Tài liệu Bệnh hại lúa

®¹i häc cÇn th¬ - khoa n«ng nghiÖp gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y trùc tuyÕn §êng 3/2, Tp. CÇn Th¬. Tel: 84 71 831005, Fax: 84 71 830814 Website: http://www.ctu.edu.vn/knn email: [email protected], [email protected] BÖnh chuyªn khoa Ch−¬ng 1: BÖnh h¹i c©y lóa PHAÀN I BEÄNH HAÏI CAÂY LÖÔNG THÖÏC VAØ THÖÏC PHAÅM CHÖÔNG I BEÄNH HAÏI CAÂY LUÙA A. BÒNH DO NAÁM BEÄNH CHAÙY LAÙ (Blast) I. LÒCH SÖÛ VAØ PHAÂN BOÁ: Beänh ñöôïc ghi nhaän vaø moâ taû ôû Trung Quoác vaøo naêm 1637, sau ñoù ñöôïc baùo caùo coù ôû nhieàu quoác gia khaùc nhö Nhaät (1704), YÙ (1828), Hoa Kyø (1876) vaø AÁn Ñoä (1913). Ñaây laø beänh phaân boá roäng, coù maët ôû hôn 80 quoác gia troàng luùa treân theá giôùi. Taïi Ñoàng Baèng Soâng Cöûu Long (ÑBSCL), haøng naêm thöôøng coù hai cao ñieåm cuûa beänh chaùy laù, vaøo caùc thaùng 11-12 döông lòch vaø thaùng 5-6 döông lòch. Caùc huyeän Chaâu Thaønh, Cai Laäy, Chôï Gaïo Tieàn Giang; Phuù Taân, Chôï Môùi An Giang; Thaïnh Trò Caàn Thô laø nhöõng nôi thöôøng coù beänh. II. THIEÄT HAÏI: Beänh coù theå laøm cho luùa bò chaùy ruïi hoaøn toaøn neáu bò nhieãm beänh sôùm ôû giai ñoaïn maï hay giai ñoaïn nhaûy choài, nhaát laø khi coù ñieàu kieän thôøi tieát thuaän hôïp. Neáu nhieãm treå ôû giai ñoaïn troå, beänh laøm thoái ñoát thaân, thoái coå gieù neân laøm ñoå gaõy, laøm haït leùp hay laøm giaûm troïng löôïng haït. ÔÛ Nhaät, soá lieäu töø naêm 1953-1960, cho thaáy saûn löôïng thaát thu haøng naêm töø 1,4-7,3% , trung bình laø 2,98% . Tính rieâng trong naêm 1960, thaát thu do beänh chaùy laù chieám 24,8% trong toång thaát thu do saâu, beänh, baõo luït ... Ñoái vôùi beänh thoái coå gieù, ngöôøi ta öôùc tính, cöù 10% gieù bò nhieãm beänh thì naêng suaát thaát thu 6% vaø tyû leä haït keùm phaåm chaát gia taêng 5% . III. TRIEÄU CHÖÙNG: Naám beänh coù theå taán coâng ôû laù, ñoát thaân, coå gieù, nhaùnh gieù vaø haït. Treân laù, ñaëc ñieåm cuûa veát beänh coù theå thay ñoåi theo tuoåi caây, ñieàu kieän thôøi tieát vaø tính nhieãm cuûa gioáng. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 1 Treân caùc gioáng nhieãm, veát beänh ban ñaàu chæ laø ñoám uùng nöôùc, nhoû, maøu xaùm xanh. Veát beänh sau ñoù lan ra, taïo veát hình maét eùn, hai ñaàu hôi nhoïn, taâm xaùm traéng, vieàn naâu hay ñoû, daøi 1-1,5cm, roäng 0,3-0,5cm. Neáu trôøi aåm vaø gioáng coù tính nhieãm cao, veát beänh seõ coù maøu xaùm xanh do ñaøi vaø baøo töû naám phaùt trieån treân ñoù, vieàn naâu heïp hay môø coù quaàng maøu vaøng quanh veát beänh. Treân caùc gioáng khaùng maïnh, ñoám beänh laø nhöõng ñoám naâu nhoû töø baèng ñaàu kim ñeán 1-2mm. ÔÛ gioáng khaùng vöøa, veát beänh coù hình troøn hay hình tröùng, taâm xaùm traéng, vieàn naâu, 2-3mm. Nhieãm naëng vaø sôùm, luùa coù theå bò luøn, nhieàu veát treân laù lieân keát laøm chaùy laù. Ñoát thaân, coå gieù, nhaùnh gieù, bò nhieãm seõ coù maøu naâu saäm ñeán ñen. Trôøi aåm, veát beänh öôùt vaø coù moác xaùm xanh; trôøi khoâ, veát beänh bò nhaên laïi. Beänh laøm gaõy thaân, gaõy gieù, leùp haït hay giaûm troïng löôïng haït. Treân haït, ñoám troøn, vieàn naâu, taâm maøu xaùm traéng, ñöôøng kính 1-2mm. IV. TAÙC NHAÂN: Do naám Pyricularia oryzae Cavara (P. grisea, Dactylaria oryzae). 1. Ñaëc ñieåm hình thaùi vaø teá baøo hoïc: Ñính baøo ñaøi thöôøng moïc thaønh chuøm ôû khí khoång, coù 2-4 vaùch ngaên ngang, phaàn chaân hôi phoàng to vaø nhoû daàn veà phiaù ngoïn, coù maøu xanh hôi vaøng hay maøu xaùm naâu, nhaït maøu daàn veà phía ngoïn; mang 1 hay nhieàu baøo töû (1-20). Ñính baøo töû coù hình quaû leâ, 2 vaùch ngaên, coù khi coù 1-3 vaùch ngaên, khoâng coù maøu hay coù maøu xanh nhaït, 19-23 x 7-9 micron, coù moät phuï boä 1,6-2,4 micron (trung bình laø 2 micron) ôû teá baøo goác ñeå gaén vaøo caùc maáu treân ñaøi. Baøo töû thöôøng naåy maàm ôû teá baøo ñaàu hay goác vaø taïo ñóa baùm. Kích thöôùc ñính baøo töû thay ñoåi tuøy theo chuûng naám (isolate) vaø ñieàu kieän moâi tröôøng, kích thöôùc trung bình bieán ñoäng töø 19,2-27,3 x 8,1-10,3 micron. Trong moåi teá baøo cuûa khuaån ty hay baøo töû coù theå coù moät hay nhieàu nhaân, ña soá laø ñôn nhaân vaø chöùa 2-6 nhieãm saéc theå. Naám coù giai ñoaïn sinh saûn höõu tính vaø ñöôïc goïi teân laø Ceratosphaeria grisea Hebert. Quaû nang baàu coù theå taïo ñôn hay thaønh cuïm, moïc chìm trong moâ caây, ngoïn nhoâ ra khoûi maët moâ, coù maøu naâu saäm ñeán ñen, ñöôøng kính phaàn chaân cuûa quaû nang töø 30-600 micron (trung bình 180 micron), coù caùc gai ñeäm daøi beân trong . Nang hình truï, vaùch daøy, 8,5x70 micron. Nang baøo töû trong suoát, hình lieàm, 3 vaùch ngaên, 5 x 21 micron. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 2 2. Ñaëc tính sinh lyù: Khuaån ty phaùt trieån toát nhaát ôû nhieät ñoä 28oC, sinh baøo töû toát nhaát ôû 28oC. ÔÛ nhieät ñoä naøy baøo töû sinh saûn nhanh vaø giaûm daàn sau 9 ngaøy, trong khi neáu nhieät ñoä 16, 20, 24oC baøo töû chaäm ñöôïc sinh ra nhöng coù chieàu höôùng gia taêng ngay caû sau 15 ngaøy. Trong nöôùc noùng 50oC trong 13-15 phuùt baøo töû naám seõ cheát, nhöng neáu trong khoâng khí khoâ ôû 60oC, baøo töû coù theå soáng ñeán 30 giôø. Baøo töû naåy maàm toát nhaát ôû 25-28oC. Chaùy Ñoám Gaïch Soïc Than Chaùy Ñoám laù naâu naâu trong laù bía laù voøng H.1 .Trieäu chöùng ñaëc tröng cuûa moät soá beänh treân laù luùa H.2. Naám Pyricularia oryzae:Ñaøi vaø ñính baøo töû ( x 500 ) H.3.Trieäu chöùng chaùy laù vaø thoái coå gíe. Treân maët veát beänh, baøo töû chæ ñöôïc taïo ra khi aåm ñoä khoâng khí töø 93% trôû leân, aåm ñoä caøng cao, toác ñoä sinh saûn caøng nhanh. Baøo töû naåy maàm khi coù lôùp nöôùc töï do hay aåm ñoä khoâng khí baûo hoøa. Treân beà maët nöôùc, 80% löôïng baøo töû coù theå naåy maàm ñöôïc vaø sau 24 giôø coù khaû naêng sinh saûn ñöôïc . Khuaån ty phaùt trieån toát khi aåm ñoä khoâng khí ñaït 93% , cao hôn hay thaáp hôn, khuaån ty seõ phaùt trieån keùm. Ñeå sinh baøo töû, naám caàn coù söï chieáu saùng vaø toái xen keû. Baøo töû ñöoïc sinh chuû yeáu laø vaøo ban ñeâm ngay khi trôøi vöøa toái vaø ñaït cao ñieåm trong 1-2 giôø, roài sau ñoù giaûm daàn vaø ngöøng haún khi trôøi saùng. AÙnh saùng cuõng aûnh höôûng ñeán söï moïc maàm vaø phaùt trieån cuûa oáng maàm cuûa baøo töû. 3. Nhu caàu dinh döôõng: Naám seõ phaùt trieån toát treân moâi tröôøng toång hôïp neáu coù theâm nöôùc trích rôm luùa, coù leõ nhôø söï hieän dieän cuûa caùc chaát nhö biotin, thiamine, succine, vaø caùc acid malic, citric , glutamic, aspartic, cuøng caùc nguyeân toá vi löôïng nhö manganese, zinc, molybdeum. Khaû naêng söû duïng carbon trong caùc hôïp chaát thay ñoåi tuøy theo chuûng naám; noùi chung acid höõu cô thì khoâng thích hôïp, thích hôïp nhaát laø maltose, sucrose, glucose, inulin vaø Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 3 mannitol. Naám söû duïng thích hôïp nhaát laø ñaïm ôû daïng KNO3, vaø NaNO3. Dinh döôõng coù aûnh höôûng ñeán vieäc sinh saûn baøo töû cuûa naám. 4. Ñaët tính sinh hoùa: Trong caây beänh hay trong moâi tröôøng nuoâi caáy, ngöôøi ta trích ñöôïc hai loaïi ñoäc toá : alpha-picolinic acid (C6H5NO2) vaø moät chaát khaùc ñöôïc goïi teân laø piricularin (C18H14N2O3). Neáu boâi piriculurin leân moät veát thöông cô hoïc treân laù luùa, seõ taïo moät ñoám chaùy gioáng nhö veát beänh chaùy laù. Piricularin coøn laøm caây beänh taïo vaø taäp trung coumarin, laøm caây luùa bò luøn. Caùc ñoäc toá öùc cheá söï phaùt trieån cuûa caây maï vaø söï naåy maàm cuûa baøo töû naám. Piricularin bò chlorogenic acid vaø ferulic acid laøm maát ñoäc tính. Ngoaøi ra naám coøn taïo ra hai loaïi ñoäc toá khaùc laø pyriculol vaø tenuazonic acid. Ngoaøi ñoäc toá, naám coøn taïo ra riboflavin, panthothenic acid, vitamin B6 vaø folic acid. Naám ít tieát phaân hoùa toá phaân giaûi amylose (amylase) neân khaû naêng phaân giaûi pectin keùm, nhöng naám coù tieát caùc phaân hoùa toá phaân giaûi cellulose (cellulase) nhö Beta- glucosidase. 5.Noøi gaây beänh (pathogenic race) vaø bieán dò(variability): Sasaki(1922) laø ngöôøi ñaàu tieân chuù yù ñeán söï toàn taïi cuûa caùc doøng P. oryzae vôùi ñoäc tính gaây beänh khaùc nhau khi oâng thaáy coù nhöõng gioáng luùa khaùng vôùi doøng A laïi raát nhieåm vôùi doøng B. Tuy nhieân phaûi cho ñeán naêm 1950, khi moät vaøi gioáng lai nhö Futaba, ñöôïc bieát laø khaùng beänh hôn 10 naêm, laïi baát ngôø nhieåm beänh moät caùch nghieâm troïng, do ñoù, caùc nghieân cöùu veà noøi gaây beänh baét ñaàu ñöôïc ñaåy maïmh ôû Nhaät. Vaøo khoaõng naêm 1960, döïa treân phaûn öùng cuûa 12 gioáng luùa,goàm 2 gioáng coù nguoàn goác nhieät ñôùi, 4 gioáng coù nguoàn goác ôû Trung quoác vaø 6 gioáng coù nguoàn goác cuûa Nhaät; caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ xaùc ñònh ñöôïc 13 noøi gaây beänh vaø xeáp thaønh 3 nhoùm vôùi teân goïi laø nhoùm T, C vaø N. Döïa treân khaõ naêng gaây beänh cuûa caùc chuûng naám treân caùc boä gioáng khaùc nhau, nhieàu noøi gaây beänh cuõng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh ôû Myõ, Taiwan, Korea, Philippines, India, Colombia, Nigeria, Malaysia. Do caùc nöôùc ñaõ söõ duïng caùc boä gioáng khaùc nhau trong vieäc ñònh noøi gaây beänh, khaõ naêng gaây beänh cuûa caùc noøi cuûa moãi quoác gia khoâng theå so saùnh ñöôïc vôùi khaõ naêng gaây beänh cuûa caùc noøi ôû caùc quoác gia khaùc. Ñeå ñôn giaûn hoùa, Myõ vaø Nhaät, qua chöông trình hôïp taùc ñaõ thöû nghieäm haøng traêm chuûng naám treân 39 gioáng luùa khaùc nhau ñaõ ñöôïc söõ duïng ñeå ñònh noøi ôû Nhaät, Myõ, Taiwan vaø sau cuøng ñaõ choïn ra ñöôïc 8 gioáng vaø 32 nhoùm noøi gaây beänh. Caùc noøi naày ñöôïc goïi laø noøi quoác teá vaø cho mang kyù hieäu IA, IB... cho ñeán IH ñeå chæ nhoùm vaø theo sau laø con soá ñeå chæ soá noøi. Taùm gioáng luùa quoác teá duøng ñeå ñònh noùi gaây beänh laø: Raminad Str. 3, Zenith, NP-125, Usen, Dular, Kanto 51, Sha-tiao-tsao (CI 8970-S), Carolo. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 4 Naám gaây beänh chaùy laù laø naám raát deã bieán dò, coù khaû naêng taïo ra raát nhieàu noøi gaây beänh. Giöõa caùc ñòa phöông khaùc nhau hay giöõa caùc muøa vuï trong cuøng moät ñòa phöông , do coù söï khaùc nhau veà gioáng canh taùc, ñieàu kieän moâi tröôøng ... noùi gaây beänh cuõng seõ khaùc nhau. Hôn nöõa, töø moät veát beänh hay thaäm chí töø moät ñính baøo töû, khi nuoâi caáy, thì ôû caùc theá heä sau ngöôøi ta thaáy naám laïi laø hoån hôïp nhieàu noøi gaây beänh khaùc nhau. Coù nhieàu nguyeân nhaân laøm naám thay ñoåi ñoäc tính gaây beänh (noøi gaây beänh). Chuû yeáu laø do caùc teá baøo cuûa baøo töû, sôïi naám vaø ñóa baùm coù nhaân mang nhöõng ñaëc tính di truyeàn khaùc nhau (heterocaryotic). Ña nhaân cuõng laø nguyeân nhaân gaây bieán dò, ngöôøi ta thaáy haàu heát caùc teá baøo laø ñôn nhaân, nhöng ôû moät soá doøng coù 13-20% teá baøo laïi ña nhaân, chöùa 2-6 nhaân vaø ngöôøi ta cuõng ñaõ quan saùt ñöôïc söï baøo phoái vaø di chuyeån cuûa nhaân. Ngoaøi ra, do söï baøo phoái cuûa caùc teá baøo ôû caùc sôïi khuaån ty khaùc nhau, nhaân coù theå di chuyeån vaø phoái hôïp taïo thaønh nhaân löôõng boäi dò hôïp töû (2n coù ñaëc tính gene khaùc nhau) vaø khi nhaân naøy phaân caét seõ taïo ra hai nhaân ñôn coù ñaëc tính di truyeàn khaùc nhau. Ngoaøi caùc nguyeân nhaân treân, söï thay ñoåi lieân tuïc soá löôïng nhieåm saéc theå trong teá baøo cuûa baøo töû vaø cuûa khuaån ty, do söï lieân keát, phaân caét khoâng ñoàng boä vaø söï treå pha trong quaù trình phaân caét nhaân, coù leõ laø nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát. Ngöôøi ta thaáy ñoä lôùn vaø taàn soá thay ñoåi soá nhieåm saéc theå phuø hôïp vôùi khaû naêng bieán dò ñoäc tính, nhu caàu dinh döôõng vaø caùc hoaït ñoäng sinh lyù khaùc, cuõng nhö laø caùc ñaëc ñieåm nuoâi caáy. Caùc kyõ thuaät veà gene sau naày coøn cho thaáy bieán dò coøn laø do söï thay ñoåi vò trí gene (tranposition) hay söï laäp laïi (cassette model) vaø söï laïi gioáng (interconversion) cuûa caùc gene beân trong caùc nhieåm saéc theå. IV. CHU TRÌNH VAØ AÛNH HÖÔÛNG CUÛA CAÙC YEÁU TOÁ: A. Chu trình beänh: 1. Sinh vaø phaùt taùn baøo töû: Treân veát beänh, naám baét ñaàu sinh baøo töû vaøo 6 ngaøy sau khi chuûng. Toác ñoä sinh saûn gia taêng khi aåm ñoä khoâng khí gia taêng, neáu aåm ñoä khoâng khí döôùi 93%, naám seõ khoâng sinh baøo töû ñöôïc. Moät veát beänh ñieån hình (maét eùn) coù theå sinh 2000-6000 baøo töû/ngaøy, trong thôøi gian 14 ngaøy, cao ñieåm ôû ngaøy 3-8 sau khi loä veát beänh ôû laù vaø vaøo 10-20 ngaøy sau khi loä veát beänh ôû gieù. Baøo töû sinh ra töø caùc laù beân treân coù theå laây nhieãm vaøo gieù ôû giai ñoaïn troå. Nhieät ñoä coù aûnh höôûng ñeán kích thöôùc veát beänh vaø khaû naêng sinh baøo töû. Veát beänh coù kích thöôùc to nhaát ôû 25oC vaø baøo töû sinh saûn nhieàu nhaát ôû 20oC. ÔÛ nhieät ñoä cao (32oC), baøo töû ñöôïc sinh ra sôùm ñaït cao ñieåm nhöng sau ñoù laïi giaûm nhanh. Vieäc sinh vaø phoùng thích baøo töû chuû yeáu xaûy ra vaøo ban ñeâm, nhaát laø töø 2-6 giôø saùng. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 5 Baøo töû muoán phoùng thích ñöôïc phaûi coù nöôùc hay coù söông. Caøng coù nhieàu gioït nöôùc möa treân laù beänh hay khi thôøi gian söông muø caøng keùo daøi thì löôïng baøo töû ñöôïc phoùng thích caøng cao. Khi ñöôïc xöû lyù nöôùc, haàu heát baøo töû ñöôïc phoùng thích trong voøng 2 phuùt, nhaát laø trong 30 giaây ñaàu tieân. Gioù maïnh cuõng laøm phaùt taùn baøo töû tuy coù theå chæ trong moät phaïm vi heïp. Gioù caøng maïnh, baøo töû phaùt taùn caøng xa vaø caøng cao. Möa laøm giaûm khaû naêng phaùt taùn cuûa baøo töû. Trong töï nhieân, phaàn lôùn baøo töû phaùt taùn döôùi ñoä cao 1m keå töø maét ñaát, do ñoù laây lan chuû yeáu chæ xaõy ra ôû quanh nguoàn beänh. Tuy nhieân, ôû ñoä cao 7000m, qua cuûa soå cuûa maùy bay, ngöôøi ta vaãn baåy ñöôïc baøo töû naám. Treân caây luùa, nhöõng laù moïc ngang (töø laù thöù ba trôû xuoáng) hay nhöõng gioáng luùa coù laù moïc ngang deå baét baét baøo töû hôn. ÔÛ vuøng nhieät ñôùi, baøo töû phaùt taùn quanh naêm trong khoâng khí, cao ñieåm vaøo khoaõng thaùng 5-6 vaø thaùng 11-12. Naám cuõng laây lan qua haït nhieãm, rôm luùa beänh , baøo töû rôi trong doøng nöôùc. 