tuy nhiên trong quá trình khảo sát chúng tôi chú ý tìm hiểu những biến đổi theo thời gian, có sự đối chiếu so sánh để thấy đƣợc quá trình biến đổi về ứng xử trong gia đình ngƣời Việt ở An Cầu đang diễn ra nhƣ thế nào. - Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu ở việc mô tả thực trạng và xu hƣớng biến đổi khuôn mẫu ứng xử của gia đình tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình. Cụ thể, đề tài tiến hành nghiên cứu hai hợp phần cơ bản của khuôn mẫu ứng xử trong gia đình: Một là: Nghiên cứu khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng. Hai là: Nghiên cứu khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình. 4. Câu hỏi nghiên cứu, giả thuyết nghiên cứu và khung phân tích 4.1. Câu hỏi nghiên Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình truyền thống tại xã An Cầu nhƣ thế nào? Khuôn mẫu ứng xử trong gia đình tại xã An Cầu ( Quỳnh Phụ - Thái Bình) hiện nay đã có những biến đổi nhƣ thế nào? Có sự khác biệt nào giữa các nhóm xã hội về những biến đổi trong khuôn mẫu ứng xử trong gia đình tại xã An Cầu ( Quỳnh Phụ - Thái Bình)? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu Có sự khác biệt giữa khuôn mẫu ứng xử của gia đình truyền thống so với gia đình hiện nay tại xã An Cầu huyện Quỳnh Phụ tỉnh Thái Bình. Khuôn mẫu ứng xử gia đình ngƣời dân xã An Cầu có nhiều biến đổi so với gia đình truyền thống 4 4.3. Khung phân tích ĐIỀU KIỆN KINH TẾ - XÃ HỘI (Công nghiệp hóa hiện đại hóa; Toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế; Biến đổi xã hội...) Ng Đặc điểm nhân khẩu xã hội của khách thể: - Giới tính - Độ tuổi - Trình độ học vấn -Nghề nghiệp Biến đổi khuôn mẫu ứng xử gia đình tại xã An Cầu so với gia đình truyền thống - Thực trạng khuôn mẫu ứng xử gia đình tại xã An Cầu - Kết quả biến đổi KMUX tại xã An Cầu -Những tác động xã hội đến khuôn mẫu ứng xử vợ chồng; - Những tác động xã hội đến khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình; 5 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án cung cấp một sự hiểu biết tƣơng đối có hệ thống về các khuôn mẫu ứng xử và xu hƣớng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt (trƣờng hợp xã An Cầu) dƣới tác động của biến đổi kinh tế - xã hội. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1.Ý nghĩa lý luận Thứ nhất, luận án vận dụng các nguyên lý cơ bản của lý thuyết cấu trúc chức năng, lý thuyết hiện đại hóa, lý thuyết biến đổi xã hội và tiếp biến văn hóa trong bối cảnh xã hội và gia đình đang thay đổi nhanh chóng. Từ đó, kiểm nghiệm tính đúng đắn của các lý thuyết này trong nghiên cứu biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình tại địa bàn khảo sát. Thứ hai, luận án vận dụng và góp phần phát triển thêm một số khái niệm khuôn mẫu ứng xử (ứng xử, khuôn mẫu ứng xử, khuôn mẫu ứng xử trong gia đình...) trong điều kiện gia đình Việt Nam đang biến đổi mạnh mẽ dƣới tác động của công nghiệp hóa, hiện đại hóa và quá trình toàn cầu hóa đang diễn ra. Thứ ba, việc thực hiện luận án còn có ý nghĩa góp phần bổ sung về nhận thức đối với các vấn đề xã hội học về văn hóa gia đình, đặc biệt là biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình, góp phần bổ sung nghiên cứu xã hội học về gia đình và xu hƣớng biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình. Thông qua các bằng chứng thực nghiệm, luận án góp phần kiểm nghiệm về mức độ đúng đắn, xác thực của các lý thuyết xã hội học đƣợc vận dụng trong bối cảnh cụ thể của thực tiễn Việt Nam. Đó là lý thuyết biến đổi và tiếp biến văn hóa và lý thuyết hiện đại hóa. