Tài liệu Báo cáo tổng kết đề tài khoa học cấp bộ 2007 xây dựng lối sống dân tộc - hiện đại ở việt nam hiện nay

Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh quèc gia hå chÝ minh ******* b¸o c¸o tæng kÕt §Ò tµi khoa häc cÊp bé n¨m 2007 M∙ sè: B.07 - 24 x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë viÖt nam hiÖn nay C¬ quan chñ tr×: Häc viÖn chÝnh trÞ - hµnh chÝnh khu vùc i Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Th− Ký ®Ò tµi: PGS, TS. Vò Träng Dung TS. Cung ThÞ Ngäc 6765 28/3/2008 Hµ néi, th¸ng 12/2007 Céng t¸c viªn thùc hiÖn ®Ò tµi 1. ThS. NguyÔn Thanh B×nh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 2. PGS, TS. Lª BØnh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 3. PGS, TS. Vò Träng Dung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV 4. TS. Vò V¨n HËu Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 5. TS. TrÞnh Duy Huy Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸ 6. ThS. TriÖu Quang Minh Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 7. ThS. Ng« ThÞ Thu Ngµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 8. TS. Cung ThÞ Ngäc Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 9. TS. TrÇn ThÞ Minh Ngäc Khoa XHH vµ TLL§QL, Häc viÖn CT - HC KV I 10. ThS. T« ThÞ Nhung Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 11. TS. Mai ThÞ Quý Tr−êng §¹i häc Hång §øc, Thanh Ho¸ 12. TS. NguyÔn ThÞ Minh T©m Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 13. TS. NguyÔn Nam Th¾ng Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 14. TS. Lª ThÞ Thuû Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 15. ThS. §Æng ¸nh TuyÕt Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 16. TS. Lª ThÞ Minh Hµ Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 17. ThS. Ng« ThÞ Hoµng YÕn Khoa TriÕt häc, Häc viÖn CT - HC KV I 2 Môc lôc trang Më ®Çu 6 Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc – hiÖn ®¹i 13 1.1. Quan niÖm cña triÕt häc m¸cxit vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng 13 1.1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan 13 1.1.2. B¶n chÊt x· héi cña lèi sèng 21 1.1.3. Sù vËn ®éng cña lèi sèng trong c¸c x· héi tr−íc chñ nghÜa x· héi 24 1.2. B¶n chÊt cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 27 1.2.1. C¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan h×nh thµnh lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 27 1.2.2. §Æc tr−ng cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 29 1.2.3. Néi dung lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i x· héi chñ nghÜa 32 1.3. Lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 1.3.1. T− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i 36 36 1.3.2. Kh¸i niÖm lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña §¶ng ta 42 1.3.3. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong thêi kú ®æi míi 51 1.3.4. ¶nh h−ëng cña toµn cÇu ho¸ vµ c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa tíi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 58 Ch−¬ng 2: 71 Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay 2.1. Lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 71 2.1.1. Sù ®an xen gi÷a lèi sèng míi vµ lèi sèng cò trong c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 71 2.1.2. BiÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¸ nh©n, lèi sèng thùc dông phi nh©n tÝnh 3 73 2.1.3. Sù biÕn ®éng cña c¸c chuÈn mùc sèng vµ lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i ViÖt Nam d−íi t¸c ®éng cña c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa 78 2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp vµ c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n 82 2.2.1. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c giai cÊp c«ng nh©n, n«ng d©n 82 2.2.2. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c tÇng líp d©n c− c¬ b¶n ( trÝ thøc, doanh nh©n) 92 2.2.3. Thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cña c¸c nhãm x· héi c¬ b¶n (thanh niªn, phô n÷, ng−êi cao tuæi…) 103 2.3. Thùc tr¹ng vÒ chÊt l−îng sèng c¬ b¶n cña toµn x· héi 110 2.3.1. Thùc tr¹ng ®êi sèng vËt chÊt cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay 110 2.3.2. Thùc tr¹ng ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n ViÖt Nam hiÖn nay 121 2.3.3. Thùc tr¹ng thùc hiÖn chÕ ®é d©n chñ ë ViÖt Nam hiÖn nay 131 2.3.4. Thùc tr¹ng chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi vµ h−íng ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch trong c¸c ho¹t ®éng sèng ë n−íc ta hiÖn nay Ch−¬ng 3: 140 Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - 149 hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay 3.1. Ph−¬ng h−íng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay 149 3.1.1. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i 149 3.1.2. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a d©n téc vµ téc ng−êi, gi÷a d©n téc vµ quèc tÕ 150 3.1.3. KÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi 152 3. 2 . Gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ViÖt Nam hiÖn nay 154 3.2.1. Nhãm gi¶i ph¸p chung 154 4 154 3.2.1.1. N©ng cao ®êi sèng vËt chÊt cña nh©n d©n 3.2.1.2. N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cña nh©n d©n 157 3.2.1.3. §Èy m¹nh thùc hiÖn d©n chñ cña nh©n d©n 159 3.2.1.4. TiÕp tôc ph¸t triÓn khoa häc t¹o c¬ së cho lèi sèng d©n téc – 162 hiÖn ®¹i 3.2.2. Nhãm gi¶i ph¸p cô thÓ 164 3.2.2.1. §Èy m¹nh gi¸o dôc lý t−ëng ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi g¾n víi gi¸o dôc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh 164 3.2.2.2. §Èy m¹nh tuyªn truyÒn, gi¸o dôc c¸c quan hÖ, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh hµnh vi ®¹o ®øc 168 3.2.2.3. T¨ng c−êng gi¸o dôc thÈm mü ®Ó ®Þnh h−íng thÞ hiÕu thÈm mü trong céng ®ång 174 3.2.2.4. T¨ng c−êng gi¸o dôc lèi sèng hµi hoµ gi÷a con ng−êi víi tù nhiªn th«ng qua gi¸o dôc ®¹o ®øc sinh th¸i 183 KÕt luËn 197 Danh môc tµi liÖu tham kh¶o 200 5 Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi X©y dùng lèi sèng míi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô träng ®¹i vµ l©u dµi cña qu¸ tr×nh "x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn cña x· héi vµ con ng−êi trong ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ vµ héi nhËp kinh tÕ quèc tÕ"1. D−íi sù l·nh ®¹o cña §¶ng, trong nh÷ng n¨m qua chóng ta ®· ®¹t ®−îc nhiÒu thµnh tùu vÎ vang trong viÖc x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë c¬ së theo h−íng "lµm cho v¨n hãa thÊm s©u vµo tõng khu d©n c−, tõng gia ®×nh, tõng ng−êi"2. NhiÒu nÕp sèng cò, l¹c hËu, nhiÒu hñ tôc trªn kh¾p mäi miÒn ®Êt n−íc ®· ®−îc kh¾c phôc; mét sè nÕp sèng míi ®· ®−îc h×nh thµnh gãp phÇn lµm cho lèi sèng cña x· héi ta chuyÓn theo h−íng d©n téc - hiÖn ®¹i. Tuy nhiªn, nh− V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, kho¸ VIII ®· chØ râ: hiÖn nay x· héi ta ®ang cã "sù suy tho¸i nghiªm träng vÒ ®¹o ®øc lèi sèng ë mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé ®¶ng viªn; trong ®ã cã c¶ c¸n bé cã chøc, cã quyÒn. N¹n tham nhòng dïng tiÒn cña Nhµ n−íc tiªu xµi phung phÝ, ¨n ch¬i sa ®äa kh«ng ®−îc ng¨n chÆn cã hiÖu qu¶. HiÖn t−îng quan liªu, cöa quyÒn, s¸ch nhiÔu nh©n d©n, kÌn cùa ®Þa vÞ, côc bé ®Þa ph−¬ng, bÌ ph¸i, mÊt ®oµn kÕt kh¸ phæ biÕn"3. "Lèi sèng thùc dông…chØ chó ý tíi lîi Ých vËt chÊt mµ coi nhÑ gi¸ trÞ tinh thÇn, chØ chó ý ®Õn lîi Ých c¸ nh©n mµ coi th−êng lîi Ých céng ®ång, chØ chó ý ®Õn lîi Ých tr−íc m¾t mµ coi nhÑ lîi Ých l©u dµi, c¬ b¶n…"4 ®· ¶nh h−ëng to lín ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña ®Êt n−íc. 1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 213. 2 S®d: tr. 213. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng, Kho¸ VIII, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1998, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30. 4 S®d, tr. 46 - 47 vµ tr. 29 -30. 