2. Naåy maàm vaø xaâm nhieãm: Baøo töû naåy maàm taïo ñóa baùm vaø voøi xaâm nhieåm; xaâm nhieãm tröïc tieáp qua cutin vaø bieåu bì, khuaån ty naám cuõng coù theå xaâm nhieãm qua khí khoång. Voøi xaâm nhieãm phaùt trieån töø ñóa baùm, sau khi xaâm nhaäp vaøo teá baøo seõ thaønh laäp moät tuùi vaø töø ñoù phaùt trieån khuaån ty lan vaøo teá baøo caây. ÔÛ gioáng khaùng, teá baøo caây seõ phaûn öùng laïi baèng caùch nhanh choùng taïo ra nhöõng theå maøu naâu hay caùc chaát gioáng nhö resin, öùc cheá vieäc phaùt trieån cuûa khuaån ty. ÔÛ caùc gioáng nhieãm, teá baøo phaûn öùng chaäm vaø khuaån ty naám phaùt trieån töï do. Thôøi gian caàn thieát ñeå baøo töû xaâm nhaäp vaøo teá baøo kyù chuû thay ñoåi theo nhieät ñoä: 10 giôø ôû 32oC, 8 giôø ôû 28oC, 6 giôø ôû 24oC. Treân caây, nhieãm beänh naëng nhaát khi nhieät ñoä 2428oC vaø coù 16-24 giôø öôùt lieân tuïc. Nöôùc töï do caàn cho baøo töû naåy maàm vaø aåm ñoä khoâng khí gaàn baûo hoøa caàn cho söï xaâm nhieãm. Thôøi gian laù bò öôùt aûnh höôûng raát roõ reät ñeán söï nhieãm beänh, laù bò öôùt caøng laâu, nhieãm beänh caøng nhieàu. Nhieät ñoä töø 16,5-33oC khoâng coù aûnh höôûng nhieàu. Baøo töû caàn coù nöôùc lieân tuïc môùi naåy maàm ñöôïc, neáu bò öôùt roài ñeå khoâ, baøo töû seõ möùc söùc naåy maàm luoân, duø sau ñoù coù ñuû nöôùc trôû laïi. Thôøi gian uû beänh thay ñoåi theo nhieät ñoä: - 9-10oC maát 13-18 ngaøy - 17-18oC maát 7-9 ngaøy - 24-25oC maát 5-6 ngaøy - 26-28oC maát 4-5 ngaøy Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 6 Nhö vaäy, nhieät ñoä thích hôïp cho vieäc phaùt trieån cuûa beänh cuõng truøng vôùi nhieät ñoä thích hôïp cho khuaån ty phaùt trieån, sinh baøo töû vaø söï naåy maàm cuûa baøo töû. Maëc duø naám xaâm nhieãm chuû yeáu veà ñeâm, nhöng vieäc xen keû saùng toái (ngaøy ñeâm) laøm cho beänh theâm nghieâm troïng. 3. Löu toàn: Naám gaây beänh löu toàn chuû yeáu laø trong rôm luùa vaø haït nhieãm beänh. ÔÛ vuøng oân ñôùi, ôû nhieät ñoä phoøng, vaø khoâng khí khoâ, khuaån ty coù theå soáng ñöôïc 3 naêm, baøo töû soáng ñöôïc 1 naêm. Ngoaøi ñoàng, nguoàn beänh löu toàn chuû yeáu ôû caùc goác raï vaø rôm luùa beänh . ÔÛ haït, naám löu toàn trong phoâi, phoâi nhuû, voû haït vaø coù khi ôû lôùp giöõa voû vaø haït. Naám cuõng löu toàn treân nhieàu loaïi caây troàng vaø coû daïi khaùc.Coù theå coù ñeán 38 loaøi coû daïi thuoäc 23 gioáng, nhieãm vôùi naám naøy. Sau ñaây laø caùc loaïi thöôøng gaëp: a) Hoï Graminea: 1. Eriochloa villosa 2. Eremochloa ophiuroides 3. Leersia japonica 4. L. hexandra (coû baéc) 5. Panicum repens (coû oáng) 6. Phragmites communis 7. Arundo donax 8. Brachiaria mutica (coû loâng taây) 9. Stenotaphrum secundatum 10. Saccharum officinarum (caây mía) 11. Pennisetum typhoides - P. purpureum (coû voi) 12. Digitaria 13. Paspalum 14. Cynodon dactylon 15. Eleusine indica (coû maàn traàu) 16. Echinochloa colona (coû nöôùc maën) 17. Polytrias annurae (coû ña tam) b) Hoï Zingiberaceae: 18. Zingiber offcinale (caây göøng) 19. Z. mioga (göøng daïi) 20. Curcuma aromatica Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 7 21. Costus speciosus Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 8 c) Hoï Cannaceae: 22. Canna indica d) Hoï Musaceae: 23. Musa sapientum e) Hoï Cyperaceae: 24. Cyperus rotundus 25. C. compressus. B. AÛnh höôûng caùc yeáu toá moâi tröôøng treân söï phaùt trieån cuûa beänh: 1. Caùc yeáu toá thôøi tieát: a) Nhieät ñoä: - Neáu nhieät ñoä ñaát khoaõng 20!So!sC thì beänh raát nghieâm troïng, beänh giaûm daàn khi nhieät ñoä ñaát gia taêng. - Neáu nhieät ñoä khoâng khí vaø nhieät ñoä ñaát töø 18-20!So!sC thì beänh cuõng naëng do tính nhieãm cuûa caây taêng. Tuy vaäy töông taùc cuûa nhieät ñoä tröôùc khi nhieãm beänh vaø kyù chuû, cuõng thay ñoåi theo möùc nhieät ñoä, theo söï phoái hôïp giöõa nhieät ñoä cuûa khoâng khí vaø cuûa ñaát hay cuûa nöôùc ruoäng. Noùi chung, nhieät ñoä thaáp ôû giai ñoaïn tröôùc khi nhieåm beänh aûnh höôûng nhieàu treân nhöõng gioáng luùa oân ñôùi hôn laø treân caùc gioáng nhieät ñôùi. b) AÅm ñoä: AÅm ñoä khoâng khí vaø aåm ñoä ñaát coù aûnh höôûng ñeán tính nhieãm cuûa caây vaø söï phaùt trieån cuûa beänh. Tính nhieåm cuûa caây tyû leä nghòch vôùi aåm ñoä cuûa ñaát. Traùi laïi aåm ñoä khoâng khí caøng cao thì caây caøng nhieãm. ÔÛ vuøng nhieät ñôùi, söï bieán ñoäng cuûa nhieät ñoä khoâng lôùn, do ñoù, aåm ñoä khoâng khí vaø söông muø laø yeáu toá quyeát ñònh beänh. c) AÙnh saùng: Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 9 Trôøi maùt thích hôïp cho söï phaùt trieån veát beänh ôû giai ñoaïn ñaàu, nhöng giai ñoaïn sau thì söï phaùt trieån cuûa veát beänh seõ ñöôïc kích thích neáu coù moät ít naéng. Khi khoâng coù ñuû saùng do maây muø, laù luùa seõ taäp trung nhieàu asparagine, glutamine vaø nhieàu amino acid khaùc, neân seõ taêng tính nhieãm cuûa caây. d) Gioù: Gioù laøm taêng tính nhieãm cuûa caây. 2. Caùc yeáu toá dinh döôûng: a) Phaân ñaïm: Neáu khoâng coù phaân P vaø phaân K, caøng boùn nhieàu phaân N thì beänh caøng nghieâm troïng. AÛnh höôûng cuûa phaân N cuõng thay ñoåi theo tình traïng ñaát vaø thôøi tieát cuõng nhö caùch aùp duïng. Boùn quaù thöøa vaø boùn moät laàn phaân ñaïm coù taùc duïng nhanh nhö phaân ammonium sulphate (S.A), seõ coù aûnh höôûng nghieâm troïng hôn laø boùn nhieàu laàn. Boùn quaù treã hay boùn khi nhieät ñoä quaù thaáp trong giai ñoaïn phaùt trieån ñaàu cuûa luùa cuõng coù aûnh höôûng nhieàu. Ñaát coù khaû naêng giöû phaân keùm (ñaát caùt) cuõng bò aûnh höôûng nhieàu hôn ñaát coù khaû naêng giöû phaân toát (ñaát seùt). Phun phaân leân laù cuõng laøm beänh phaùt trieån maïnh hôn. Khi boùn nhieàu ñaïm, beänh seõ gia taêng, do: - Teá baøo bieåu bì seõ taêng khaû naêng thaåm thaáu nöôùc, do bò taäp trung nhieàu ammonium. - Teá baøo laù taäp trung nhieàu ñaïm hoøa tan, nhaát laø caùc amino acid vaø amine vaø seõ laø nguoàn thöùc aên toát cho naám. - Teá baøo caây seõ coù ít hemicellulose, lignin trong vaùch teá baøo vaø bieåu bì cuõng coù ít teá baøo ñöôïc silic hoùa, neân tính nhieãm seõ gia taêng. - Chaát tieát ôû laù vaøo caùc gioït söông ñoïng seõ kích thích baøo töû naám naåy maàm vaø thaønh laäp ñóa baùm. b) Phaân laân: Neáu boùn phaân laân vöøa ñuû cho nhu caàu phaùt trieån cuûa caây thì beänh seõ nheï, nhöng neáu boùn vöôït nhu caàu thì beänh seõ naëng, nhaát laø khi ñaõ boùn nhieàu phaân ñaïm. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 10 c) Phaân kali: Boùn moät löôïng vöøa ñuû cho caây thì beänh seõ giaûm, nhöng neáu boùn quaù nhieàu, nhaát laø khi ñaõ boùn nhieàu phaân ñaïm, thì beänh seõ gia taêng. Neáu coù boùn theâm magnesium khi boùn phaân kali thì beänh seõ giaûm. Cô cheá cuûa vieäc boùn nhieàu phaân kali laøm taêng beänh thì chöa ñöôïc roõ, nhöng ngöôøi ta thaáy ôû laù luùa ñöôïc boùn nhieàu kali thì khi coù söông ñoïng seõ kích thích söï naåy maàm vaø thaønh laäp ñóa baùm cuûa baøo töû naám. d) Phaân silica: Boùn silica seõ laøm taêng tính choáng chòu cuûa caây, vì: - Teá baøo bieåu bì ñöôïc silic hoùa neân ngaên caûn söï xaâm nhaäp cuûa naám beänh. beänh. - Khi caây haáp thuï nhieàu silica seõ giaûm khaû naêng haáp thuï ñaïm, neân giaûm tính nhieãm V. BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRÒ: 1. Döï baùo beänh: Muoán phoøng trò beänh coù hieäu quaû cao, caàn phaûi coù bieän phaùp döï baùo toát. Nghieân cöùu cuûa El Refaci (1977), trong ñieàu kieän cuûa Philippines, cho thaáy soá giôø möa , aåm ñoä khoâng khí trung bình vaøo ban ngaøy, nhieät ñoä trung bình cuûa ngaøy vaø ñeâm khoâng coù töông quan vôùi soá veát beänh treân caây, chæ coù nhieät ñoä trung bình vaøo ban ñeâm, maät soá baøo töû trong khoâng khí, soá giôø coù söông muø laø coù aûnh höôûng ñeán möùc ñoä beänh treân caây vôùi heä soá töông quan laàn löôïc laø 0,32 **, 0,50**, vaø 0,88**. Treân cô sôû ñoù, coâng thöùc döï baùo khaù toát ñaõ ñöôïc ñeà nghò: Y = 2,9 - 0,945D - 0,0098S + 0,1520D2 + 0,004DS - 0,0000000002D2S2 vôùi : - Y: soá veát beänh treân caây maï - D: soá giôø coù söông muø - S: soá baøo töû/2,8 lít khoâng khí. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 11 Ngoaøi ra, khi döï baùo, moät soá yeáu toá khaùc cuõng caàn ñöôïc chuù yù, nhö tính nhieåm cuûa gioáng (khaûo saùt baèng caùch chuûng naám beänh vaøo beï laù), soá teá baøo ñöôïc silic trong laù côø, vieäc taäp trung tinh boät ôû beï laù, maøu saéc laù, haøm löôïng amino acid, silic acid... Cuõng coù theå döï baùo beänh baèng ruoäng döï baùo. Caùc gioáng troàng chuû löïc cuûa moät ñòa phöông ñöôïc gieo trong caùc loâ 1m2 ôû trung taâm khu vöïc muoán döï baùo. Treân caùc loâ naøy boùn phaân ñaïn hôi cao hôn trong thöïc teá saûn xuaát taïi ñòa phöông vaø coù theå gieo sôùm hôn ruoäng saûn xuaát 7-10 ngaøy. Theo doõi beänh xuaát hieän treân caùc loâ naøy, töø ñoù coù theå döï baùo cho caùc khu vöïc coù troàng cuøng gioáng ñaõ bò nhieãm trong khu döï baùo. 2. Söû duïng gioáng khaùng: a) Phöông phaùp traéc nghieäm: Vieäc ñaùnh giaù tính khaùng beänh chaùy laù cuûa moät gioáng thì phöùc taïp, do bieán dò doøng naám theo ñòa phöông vaø theo thôøi gian. Hôn nöõa, vieäc bieåu hieän möùc ñoä khaùng laïi thay ñoåi theo gioáng vaø ñieàu kieän moâi tröôøng. Coù nhieàu phöông phaùp ñeå traéc nghieäm: + Traéc nghieäm ngoaøi ñoàng (Field test): ÔÛ vuøng nhieät ñôùi, coù theå boá trí quanh naêm do nhieät ñoä luoân luoân thích