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Thứ nhất, luận án cung cấp những bằng chứng lý thuyết và thực nghiệm cho việc xây dựng các giải pháp nhằm xây dựng những chuẩn mực văn hóa mang ý nghĩa điều chỉnh các hành vi xã hội, hƣớng hành vi xã hội đến sự biểu hiện văn hóa, giúp con ngƣời nhận thức đƣợc sắc thái văn hóa cá nhân và cộng đồng thông qua các ứng xử xã hội trong giai đoạn hiện nay. 6 Thứ hai, kết quả nghiên cứu của luận án tạo cơ sở cho việc định hƣớng hành vi cho các cá nhân trong gia đình và ngoài xã hội, cho việc xây dựng văn hóa ứng xử trong gia đình. Thứ ba, luận án nêu ra một số khuyến nghị cụ thể nhằm đề xuất một số giải pháp nêu trong luận án vào thực tiễn, từ đó góp phần duy trì cách thức ứng xử có văn hóa tạo nên các chuẩn mực, nền nếp tính kỷ cƣơng trong gia đình để các thành viên trong gia đình cùng thực hiện ở địa bàn khảo sát và ở những nơi có hoàn cảnh tƣơng tự. 7. Cơ cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, từ viết tắt, danh mục các bảng biểu, danh mục các công trình công bố kết quả nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án của tác giả... Nội dung luận án gồm có 04 chƣơng Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu Chƣơng 2: Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu Chƣơng 3:Thực trạng khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt tại xã An Cầu Chƣơng 4: Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt tại xã An Cầu 7 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Tổng quan này là phân tích, đánh giá các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài “Biến đổi khuôn mẫu ứng xử trong gia đình người Việt” đã đƣợc công bố ở trong và ngoài nƣớc, chỉ ra những đóng góp của các tác giả đi trƣớc mà luận án cần tiếp thu kế thừa, cũng nhƣ những hạn chế và khoảng trống mà các nghiên cứu của ngƣời đi trƣớc còn để lại. Từ đó, xác định mục tiêu, nội dung, phƣơng pháp, câu hỏi, giả thuyết nghiên cứu và hƣớng đi của đề tài. 1.1. Đôi nét về nguồn tài liệu Tài liệu liên quan đến đề tài khá phong phú, bao gồm các báo cáo khoa học, sách, bài viết, luận văn, luận án của các tác giả trong và ngoài nƣớc. Vấn đề mà đề tài luận án quan tâm đƣợc các tác giả đi trƣớc bàn luận dƣới nhiều góc độ khác nhau: từ khái niệm đến các nội dung và phƣơng pháp nghiên cứu. Chủ đề này cũng thu hút đƣợc các nhà khoa học xã hội từ nhiều chuyên ngành khác nhau nghiên cứu nhƣ: xã hội học, tâm lý học, nhân học, sử học, luật học, văn hóa học… Tuy nhiên phần lớn các nhà nghiên cứu về biến đổi gia đình chứ không bàn về khuôn mẫu ứng xử và biến đổi khuôn mẫu ứng xử gia đình nhƣ Lê Ngọc Văn (2012), Lê Thi (2002), Nguyễn Hữu Minh - Trần Thị Vân Anh, Nguyễn Thị Oanh (1999), Vũ Tuấn Huy (2003)… Một số tài liệu tâm lý học, văn hóa học bàn về ứng xử trong gia đình theo những chuẩn mực đƣợc mong đợi nhƣ Lê Thị Thanh Hƣơng (2009), Lê Nhƣ Hoa (2001), Nguyễn Đắc Hƣng (2010), Phan Ngọc (2010), Đào Duy Anh (2013), Hoàng Bích Nga (2005), Phạm Việt Long (2010)... Các nhà nhân