6 Tr−íc t×nh h×nh ®ã, c¸c v¨n kiÖn ®¹i héi §¶ng tõ lÇn thø VIII, thø IX vµ lÇn thø X ®Òu coi viÖc x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ mét bé phËn quan träng cña qu¸ tr×nh lµm cho v¨n ho¸ trë thµnh "nÒn t¶ng tinh thÇn cña x· héi". X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i kh«ng chØ g¾n liÒn víi lÞch tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë n−íc ta trong thÕ kû XXI, mµ cßn g¾n toµn diÖn víi viÖc x©y dùng nh©n c¸ch v¨n ho¸ mµ §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· ®Ò xuÊt. X©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ nÒn t¶ng "n©ng cao v¨n ho¸ l·nh ®¹o vµ qu¶n lý, v¨n ho¸ trong kinh doanh vµ v¨n ho¸ trong nh©n c¸ch cña thanh niªn, thiÕu niªn; chèng nh÷ng hiÖn t−îng ph¶n v¨n ho¸ vµ phi v¨n ho¸"1. Mét kiÓu ng−êi míi ®¹i diÖn cho trÝ tuÖ ViÖt Nam míi, mét nh©n c¸ch v¨n ho¸ ®¹i diÖn cho thêi ®¹i míi ®Òu g¾n chÆt víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. §¹o ®øc cña con ng−êi míi, t¸c phong lao ®éng cña con ng−êi ViÖt Nam míi, cuéc sèng t©m t−, t×nh c¶m, c¸c quan hÖ gia ®×nh cña con ng−êi míi kh«ng t¸ch rêi víi qu¸ tr×nh x©y dùng lèi sèng míi. Cã thÓ nãi, x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i lµ ®iÓm nhÊn quan träng cña c«ng cuéc x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc trong lÞch tr×nh thÕ kû XXI. Thùc chÊt cña sù nghiÖp x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay lµ ®Þnh h−íng vµ x¸c lËp sù lùa chän con ®−êng ®Ó nh©n d©n ta h−íng tíi mét x· héi: d©n giµu, n−íc m¹nh, c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. §ã lµ qu¸ tr×nh nh©n ®¹o ho¸ toµn bé ®êi sèng x· héi mµ mçi c¸ nh©n sÏ ph¸t huy tÝnh tù chñ, tù gi¸c, søc m¹nh bªn trong nh»m h−íng tíi mét kiÓu ng−êi ViÖt Nam míi cña thÕ kû XXI: giµu cã vÒ tri thøc, phong phó vÒ t©m hån, cao ®Ñp vÒ ®¹o ®øc vµ xuÊt s¾c vÒ tµi n¨ng. V× vËy, viÖc lµm râ b¶n chÊt, néi dung vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i cã ý nghÜa "hoµn thiÖn hÖ gi¸ trÞ míi cña con ng−êi ViÖt Nam, kÕ thõa c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng cña d©n téc vµ tiÕp thu tinh hoa v¨n ho¸ cña loµi ng−êi"2 nh− V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng lÇn thø X ®· nhÊn m¹nh. Nã cã ý 1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 213. 2 Sdd, tr. 213. 7 nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c trong viÖc vun trång vµ ph¸t triÓn c¸i tÝch cùc, ®Èy lïi vµ lo¹i bá c¸i tiªu cùc trong qu¸ tr×nh tiÕn lªn cña ®Êt n−íc. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu cña ®Ò tµi Lèi sèng lµ mét lÜnh vùc rÊt réng. Trong mÊy chôc n¨m nay, do sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña cuéc sèng míi, nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng tõ c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, ë Liªn X« ®· cã nhiÒu nhµ triÕt häc nh−: Gled¬man, RótkªvÝch, Inhatèpxki, Butenc«… ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu lèi sèng nãi chung vµ lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X« nãi riªng. C«ng tr×nh Lèi sèng x· héi chñ nghÜa cña tËp thÓ c¸c viÖn sÜ th«ng tÊn, c¸c tiÕn sÜ triÕt häc… cña Liªn X« viÕt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt n¨m 1982 gåm XIV ch−¬ng víi 518 trang ®· giíi thiÖu nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n vµ quan träng cña lèi sèng x· héi chñ nghÜa ë Liªn X«. C¸c vÊn ®Ò c¬ së chÝnh trÞ, c¬ së kinh tÕ, lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, cuéc ®Êu tranh t− t−ëng trong lèi sèng ë Liªn X« ®· ®−îc nghiªn cøu c«ng phu trong t¸c phÈm nµy. ë ViÖt Nam, lèi sèng tr−íc hÕt lµ lÜnh vùc nghiªn cøu cña c¸c nhµ x· héi häc. Trong c¸c t¹p chÝ X· héi häc ë n−íc ta, c¸c vÊn ®Ò lèi sèng cña c¸c nhãm x· héi ®· ®−îc nghiªn cøu ®a d¹ng. NhiÒu t¸c phÈm x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng n«ng th«n, lèi sèng ®« thÞ, lèi sèng ë c¸c vïng, c¸c miÒn. N¨m 1993 vµ 1996, ViÖn V¨n ho¸ thuéc Bé V¨n ho¸ Th«ng tin ®· cho xuÊt b¶n 2 t¸c phÈm: Lèi sèng trong ®êi sèng ®« thÞ hiÖn nay (1993) vµ Lèi sèng ®« thÞ miÒn Trung mÊy vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn (1996). Hai t¸c phÈm nµy do nhiÒu nhµ nghiªn cøu x· héi häc cña n−íc ta viÕt d−íi sù chñ biªn cña PGS.TS Lª Nh− Hoa. C¸c t¸c phÈm nµy tõ ph−¬ng diÖn x· héi häc ®· ®Ò cËp rÊt ®a d¹ng lèi sèng ë ®« thÞ vµ c¸c ®« thÞ cña n−íc ta. C¸c vÊn ®Ò qu¶n lý ®« thÞ, tiªu dïng v¨n ho¸, v¨n ho¸ kinh doanh ®· ®−îc ®Ò cËp phong phó. N¨m 2004 GS.TS TrÞnh Duy Lu©n, ViÖn tr−ëng ViÖn X· héi häc cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc ®« thÞ ®· nghiªn cøu c¸c chuÈn mùc vµ m« h×nh øng xö cña c− d©n ®« thÞ nãi chung vµ ë ViÖt Nam nãi riªng. S¸ch do Nxb. Khoa häc X· héi xuÊt b¶n 2004. N¨m 1998, Trung t©m nghiªn cøu vµ T− vÊn vÒ ph¸t triÓn ®· cïng víi 8 Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin còng cho in cuèn V¨n ho¸, lèi sèng víi m«i tr−êng do hai nhµ nghiªn cøu x· héi häc Chu Kh¾c ThuËt vµ NguyÔn V¨n Thñ chñ biªn. Cuèn s¸ch ®Ò cËp tíi lèi sèng g¾n víi m«i tr−êng tù nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi cña c¸c x· héi con ng−êi ë ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. N¨m 2006, GS, TS §Æng C¶nh Khanh ®· cho xuÊt b¶n cuèn X· héi häc thanh niªn víi 584 trang, do Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh. Cuèn s¸ch gåm 5 phÇn, víi 20 ch−¬ng, nghiªn cøu toµn diÖn lèi sèng cña tÇng líp thanh niªn trong c¸c quan hÖ ®a d¹ng cña hä. Cã thÓ nãi, c¸c nhµ x· héi häc ®· nghiªn cøu lèi sèng cña nh÷ng bé phËn d©n c− theo c¬ tÇng x· héi, c¬ cÊu giai cÊp, c¸c vïng, c¸c miÒn vµ quan hÖ cña con ng−êi víi m«i tr−êng. NhiÒu nhµ v¨n ho¸ häc ®· nghiªn cøu lèi sèng nh− mét thµnh tè cña v¨n ho¸ x· héi. GS, TSKH Huúnh Kh¸i Vinh ®· chñ biªn c«ng tr×nh Mét sè vÊn ®Ò vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc; chuÈn gi¸ trÞ x· héi do Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh n¨m 2001. Cuèn s¸ch lµ mét c«ng tr×nh tËp thÓ cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò cËp mét c¸ch toµn diÖn ®Õn c¸c ®iÖu kiÖn x· héi s¶n sinh ra nh÷ng nh©n c¸ch v¨n ho¸ vµ c¸c chuÈn mùc v¨n ho¸ cña c¸c lèi sèng. Cuèn s¸ch nghiªn cøu lèi sèng ë n−íc ta trªn b×nh diÖn v¨n ho¸ vËt chÊt, v¨n ho¸ tinh thÇn, v¨n ho¸ chÝnh trÞ, v¨n ho¸ ®¹o ®øc, v¨n ho¸ thÈm mü vµ c¸c gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng trong qu¸ tr×nh chóng ta x©y dùng nÒn v¨n ho¸ tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. N¨m 2000, GS, Vò Khiªu chñ biªn t¸c phÈm V¨n ho¸ ViÖt Nam, x· héi vµ con ng−êi (Nxb. Khoa häc X· héi víi 797 trang). Cuèn s¸ch do nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ cã tªn tuæi ë n−íc ta viÕt. Cuèn s¸ch nghiªn cøu t−¬ng ®èi toµn diÖn vµ toµn c¶nh con ®−êng ph¸t triÓn cña lèi sèng trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn ®¹i. GS, Vò Khiªu khi nghiªn cøu vÊn ®Ò X©y dùng lèi sèng v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ®· ®Ò cËp toµn diÖn ®Õn c¸c vÊn ®Ò v¨n ho¸ cña lèi sèng, møc sèng, lÏ sèng, nhÞp sèng vµ coi lèi sèng lµ biÓu hiÖn sinh ®éng cña mét nÒn v¨n ho¸. Cã thÓ nãi, vÒ ph−¬ng diÖn v¨n ho¸, ®· cã rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ ®Ò xuÊt c¸c chuÈn mùc, gi¸ trÞ cña lèi sèng. Hä ®· g¾n lèi sèng víi c¸c thµnh tè kh¸c cña nÒn v¨n ho¸ vµ coi vÊn ®Ò 9 lèi sèng lµ hiÖn th©n cña mét nÒn v¨n hãa. VÒ ph−¬ng diÖn triÕt häc, trªn t¹p chÝ TriÕt häc, t¹p chÝ Céng s¶n thØnh tho¶ng cã ®Ò cËp ®Õn c¸c ph−¬ng diÖn tæng qu¸t cña lèi sèng nh− lÜnh vùc tinh thÇn cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña nh©n c¸ch… Trªn t¹p chÝ Céng s¶n sè 10 - 1991, GS.TS §ç Huy ®· viÕt bµi X©y dùng lèi sèng míi trong giai ®o¹n hiÖn nay. Trªn b×nh diÖn triÕt häc, bµi nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn mÆt vËt chÊt, mÆt tinh thÇn vµ biÖn chøng gi÷a hai mÆt nµy cña lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ®i s©u vµo mÆt vËt chÊt, c¸i quyÕt ®Þnh, c¬ së cña lèi sèng, nh−ng kh«ng ph¶i toµn bé lèi sèng. Bµi nghiªn cøu ®· ph©n tÝch mÆt tinh thÇn, néi dung vµ h×nh thøc, sè l−îng vµ chÊt l−îng, c¸c sù ph¸t triÓn ®a d¹ng nhiÒu chiÒu gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn ®¹i, c¸i d©n téc vµ c¸i quèc tÕ, c¸i c¸ nh©n vµ c¸i x· héi… trong lèi sèng. Mét vµi t¸c gi¶ kh¸c, tuy kh«ng ®Ò cËp trùc tiÕp ph−¬ng diÖn triÕt häc cña lèi sèng, nh−ng trong nghiªn cøu ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c vÊn ®Ò chung cña lèi sèng, nh− vÊn ®Ò ph−¬ng thøc s¶n xuÊt vµ lèi sèng, d©n chñ ho¸ trong lèi sèng, nh©n c¸ch vµ lèi sèng. GS, Vò Khiªu ®· nghiªn cøu c¸c t− t−ëng cña C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen vÒ mode de vie, mode de production.1 Cho ®Õn nay, ë n−íc ta v× rÊt nhiÒu lý do kh¸c nhau ch−a cã mét c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu hÖ thèng, toµn diÖn vµ tËp trung lèi sèng d©n téc hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. §©y lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã, ®ßi hái vèn triÕt häc s©u vµ trÝ thøc cña rÊt nhiÒu ngµnh khoa häc liªn quan nh− chÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc, t©m lý häc, triÕt häc còng nh− nhiÒu khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n kh¸c. Kinh phÝ hîp lý ®Ó triÓn khai nhiÒu ®Ò tµi kh¸c nhau chung quanh vÊn ®Ò x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. §Ò tµi nµy cè g¾ng ph©n tÝch s©u lÜnh vùc vËt chÊt cña lèi sèng, c¸i phæ biÕn vµ c¸i ®Æc thï trong lèi sèng, sù thèng nhÊt gi÷a c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp trong lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i theo quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lª nin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh. 1 Xem Vò Khiªu, V¨n ho¸ ViÖt Nam x· héi vµ con ng−êi, Nxb. Khoa häc X· héi 2000, tr. 512. 10 VÊn ®Ò lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong sù ph©n tÝch theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh sÏ lµ trung t©m nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy. §Ò tµi triÓn khai nghiªn cøu d−íi ¸nh s¸ng c¸c t− t−ëng cña §¶ng ta vÒ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. §Ò tµi sÏ lµm s¸ng tá mÆt vËt chÊt vµ mÆt tinh thÇn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i g¾n liÒn víi nh÷ng vÊn ®Ò ý thøc t− t−ëng chÝnh trÞ, ®¹o ®øc thÈm mü cña nhiÒu tÇng líp, nhiÒu vïng d©n c−… trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ cña nh©n c¸ch con ng−êi ViÖt Nam míi. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu 3.1. Môc ®Ých nghiªn cøu §Ò tµi lµm s¸ng tá lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ lèi sèng x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i; ph©n tÝch thùc tr¹ng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i hiÖn nay; tõ ®ã nªu ra ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 3.2. NhiÖm vô nghiªn cøu §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých nghiªn cøu trªn ®©y, ®Ò tµi cã nhiÖm vô: Mét lµ, tr×nh bµy cã hÖ thèng quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh, quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ b¶n chÊt vµ néi dung cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Hai lµ, kh¸i qu¸t thùc tr¹ng lèi sèng vµ chÊt l−îng sèng cña mét sè tÇng líp d©n c− c¬ b¶n vµ c¸c nhãm x· héi ë n−íc ta hiÖn nay ®ang vËn ®éng theo c¬ chÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. Ba lµ, ®Ò ra ph−¬ng h−íng vµ mét sè gi¶i ph¸p c¬ b¶n nh»m x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n−íc ta. 4. Néi dung nghiªn cøu Mét lµ, c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i. Hai lµ, thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. 11 Ba lµ, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 5. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu Trªn c¬ së ph−¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vµ ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p: ph©n tÝch - tæng hîp, so s¸nh ®èi chiÕu, l«gÝc- lÞch sö, kÕt hîp víi ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, kh¶o s¸t x· héi häc ®ång thêi g¾n lý luËn víi thùc tiÔn, sö dông ph−¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®Ó nghiªn cøu. 6. KÕt cÊu cña B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, môc lôc vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, B¸o c¸o tæng hîp kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi gåm 3 ch−¬ng víi 8 tiÕt. Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc- hiÖn ®¹i. Ch−¬ng 2: Thùc tr¹ng x©y dùng lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i ë n−íc ta hiÖn nay. Ch−¬ng 3: Ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p c¬ b¶n x©y dùng lèi sèng d©n téchiÖn ®¹i ë ViÖt Nam hiÖn nay. 12 Ch−¬ng 1 c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña lèi sèng d©n téc - hiÖn ®¹i 1.1. Quan niÖm cña TriÕt häc M¸c – Lªnin vÒ b¶n chÊt cña lèi sèng 1 .1.1. Kh¸i niÖm lèi sèng vµ nh÷ng ph¹m trï liªn quan Theo quan niÖm cña chñ nghÜa duy vËt vÒ lÞch sö, th× c¸c c¸ch sèng, c¸c ph−¬ng thøc sèng, c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sinh sèng cña con ng−êi tõ lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch trong mét m«i tr−êng tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh ®−îc gäi lµ lèi sèng. Lèi sèng lµ mét kh¸i niÖm réng. Ph¹m vi biÓu hiÖn cña lèi sèng trong toµn bé c¸c quan hÖ cña con ng−êi. TiÕng Anh, lèi sèng lµ: Way of life. TiÕng Ph¸p lµ: Mode de vie, vµ tiÕng §øc lµ: Lebensweise. Lèi sèng lµ ®èi t−îng nghiªn cøu cña nhiÒu khoa häc nh−: x· héi häc, chÝnh trÞ häc, v¨n hãa häc, ®¹o ®øc häc... vµ triÕt häc. Trong quan niÖm cña triÕt häc M¸c – Lªnin, lèi sèng lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi nhÊt ®Þnh. C.M¸c vµ Ph.¡ngghen ®· viÕt: Lèi sèng lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng, nh÷ng “ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña nh÷ng c¸ nh©n, thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi, biÕt ®au khæ, c¶m gi¸c, suy nghÜ vµ hµnh ®éng nh− nh÷ng con ng−êi. Trong HÖ t− t−ëng §øc, C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen cßn g¾n lèi sèng víi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt. Trong c¸c t¸c phÈm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi bao hµm mét tæng thÓ nhiÒu quan hÖ. Mét lµ, ho¹t ®éng lao ®éng, ho¹t ®éng s¶n xuÊt mµ trung t©m cña nã lµ c¸ch thøc lao ®éng. V× thÕ, khi bµn ®Õn chÕ ®é kinh tÕ trong mçi céng ®ång lÞch sö lµm c¬ së cho mét kiÓu sèng nhÊt ®Þnh, C. M¸c vµ Ph.¡ngghen kh«ng quan t©m riªng ®Õn t− liÖu lao ®éng hay chØ riªng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt, mµ c¸c «ng quan t©m tíi mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ quan hÖ s¶n xuÊt. 13 Hai lµ, mçi lèi sèng, ngoµi c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt ra cña c¶i vËt chÊt cña x· héi, cßn cã c¸c quan hÖ trong s¶n xuÊt tinh thÇn: v¨n hãa, chÝnh trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mü...Trong quan niÖm cña C. M¸c vµ Ph. ¡ngghen, ®· dÉn trªn th× ho¹t ®éng sèng, ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi bao gåm c¶ nh÷ng ho¹t ®éng v¨n hãa, tinh thÇn, t×nh c¶m vµ t©m linh. S¶n xuÊt tinh thÇn tuy lµ ph¶n ¸nh vµ lµ hÖ qu¶ cña s¶n xuÊt vËt chÊt, nh−ng nã cã tÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi t¹o nªn kiÓu lÞch sö nhÊt ®Þnh cña ho¹t ®éng sèng, lèi sèng. Mçi x· héi cã nh÷ng tiÒm n¨ng, tr×nh ®é ph¸t triÓn tinh thÇn nhÊt ®Þnh. V¨n hãa tinh thÇn cña x· héi t¹o nªn céi nguån søc sèng l©u bÒn cña lèi sèng. Ba lµ, ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi g¾n liÒn víi c¸c thiÕt chÕ tù nhiªn cña mçi x· héi. §ã lµ thiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o. C¸c thiÕt chÕ nµy ¶nh h−ëng rÊt s©u s¾c ®Õn lèi sèng cña c¸ nh©n vµ x· héi. ThiÕt chÕ lao ®éng, thiÕt chÕ gia ®×nh, thiÕt chÕ t«n gi¸o lµ c¬ cÊu chiÒu s©u cña lèi sèng. Lao ®éng cho céng ®ång, cho c¸ nh©n; thêi gian lao ®éng tÊt yÕu vµ lao ®éng tù do; c¬ cÊu tÝn ng−ìng niÒm tin, t©m linh, t«n gi¸o; hÖ thèng c¸c t«n gi¸o; c¸c quan hÖ huyÕt téc trong gia ®×nh, c¸c kiÓu gia ®×nh cã ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn lèi sèng vµ tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña lèi sèng. Bèn lµ, lèi sèng cña mçi x· héi, ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ x· héi kh«ng chØ lµ sù vËn hµnh cña hÖ thèng kinh tÕ – chÝnh trÞ ®å sé, mµ cßn do kü n¨ng lao ®éng vµ b¶n chÊt d©n téc t¹o nªn diÖn m¹o sèng. Kü n¨ng lao ®éng, b¶n chÊt d©n téc cã tÝnh kÕ thõa tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c. C¸c thÕ hÖ t¹o nªn kü n¨ng vµ tham gia x¸c lËp truyÒn thèng kh«ng cßn n÷a, nh−ng c¸c ch−¬ng tr×nh mµ hä t¹o ra vÉn tiÕp tôc ¶nh h−ëng s©u s¾c tíi lèi sèng. N¨m lµ, x· héi cã giai cÊp kh«ng cã mét lèi sèng duy nhÊt. Ph−¬ng thøc s¶n xuÊt lµ mét ph¹m trï ®Æc tr−ng cho mét hÖ thèng s¶n xuÊt x· héi nhÊt ®Þnh nµo ®ã trong lÞch sö. Nh−ng trong mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, Ýt nhÊt cã ba lèi