hôïp, nhöng toát nhaát neân boá trí vaøo thaùng 5-6 hay thaùng 11-12 (do aåm ñoä khoâng khí cao vaø coù nhieàu baøo töû naám trong khoâng khí vaøo nhöõng thôøi ñieåm naøy). Neân traéc nghieäm theo loái nöông maï khoâ, boùn phaân ñaïm nhieàu (120-160 kg N/ha), phun aåm 2-3 laàn/ngaøy, ban ñeâm coù theå che kín baèng nylon ñeå taïo söông muø beân trong nöông maï. Moãi gioáng muoán traéc nghieäm gieo thaønh moät haøng daøi 0,5m vaø gieo 5g gioáng, xen keû nhöõng gioáng traéc nghieäm laø caùc gioáng chuaån khaùng vaø chuaån nhieãm ñeå kieåm chöùng. Chung quanh khu traéc nghieäm gieo 2-3 haøng bìa ñeå taïo aåm ñoàng ñeàu cho caû khu traéc nghieäm. Neân thöïc hieän trong nhieàu muøa vì doøng gaây beänh cuûa naám coù theå seõ thay ñoåi. + Traéc nghieäm baèng phöông phaùp chuûng beänh nhaân taïo: Phun huyeàn phuø baøo töû naám leân caùc caây maï ñaët trong caùc chaäu aåm, coù phun söông hay chuûng maàm beänh vaøo beï laù- caét beï laù thaønh ñoaïn daøi 7-10cm, nhoû huyeàn phuø vaøo maët trong cuûa ñoaïn beï, uû ôû 24-28oC trong 40 giôø. H.4. Caùc caáp xaâm nhieåm duøng ñeå ñaùnh gía möùc ñoä xaâm nhieåm cuûa naám vaøo moâ laù. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 12 Quan saùt ôû kính hieån vi roài ñaùnh giaù khaû naêng xaâm nhieãm cuûa khuaån ty vaøo moâ theo coâng thöùc toång a.n. Trong ñoù n laø soá teá baøo coù naám xaâm nhaäp ñeán caáp a.Caáp xaâm nhaäp ñöôïc ñònh döïa theo khaû naêng xaâm nhaäp vaø lan roäng cuûa khuaån ty trong teá baøo vaø ñöôïc chia laøm caùc caáp: 0,5; 1; 2; 3 vaø 4. 1ml. Huyeàn phuø baøo töû neân coù maät soá töø 2 x 104 - 5 x 104, toát nhaát laø 3 x 104 baøo töû trong Vì tính nhieãm thay ñoåi theo tuoåi laù, neân khi traéc nghieäm vaø ñaùnh giaù, caàn coù söï gioáng nhau veà tuoåi laù giöõa caùc gioáng. Toát nhaát coù theå choïn laù thöù 3 ñaõ nôû hoaøn toaøn (tính töø ngoïn xuoáng). Muoán traéc nghieäm tính khaùng thoái coå gieù cuûa gioáng. Coù theå tieâm 1ml huyeàn phuø baøo töû vaøo beï laù côø cuûa caùc choài coù gieù ñaõ troå ñöôïc phaân nöõa. + Töông quan giöõa tính khaùng chaùy laù vaø tính khaùng thoái coå gieù cuûa moät gioáng luùa: Giöõa hai tính khaùng naøy coù moái töông quan chaëc, töùc laø gioáng naøo khaùng beänh chaùy laù ôû giai ñoaïn ñaàu thì cuõng khaùng beänh thoái coå gieù ôû giai ñoaïn troå. Sôû dó tröôùc ñaây thaáy coù hieän töôïng moät gioáng khaùng beänh chaùy laù ôû giai ñoaïn ñaàu laïi nhieãm beänh thoái coå gíe ôû giai ñoaïn sau laø do söï thay ñoåi doøng gaây beänh cuûa naám ôû cuoái vuï. * Tieâu chuaån ñaùnh giaù tính khaùng hay nhieãm beänh cuûa moät gioáng: Döïa vaøo 3 tieâu chuaån: - Kieåu veát beänh. - Soá veát beänh treân laù hay treân moät dieän tích laù. - Ñoä luøn cuûa caây beänh. Töø caùc tieâu chuaån treân, hình thaønh nhieàu caùch ñaùnh giaù. Ñeå thoáng nhaát, chöông trình traéc nghieäm gioáng luùa quoác teá ñaõ ñöa ra moät thang ñaùnh giaù vaøo naêm 1979, goàm 10 caáp: Phaûn öùng Caáp cuûa gioáng Mieån nhieãm 0 Moâ taû Khoâng coù veát beänh 1 Veát hay ñoám naâu nhoû baèng ñaàu kim, khoâng coù taâm xaùm 2 Ñoám troøn hôi daøi, taâm xaùm, nhoû 1-2mm, coù vieàn naâu roõ. Chuû yeáu xuaát hieän ôû caùc laù beân döôùi Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 13 Trung tính 3 Ñaëc ñieåm ñoám beänh gioáng nhö caáp 2, nhöng coù nhieàu veát roõ reät, xuaát hieän ôû caùc laù ñoït. Nhieãm 4 Ñoám maét eùn ñieån hình, vieàn naâu, daøi 3mm trôû leân vaø toång dieän tích caùc veát beänh ít hôn 2% dieän tích laù. 5 Ñoám ñieån hình, chieám 2-10% dieän tích laù. 6 Ñoám ñieån hình, chieám 11-25% dieän tích laù. 7 Ñoám ñieån hình, chieám 26-50% dieän tích laù. 8 Ñoám ñieån hình, chieám 51-75% dieän tích laù. 9 Hôn 75% dieän tích laù bò nhieãm. Raát nhieãm Ñeå ñaùnh giaù tính khaùng thoái coå gieù cuûa moät gioáng luùa, ngöôøi ta döïa vaøo phaàn traêm gieù bò nhieãm. b) Tính khaùng nhaân taïo: Nhieàu coá gaéng ñeå taêng cöôøng tính khaùng beänh chaùy laù cuûa caùc gioáng luùa nhö chieáu tia X, tia gamma, tia neutron... Vieäc chieáu xaï naøy, phaàn lôùn coù taêng cöôøng tính khaùng cuûa caùc gioáng ñöôïc chieáu xaï, nhöng khoâng taïo ra tính khaùng maïnh. Xöû lyù hoùa chaát baèng caùch phun caùc chaát daãn xuaát cuûa amino acid leân caây luùa hay ngaâm haït vaøo dung dòch Dodecyl DL alaninate hydrochloride cuõng giuùp caây maï khaùng beänh, nhaát laø sau 20-30 ngaøy tuoåi. c) Söï beàn vöõng cuûa tính khaùng vaø caùc hình thöùc khaùng beänh: Tính khaùng beänh cuûa caùc gioáng luùa ñoái vôùi beänh chaùy laù thöôøng khoâng beàn, do bò beû gaõy ("broken down") bôûi caùc doøng gaây beänh môùi cuûa naám beänh. Vì vaäy, ngöôøi ta coá gaéng tìm caùc kieåu khaùng beänh beàn vöõng hôn, nhö: + Khaùng