học mô tả các mô hình quan hệ gia đình, các nhà sử học và luật học đề cập đến sự biến đổi mô hình quan hệ ứng xử gia đình trong các giai đoạn lịch sử khác nhau nhƣ Insun Yu (1994), Toan Ánh (2012), Dixon, Ruth (1971), Gooode, William (1982). Các nghiên cứu đã có rất ít khi đi sâu phân tích và đặc biệt là rất ít khi định nghĩa và gọi tên các khuôn mẫu ứng xử cụ thể trong các mối quan hệ gia đình là gì. Vì vậy, trong tổng quan nghiên cứu này, chúng tôi sẽ khái quát thành các khuôn mẫu ứng xử và đặt tên các khuôn mẫu ứng xử trong gia đình ngƣời Việt và những thay đổi của các khuôn mẫu này theo thời gian. 8 Dựa vào nguồn tài liệu thu thập đƣợc, trong phần tổng quan dƣới đây, tôi sẽ đề cập đến những thảo luận của các tác giả trong và ngoài nƣớc liên quan đến khuôn mẫu ứng xử trong gia đình trên hai nội dung chính: 1/các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng; 2/ các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa các thế hệ trong gia đình. 1.2. Các nghiên cứu có liên quan đến khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng Ứng xử giữa vợ và chồng là một bộ phận hợp thành của khuôn mẫu ứng xử trong gia đình. Nó đƣợc biểu hiện thông qua các mối quan hệ trong đời sống tâm lý tình cảm, trong phân công lao động và quyền lực giữa vợ chồng trong gia đình. Trong các nghiên cứu về biến đổi gia đình, khuôn mẫu ứng xử vợ chồng thƣờng đƣợc mô tả theo chiều hƣớng có sự biến đổi từ các khuôn mẫu mang tính chất bất bình đẳng trong xã hội nông nghiệp truyền thống sang các khuôn mẫu bình đẳng hơn trong xã hội công nghiệp và hiện đại. 1.2.1. Khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng Theo David H. Olson và John DeFrain (2000), có mƣời yếu tố ảnh hƣởng đến sự hài lòng hay không hài lòng của cặp vợ chồng về mối quan hệ của họ trong hôn nhân. Thứ nhất, sự tƣơng thích giữa hai ngƣời về tính cách. Ngƣời ta càng chấp nhận và ƣa thích các đặc trƣng về tính cách hay thói quen của nhau thì họ càng thấy hài lòng với mối quan hệ của họ. Các nhà nghiên cứu cho rằng, các cặp đôi nên hiểu rằng hầu hết các tính cách của con ngƣời sẽ không thay đổi hoặc biến mất sau khi ngƣời đó kết hôn. Thứ hai, có kỹ năng giao tiếp tốt sẽ thúc đẩy xây dựng mối quan hệ lâu bền giữa hai ngƣời. Thứ ba, kỹ năng giải quyết xung đột là yếu tố quan trọng và các cặp vợ chồng nên cùng nhau giải quyết các vấn đề hơn là né tránh. Thứ tư, kỹ năng quản lý tài chính. Tài chính là vấn đề mấu chốt trong bất kỳ mối quan hệ nào và mối quan hệ giữa ngƣời vợ và ngƣời chồng càng đƣợc củng cố nếu cặp vợ chồng đó thống nhất về việc sử dụng thu nhập và chi tiêu. Mọi ngƣời có thể có quan niệm rất khác nhau về việc chi tiêu và đó là nguyên nhân của nhiều cuộc xung đột trong gia đình. 9 Thứ năm, cùng tham gia các hoạt động giải trí. Các cặp vợ chồng nên tìm ra các thức nào đó thoả mãn đối với cả hai trong việc cùng dành thời gian thƣ giãn hay giải trí cùng nhau nhƣ thế nào. Sự khác nhau về sở thích trong lĩnh vực này cũng là nguyên nhân của những mâu thuẫn, cãi vã giữa vợ và chồng nhƣng việc cùng chia sẻ thời gian bên nhau và cùng tham gia các hoạt động giải trí sẽ giúp cải thiện đáng kể mối quan hệ giữa họ. Thứ sáu, quan hệ tình dục. Tình dục là thƣớc đo về tình cảm mối quan hệ, đó cũng là khía cạnh quan trọng trong mối quan hệ mà các cặp vợ chồng thƣờng gặp khó khăn để trải qua. Các cặp vợ chồng có mối quan hệ tình dục tốt có thể thoải mái bày tỏ tình cảm với nhau và trở nên tôn trọng nhau về nhu cầu và mong muốn của nhau. Thứ bảy, mức độ thống nhất trong thái độ đối với con cái nhƣ thời điểm có con, số con, cách nuôi dạy con cái, v.v. Thứ tám, có quan hệ tốt với bạn bè và gia đình hai bên. Thứ chín, có sự thống nhất về vai trò và phân chia công việc. Thứ mười, có sự chia sẻ về đời sống tinh thần [84]. Những yếu tố đƣợc hai tác giả Olson và DeFrain nêu lên gợi ý về các khuôn mẫu ứng xử giữa vợ và chồng trong đời sống gia đình phƣơng Tây hiện đại. Theo đó, sự thỏa mãn tâm lý tình cảm của vợ chồng dựa trên các khuôn mẫu về sự chia sẻ, nghệ thuật giao tiếp, sự hòa hợp tình dục… là những nhân tố quyết định sự thành công của cuộc sống vợ chồng. Trong một báo cáo cấp Bộ về mối quan hệ vợ chồng (2012), các nhà nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Gia đình và giới cho rằng khuôn mẫu ứng xử trong đời sống tâm lý tình cảm vợ chồng đƣợc thể hiện thông qua giao tiếp vợ chồng, tình yêu vợ chồng, sự chung thủy và đời sống tình dục vợ chồng [107]. Giao tiếp là hoạt động không thể thiếu trong đời sống vợ chồng. Ngoài việc truyền đạt thông tin, giao tiếp còn có ý nghĩa biểu cảm. Các nghi thức, cách thức giao tiếp thể hiện tính chất của mối quan hệ vợ chồng. Báo cáo cho thấy trong gia đình ngƣời Việt hiện đại còn bảo lƣu nhiều khuôn mẫu/mô hình giao tiếp truyền thống, nhƣng đã xuất hiện những mô hình giao tiếp mới trong quan hệ vợ chồng. Trong gia đình Việt Nam truyền thống, giao tiếp vợ chồng thƣờng tuân thủ những thói quen và truyền thống văn hóa, trong đó, để giữ sự hòa thuận, đoàn kết 10 gia đình, vợ chồng thƣờng có sự nhƣờng nhịn lẫn nhau, hòa giải mâu thuẫn theo phƣơng châm “một điều nhịn, chín điều lành”. Trong mối quan hệ đó, ngƣời phụ nữ, ngƣời vợ đƣợc mong đợi là ngƣời “xây tổ ấm”, ngƣời có vai trò điều tiết các mối quan hệ gia đình. Và để thực hiện vai trò đó, ngƣời phụ nữ phải luôn luôn nhường nhịn (Chồng giận thì vợ làm lành; Chồng giận thì vợ phải l ui; Chồng giận thì vợ bớt lời); cam chịu (Ngu si cũng thể chồng ta/ Dẫu rằng khôn khéo cũng ra chồng ngƣời; Lấy chồng thì phải theo chồng/ Đắng cay cũng chịu, mặn nồng cũng vui); thương chồng (Thƣơng ai cho bằng thƣơng chồng, Thƣơng chồng nên phải gắng công, Chồng ta áo rách ta thƣơng/ Chồng ngƣời áo gấm xông hƣơng mặc ngƣời); chiều chồng (Chiều ngƣời lấy của, chiều chồng lấy con); chung thủy với chồng (Trai làm nên năm thê bảy thiếp/ Gái làm nên thủ tiết chờ chồng; Gái chính chuyên chẳng lấy hai chồng). Ngƣời phụ nữ thƣờng nghe theo lời chồng và rất ít khi phán xét cách cƣ xử của chồng (Thuyền theo lái, gái theo chồng; Lấy chồng thì phải theo chồng) ngƣời vợ ứng xử theo những chuẩn mực đã đƣợc quy định.Văn hóa truyền thống đòi hỏi rất nhiều, đặt ra vô số chuẩn mực, khuôn mẫu trong cách ứng xử giao tiếp của ngƣời vợ với chồng trong khi đòi hỏi rất ít việc ngƣời chồng ứng xử với vợ [107]. Tuy nhiên, những khuôn mẫu giao tiếp vợ chồng trong truyền thống đã có nhiều thay đổi, chẳng hạn trong câu ca dao: “Chồng giận thì vợ bớt lời/ Cơm sôi nhỏ lửa một đời không khê” theo ý kiến nhiều ngƣời vẫn còn giữ nguyên giá trị trong cách giao tiếp vợ chồng hiện