ngang (Horizontal Resistance): Van De Plank (1975) cho laø vieäc xaùc ñònh tính khaùng haøng ngang gioáng nhö vieäc xaùc ñònh tính khaùng ngoaøi ñoàng, do ñoù, phöông phaùp thöû nghieäm laø ñöa caùc doøng, gioáng luùa muoán traéc nghieäm, cho nhieãm vôùi caùc doøng naám gaây beänh maø caùc gioáng hay doøng luùa ñoù ñaõ nhieãm (haøng doïc), neáu gioáng naøo toàn taïi laø gioáng khaùng haøng ngang. OÂng cuõng ñeà nghò laø neân choïn caùc gioánng khoù nhieãm, caùc gioáng naøy coù thôøi gian uû beänh keùo daøi vaø naám cuõng ít sinh saûn baøo töû. Tuy nhieân, do naám coù raát nhieàu doøng gaây beänh vaø raát deã bò bieán dò, neân khoâng Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 14 coù gioáng naøo ñöôïc goïi laø khaùng haøng ngang caû, vì treân moät gioáng coù theå coù nhieàu daïng trieäu chöùng vaø phaûn öùng cuûa gioáng cuõng thay ñoåi theo töøng traéc nghieäm. + Khaùng beänh ngoaøi ñoàng: Moät soá nhaø ngieân cöùu Nhaät chia tính khaùng beänh chaùy laù laøm 2 loaïi: Khaùng beänh haøng doïc (vertical resistance) hay khaùng beänh thaät söï (true resistance) laø khaùng beänh theo cô cheá sieâu nhaïy caûm (hypersensitivity) vaø caùc hình thöùc khaùng beänh khaùc ñöôïc goïi laø khaùng beänh ngoaøi ñoàng (field resistance). Tuy nhieân nhieàu gioáng, doøng luùa ñöôïc cho laø coù tính khaùng beänh ngoaøi ñoàng cao, laïi raát nhieãm beänh khi ñöôïc traéc nghieäm laïi. Thaät ra quan ñieåm veà tính khaùng beänh ngoaøi ñoàng cuõng khoâng ñöôïc roõ raøng vì nhieàu thí nghieäm laïi ñöôïc tieâm chuûng nhaân taïo vaø vôùi chæ moät hay moät soá ít doøng gaây beänh cuûa naám maø thoâi. Thaät ra yù töôûng veà khaùng beänh ngoaøi ñoàng naøy cuõng gioáng nhö yù töôûng khaùng beänh haøng ngang cuûa Van De Plank vaø khi caùc gioáng coù gen khaùng beänh haøng doïc, gaëp caùc doøng gaây beänh môùi ngoaøi ñoàng, neáu toàn taïi ñöôïc , chính laø caùc gioáng khaùng haøng ngang. + Tính khaùng haøng doïc phoå roäng (Broad spectrum vertical resistance): Ngöôøi ta thaáy nhöõng gioáng coù phoå khaùng roäng, khaùng ñöôïc nhieàu doøng gaây beänh cuûa naám treân theá giôùi, thì khaùng beänh beàn. Thoaït nhìn thì töôûng nhö khaùng haøng ngang, nhöng phaûn öùng cô baûn laø khaùng doïc. Gioáng coù phoå khaùng caøng roäng thì caøng ít bò thieät haïi. Ngöôøi ta thaáy laø soá veát beänh treân laù cuûa caùc gioáng khaùng phoå roäng naøy coù töông quan nghòch chaëc (r = -0,92) vôùi tyû leä (%) soá doøng gaây beänh cuûa naám, maø caùc gioáng ñoù khaùng ñöôïc; hay noùi khaùc hôn laø tính khaùng cuûa moät gioáng tyû leä thuaän vôùi tyû leä soá doøng gaây beänh maø gioáng ñoù ñaõ khaùng doïc ñöôïc. Gioáng caøng khaùng doïc ñöôïc vôùi nhieàu doøng gaây beänh cuûa naám, thì caøng ít beänh. d) Cô sôû di truyeàn cuûa tính khaùng: Caùc keát quaû nghieân cöùu cho thaáy coù töø 1-3 caëp gen kieåm soaùt tính khaùng chaùy laù vaø trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, tính khaùng laø tính troäi. Döïa vaøo tyû leä phaân ly tính khaùng ôû caùc toå hôïp lai, ngöôøi ta cuõng thaáy noù phuø hôïp vôùi thuyeát gen ñoái gen (gene for gene) cuûa Flor vaø ñöôïc Takahashi (1965) ñôn giaûn hoùa theo moâ hình sau: Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 15 R R R R / / / / I ---------x-----------x------------x------------x-----------A B C D R R / / II ---------x-------------------------x---------------------A C R R / / III ---------------------x-------------------------x---------B D R / IV ---------x----------------------------------------------A H.5.Moâ hình ñôn giaûn cho thaáy moái lieân heä giöõa hoaït ñoäng cuûa gen vaø vieäc bieåu hieän tính khaùng (Takahashi, 1965). Nhö vaäy, trong moâ hình naøy, cho thaáy gioáng soá I laø gioáng khaùng nhaát, gioáng soá IV laø gioáng nhieãm nhaát vaø caùc gioáng soá II vaø III laø caùc gioáng cho phaûn öùng trung gian; vì moåi doøng gaây beänh A, B, C, D cuûa naán beänh coù moät cöûa khaùc nhau ñeå taán coâng vaø gaây nhieãm cho kyù chuû, caùc cöûa naøy ñöôïc ñieàu khieån bôûi caùc gen trong kyù chuû. Doøng gaây beänh cuûa naám chæ môû ñöôïc cöûa naøy neáu coù chìa khoaù chuyeân bieät (gen gaây ñoäc) ñoái vôùi cöûa ñoù. Doøng gaây beänh A cuûa naám, do chæ coù chìa khoaù chuyeân tính ñoái vôùi cöûa A, neân chæ xaâm nhaäp ñöôïc gioáng soá IV. Doøng gaây beänh naøo coù hai chìa khoaù A vaø C seõ taán coâng ñöôïc gioáng soá II vaø IV. Cho ñeán nay ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc 13 gen khaùng beänh chaùy laù trong caùc gioáng luùa, trong soá naøy nhieàu gen laø nhöõng alleles. e. Cô cheá khaùng beänh chaùy laù: - Gioáng naøo coù nhieàu silicon taäp trung thaønh lôùp trong bieåu bì hay coù nhieàu teá baøo ñöôïc silic hoùa thì khaùng beänh. - Ñaïm hoøa tan trong laù caøng nhieàu, do ñaëc ñieåm cuûa gioáng hay ñieàu kieän moâi tröôøng (nhieät ñoä thaáp, boùn thöøa ñaïm) thì caây caøng nhieãm beänh. - Caây chuyeån vò tinh boät chaäm (taäp trung taïi laù caøng laâu) thì caøng khaùng beänh. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 16 - Phaûn öùng sieâu nhaïy caûm vaø ñoäc toá gioáng resin, gioáng naøo coù caû hai cô cheá: töï cheát nhanh vaø taïo chaát gioáng resin thì caøng khaùng beänh, veát beänh seõ raát nhoû. - Gioáng naøo taäp trung nhieàu chaát phenol (laøm ñoåi naâu vuøng moâ nhieãm) thì khaùng. - Gioáng naøo coù khaû naêng taïo ra nhieàu khaùng ñoäc toá chlorogenic acid vaø ferulic acid ñeå trung hoøa piricularin vaø alpha- picolinic acid thì khaùng . Hôn nöõa, gioáng naøo khoâng maãn caûm vôùi piricularin thì seõ ñöôïc kích thích phaùt trieån vaø seõ taïo nhieàu polyphenol, neân seõ khaùng beänh. - Gioáng naøo chöùa nhieàu peroxidase, ascorbic acid oxydase seõ giuùp vieäc oxyd hoùa phenol thaønh quinone nhanh choùng, chaát naøy ñoäc hôn, neân gieát caû teá baøo caây vaø maàm beänh, neân veát beänh seõ nhoû hôn. 3. Thôøi vuï: Boá trí sao cho traùnh ñöôïc caùc thaùng quaù aåm hay nhieàu söông muø. 4. Giöû ruoäng luoân ngaäp nöôùc : Neáu ruoäng khoâ ôû giai ñoaïn maï thì sau naøy caây seõ deã nhieãm beänh, do teá baøo bieåu bì seõ coù ít silicon vaø reã seõ haáp thuï nhieàu chaát ñaïm neân haøm löôïng amino acid trong caây seõ cao neân bò nhieãm naëng . Neáu trong quaù trình phaùt trieån, coù giai ñoaïn luùa bò caïn nöôùc, beänh seõ luoân nghieâm troïng hôn so vôùi ruoäng luoân ñöôïc ngaäp nöôùc. AÛnh höôûng cuûa vieäc caïn nöôùc treân möùc ñoä nhieåm beänh cuûa luùa ñöôïc theå hieän ôû baûng sau. AÛnh höôûng cuûa vieäc thoaùt nöôùc treân tính nhieãm cuûa luùa (Suzuki, 1933). -------------------------------------------------------------------------Thôøi gian caïn nöôùc (+ + +) Soá gieù Ruoäng -------------------------------------------------bò thoái Caáy Laøm ñoøng Chuûng beänh Ñaùnh giaù coå -------------------------------------------------------------------------1 * + + + + + + + + + * + + + + + * + + + + + + * 606 2 * + + + + + + + + + * + + + + + * - - - - - - * 465 3 * --------* + + + + + * + + + + + + * 323 4 * --------* + + + + + * - - - - - - * 298 5 * + + + + + + + + + * - - - - - * - - - - - - * 232 6 * --------* - - - - - * + + + + + + * 211 7 * + + + + + + + + + * - - - - - * + + + + + +* 195 8 * - - - - - - - - - * - - - - - * - - - - - - * 100 --------------------------------------------------------------------------Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 17 - Chuûng beänh ôû giai ñoaïn ngay sau khi luùa troå. 6. Khoâng boùn quaù nhieàu ñaïm : Nhaát laø ammonium (phaân S.A) khoâng phun leân laù, neân boùn döôùi 100kg N/ha. 7. Khoâng gieo saï quaù daøy, khoâng caáy saâu : Caáy saâu seõ haïn cheá söï phaùt trieån cuûa caây vaø seõ deã nhieãm beänh. 8. Phoøng trò baèng thuoác: a) Hôïp chaát ñoàng: Hoån hôïp bordeaux vaø caùc hôïp chaát ñoàng khaùc coù theå kieåm soaùt beänh, nhöng chuû yeáu laø ngöøa beänh laây lan, khoâng kieåm soaùt ñöôïc khi beänh quaù traàm troïng vaø ñoâi khi coù theå gaây ñoäc cho luùa. b) Hôïp chaát thuûy ngaân: Hoãn hôïp giöõa P.M.A. (phenyl mercuric acetate) vaø voâi toâi, raát coù hieäu quaû, ít ñoäc cho caây vaø reû. Coâng thöùc chung cuûa caùc hôïp chaát thuûy ngaân höõu cô laø R-Hg-X, trong ñoù neáu R laø phenyl thì coù hieäu quaû cao nhaát. Phenyl mecuric acetate, phenyl mecuric iodine, phenyl mecuric p - toluence sulphonanilide vaø phenyl mecuric fixtan laø caùc saûn phaåm thöông maïi ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát. Caùc hôïp chaát thuûy ngaân coù goác phenyl (phenyl mecuric compound) nhôø ñöôïc haáp thuï vaøo moâ caây, neân ngaên ngöøa söï xaâm nhieãm cuûa naám vaø söï phoùng thích baøo töû ôû veát beänh vaø hieäu quaû cuõng keùo daøi hôn. Taùc duïng cuûa caùc hôïp chaát naøy laø öùc cheá caùc enzyme hoâ haáp cuûa naám beänh, noù phaûn öùng vôùi glutathione vaø caùc phaân hoùa toá coù goác SH khaùc, neân ñình chæ caùc hoaït ñoäng cuûa naám vaø caây luùa coù theå ñeà khaùng vôùi beänh keùo daøi khoaûng 2 tuaàn sau khi aùp duïng. Thuoác coù theå gaây ñoäc cho moät soá gioáng luùa nhoùm Indica. Do quaù doäc, thuoác bò caám söû duïng ôû Nhaät töø 1968 vì laøm oâ nhieãm moâi tröôøng. c) Caùc khaùng sinh: - Blasticidin-S: Laø saûn phaåm cuûa xaï khuaån streptomyces griseo-chromogenes. Thuoác coù khaû naêng thaåm thaáu vaøo teá baøo caây neân coù taùc duïng chöõa trò, ngaên caûn vieäc thaønh laäp vaø phaùt trieån veát beänh cuõng nhö vieäc taïo baøo töû cuûa naám. Giaùo Trình Beänh caây chuyeân Khoa 18