nay. Nhƣng sự khác biệt so với truyền thống là ở chỗ, trƣớc đây chủ yếu là vợ phải nhƣờng nhịn chồng, còn ngày nay, hai vợ chồng đều phải nhƣờng nhịn nhau [107]. Cùng với việc thay đổi tính chất giao tiếp là sự xuất hiện của một số hình thức giao tiếp mới trong đời sống vợ chồng nhƣ tổ chức ngày sinh nhật của vợ/ chồng; tặng hoa, quà cho vợ/ chồng vào các dịp lễ, ngày Tết hay định kỳ kỷ niệm ngày cƣới... Đây là những hình thức giao tiếp có xu hƣớng phát triển do tác động của biến đổi kinh tế xã hội và ảnh hƣởng của lối sống phƣơng Tây. Một nghiên cứu ở TP Hồ Chí Minh cho biết, các hình thức giao tiếp mới nhƣ thƣờng xuyên chia tay trƣớc khi đi làm bằng lời nói hoặc cử chỉ thân mật; tổ chức ăn mừng/tặng quà/tặng hoa nhân ngày sinh nhật; tổ chức kỷ niệm ngày cƣới còn ít phổ biến (chỉ xuất hiện 11 trong khoảng ít hơn 1/3 gia đình đƣợc hỏi). Lý do mà ngƣời trả lời đƣa ra là những biểu hiện đó có tính hình thức, không cần thiết hoặc do hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Tuy nhiên, việc thông tin liên lạc thƣờng xuyên giữa vợ và chồng diễn ra ở đa số các gia đình, cụ thể, 80% ngƣời đƣợc hỏi thƣờng xuyên báo tin cho vợ/chồng biết lý do về nhà chậm sau giờ làm việc; 75,7% thƣờng xuyên trao đổi, tâm sự với vợ/chồng về công việc hàng ngày; 66% thƣờng xuyên gọi điện về nhà báo tin trong thời gian đi công tác xa [106]. Tình yêu vợ chồng là một trong những yếu tố quan trọng để duy trì hạnh phúc và sự bền vững của mối quan hệ vợ chồng. Bởi vì ngƣời ta có thể có đầy đủ điều kiện vật chất cho cuộc sống gia đình nhƣng không hẳn vì thế mà đã có hạnh phúc thật sự nếu thiếu tình yêu. Tình yêu vợ chồng thƣờng có nguồn gốc từ tình yêu đôi lứa trƣớc hôn nhân và là sự tiếp tục của tình yêu đôi lứa trƣớc hôn nhân. Nhƣng không có nghĩa là có tình yêu đôi lứa trƣớc hôn nhân thì sẽ có tình yêu vợ chồng và có khi chƣa có tình yêu đôi lứa đi trƣớc nhƣng vẫn có tình yêu vợ chồng. Theo tác giả Bùi Thị Hƣơng Trầm (2012), các nghiên cứu trƣớc đây thƣờng tập trung nhiều vào tình yêu trƣớc hôn nhân, coi đó nhƣ một yếu tố lựa chọn để đi tới hôn nhân. Trong lịch sử phát triển xã hội, đã từng xuất hiện hai mô hình hôn nhân đối lập nhau: mô hình hôn nhân sắp đặt, không dựa trên cơ sở tình yêu (còn gọi là hôn nhân dàn xếp hay hôn nhân định sẵn) và mô hình hôn nhân dựa trên cơ sở tình yêu (còn gọi là hôn nhân tự nguyện). Nhận xét của Bùi thị Hƣơng Trầm cũng phù hợp với các kết quả nghiên cứu đã có. Đó là sự chuyển đổi từ mô hình hôn nhân sắp đặt sang hôn nhân tự nguyện (Vũ Tuấn Huy, 1995; Daniele Blanger và Khuất Thu Hồng, 1995; Nguyễn Hữu Minh, 1999). Trƣớc đây, hiện tƣợng “cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy” khá phổ biến thì hiện nay hầu nhƣ không còn nữa. Hiện nay, con cái có quyền tự do tìm hiểu và tiến tới hôn nhân dựa trên cơ sở tình yêu (Lê Ngọc Văn, 2010; Nguyễn Thị Thu và Lê Minh Anh, 2006). Nhìn chung, từ trƣớc tới nay, tình yêu trong hôn nhân mới chỉ đƣợc đề cập trong các nghiên cứu về tâm lý gia đình, ít đƣợc nhắc tới trong các nghiên cứu xã hội học. Các nghiên cứu xã hội học đã có thƣờng đề cập đến tình yêu nhƣ là một tiêu chuẩn lựa chọn để đi đến hôn nhân. Theo đó, mô hình hôn nhân dựa trên cơ sở tình yêu đôi lứa ngày càng phổ biến thay thế cho mô hình hôn nhân sắp đặt truyền 12