sèng. Lèi sèng cña hai giai cÊp c¬ b¶n vµ lèi sèng cña c¸c giai cÊp kh«ng c¬ b¶n vµ tÇng líp trung gian ngoµi hai giai cÊp c¬ b¶n ®ã. Trong x· héi n« lÖ cã lèi sèng cña chñ n«, ng−êi n« lÖ vµ ng−êi tù do. Trong x· héi phong kiÕn Ýt nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp ®Þa chñ, ng−êi n«ng d©n vµ thî thñ c«ng hoÆc lµ 14 lèi sèng cña tÇng líp kh¸c. Trong x· héi t− b¶n còng thÕ, Ýt nhÊt cã lèi sèng cña giai cÊp t− s¶n, ng−êi c«ng nh©n vµ lèi sèng cña tÇng líp trung gian. S¸u lµ, theo chØ dÉn cña C. M¸c, th× ho¹t ®éng thùc sù cã tÝnh ng−êi cña nh÷ng c¸ nh©n - thµnh viªn tÝch cùc cña x· héi kh«ng chØ duy nhÊt do ph−¬ng thøc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n phï hîp víi c¸c mèi quan hÖ s¶n xuÊt thèng trÞ trong x· héi quy ®Þnh, mµ cßn cã sù lùa chän, sù thÝch øng cña c¸ nh©n trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy. Vµ mçi ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cã thÓ dung n¹p sù ®a d¹ng cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n. V× thÕ, lèi sèng cßn lµ quan hÖ cña c¸ nh©n víi x· héi. Lèi sèng cã liªn hÖ b¶n chÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi, nh−ng nã kh«ng ®ång nhÊt víi tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi. Tån t¹i x· héi lµ toµn bé nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) cña x· héi. ý thøc x· héi lµ ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt vµ ®êi sèng vËt chÊt (quan hÖ vËt chÊt) Êy. Tån t¹i x· héi vµ ý thøc x· héi ®Òu g¾n liÒn víi mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh. Lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt Êy còng nh− lèi sèng trong ®iÒu kiÖn tån t¹i x· héi Êy, trong ®iÒu kiÖn ý thøc x· héi Êy cã liªn hÖ b¶n chÊt víi nhau, nh−ng chóng kh«ng ®ång nhÊt. Lèi sèng kh«ng thÓ lµ tån t¹i x· héi hay ý thøc x· héi, hay ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi. Lèi sèng lµ lèi sèng trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, trong tån t¹i x· héi ®−îc ph¶n ¸nh trong ý thøc x· héi. Cßn trong tån t¹i x· héi, trong ý thøc x· héi, trong ph−¬ng thøc s¶n xuÊt x· héi cã nhiÒu kiÓu ho¹t ®éng sèng kh¸c nhau. Lèi sèng chØ lµ tæng thÓ nh÷ng h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi, ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Lèi sèng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng lÞch sö cô thÓ nhÊt ®Þnh cña c¸c c¸ nh©n, lµ tæng thÓ nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña tån t¹i vËt chÊt vµ tinh thÇn cña x· héi. Lèi sèng ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së ph−¬ng thøc s¶n xuÊt ®ang tån t¹i, trªn c¬ së nh÷ng lùc l−îng s¶n xuÊt vµ nh÷ng quan hÖ s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®Õn mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh. Do ®ã cã lèi sèng cña x· héi chiÕm h÷u n« lÖ vµ lèi sèng trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; lèi sèng cña x· héi t− b¶n vµ lèi sèng trong x· héi t− b¶n; vµ lèi sèng cña x· héi 15 x· héi chñ nghÜa vµ lèi sèng trong x· héi x· héi chñ nghÜa. Trong b¶n chÊt cña lèi sèng th−êng cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸i riªng vµ c¸i chung, c¸i ®Æc thï vµ c¸i phæ biÕn. NÕu lèi sèng lµ tæng hßa nh÷ng d¹ng ho¹t ®éng sèng ®iÓn h×nh cña con ng−êi trong sù thèng nhÊt víi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn, x· héi lÞch sö cô thÓ, lµ sù tæng hßa nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n nhÊt cña mèi quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ tinh thÇn, c¸ nh©n vµ x· héi, truyÒn thèng vµ hiÖn t¹i, d©n téc vµ quèc tÕ trªn c¬ së mét ph−¬ng thøc s¶n xuÊt nhÊt ®Þnh, th× lèi sèng cã liªn quan toµn bé ®Õn ho¹t ®éng vËt chÊt vµ ho¹t ®éng tinh thÇn cña con ng−êi. Do tÝnh chØnh thÓ, bao qu¸t nhiÒu lÜnh vùc cña cuéc sèng, cho nªn trong c¸c khoa häc x· héi vµ khoa häc nh©n v¨n ®· cã nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau trªn lÜnh vùc lèi sèng. Phæ biÕn nhÊt lµ ng−êi ta th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi nÕp sèng. Trong c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi diÔn ra d−íi ¶nh h−ëng cña ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ c¸c hÖ thèng gi¸ trÞ. Cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng ®−îc lÆp ®i lÆp l¹i mét c¸ch æn ®Þnh, cã nh÷ng ho¹t ®éng sèng qu¸ ®é vµ kh«ng æn ®Þnh. NÕp sèng ®−îc coi lµ nh÷ng ho¹t ®éng sèng trë thµnh nÕp, th−êng xuyªn, nh¾c ®i, nh¾c l¹i. §èi víi nhiÒu nhãm x· héi, nÕp sèng ®· trë thµnh tËp qu¸n lao ®éng, giao tiÕp, sinh ho¹t trong gia ®×nh vµ ®Þnh h−íng nh©n c¸ch. TËp qu¸n bao gåm mét hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc ®iÒu chØnh c¸c thãi quen kh«ng b¾t buéc cho mçi c¸ nh©n. Vi ph¹m c¸c tËp qu¸n nµy cã thÓ bÞ x· héi chª tr¸ch vµ d− luËn ®¸nh gi¸ vÒ mÆt ®¹o ®øc cña nh©n c¸ch hoÆc x· héi sÏ cho lµ con ng−êi kú quÆc, kh«ng b×nh th−êng vÒ lèi sèng. NÕp sèng biÓu hiÖn thµnh phong tôc cã mét ý nghÜa x· héi m¹nh mÏ vµ réng r·i h¬n. Mçi vïng v¨n hãa, mçi tÇng líp vµ giai cÊp x· héi, mçi d©n téc ®Òu cã nhiÒu phong tôc quy ®Þnh c¸c hµnh vi øng xö cña c¸ nh©n. ViÖc chÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc g©y ra mét ý nghÜa tu©n thñ hay vi ph¹m nÕp sèng cña céng ®ång vÒ mÆt tinh thÇn. ChÊp nhËn hay vi ph¹m phong tôc nµy g©y ra mét sù cæ vò hay sù ph¶n øng m¹nh mÏ cña c− d©n trong céng ®ång. Phong tôc 16 ®−îc x· héi g×n gi÷ vµ cñng cè b»ng d− luËn vµ mçi thµnh viªn cña céng ®ång ph¶i chÊp hµnh mét c¸ch tù nguyÖn nh− mét sù th«i thóc cña l−¬ng t©m, nh− mét nghÜa vô ®¹o ®øc vµ cã khi nh− lµ mét niÒm h¹nh phóc cña cuéc sèng. B¶n chÊt x· héi cña nÕp sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi tÝnh d©n téc, tÝnh giai cÊp vµ tÝnh thêi ®¹i cña nã. NÕp sèng tuy lµ mÆt æn ®Þnh cña lèi sèng nh−ng nã còng thay ®æi theo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh. Quy luËt h×nh thµnh nÕp sèng míi còng liªn quan ®Õn quy luËt h×nh thµnh lèi sèng vµ nã lu«n lu«n t¹o ra sù æn ®Þnh t−¬ng ®èi cho lèi sèng. C¸c nÕp sèng ®Òu g¾n víi c¸c lîi Ých x· héi. Nã t¹o ra sù æn ®Þnh x· héi tõ trong chiÒu s©u tù gi¸c cña c¸c quan hÖ gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong qu¶n lý nhµ n−íc tr−íc kia, giai cÊp thèng trÞ th−êng cñng cè c¸c nÕp sèng cã lîi cho giai cÊp thèng trÞ vµ xãa bá c¸c nÕp sèng tæn h¹i ®Õn sù thèng trÞ cña giai cÊp cÇm quyÒn. X©y dùng lèi sèng míi, cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng mét nÕp sèng theo nh÷ng ®Þnh chuÈn x· héi ®Þnh h−íng nh÷ng mÆt æn ®Þnh l©u dµi cña lèi sèng míi. Cïng víi kh¸i niÖm nÕp sèng, kh¸i niÖm lÏ sèng còng thÓ hiÖn mét khÝa c¹nh tinh thÇn quan träng cña lèi sèng. Trªn b×nh diÖn nh©n c¸ch, ng−êi ta cã thÓ nh×n lèi sèng lµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a lÜnh vùc riªng vµ lÜnh vùc c«ng d©n cña c¸c ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c khuynh h−íng kh¸ch quan vµ sù lùa chän cña c¸ nh©n vÒ c¸c khuynh h−íng ®ã. Thùc chÊt lèi sèng x¸c ®Þnh sù lùa chän cña c¸ nh©n gi÷a c¸c khuynh h−íng hµnh vi kh¸c nhau cña x· héi ®Ó t×m ra mét lÏ sèng thÝch hîp. LÏ sèng lµ mét ph¹m trï triÕt häc - ®¹o ®øc - t©m lý. Nã biÓu hiÖn tr×nh ®é, t©m lý, lý t−ëng sèng cña con ng−êi trong sù lùa chän, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn mét lèi sèng nhÊt ®Þnh. LÏ sèng víi t− c¸ch lµ mét ph¹m trï triÕt häc, nã g¾n víi mét thÕ giíi quan nhÊt ®Þnh. Trªn b×nh diÖn ®¹o ®øc - t©m lý, lÏ sèng biÓu hiÖn tËp trung th¸i ®é øng xö cña c¸ nh©n víi céng ®ång. Trong mçi chÕ ®é x· héi ®Òu cã nhiÒu h×nh thøc sinh sèng kh¸c nhau biÓu hiÖn nh− tÝnh kh¸ch quan cña cuéc sèng. Mçi c¸ nh©n cã quyÒn lùa chän mét trong c¸c khuynh h−íng Êy c¨n cø vµo nh÷ng gi¸ trÞ mµ c¸ nh©n cã. Kh¶ n¨ng lùa chän mét ph−¬ng 17 h−íng hµnh vi cho phÐp c¸ nh©n h×nh thµnh mét lÏ sèng nhÊt ®Þnh. Thùc tiÔn cña mçi d©n téc, mét nhãm x· héi hay mét c¸ nh©n cho thÊy, mét lÏ sèng tèt ®Ñp th«ng th−êng g¾n víi c¸c gi¸ trÞ nh©n ®¹o cña cuéc sèng, biÕt khoan dung vµ vÞ tha, cã tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc víi céng ®ång vµ céng ®ång lu«n lu«n lµm hoµn thiÖn c¸ nh©n. LÏ sèng lµ mét gi¸ trÞ tinh thÇn, nÕu nã g¾n c¸c qu¸ tr×nh h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o víi c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi. LÏ sèng chÝnh lµ linh hån cña lèi sèng, lµ sù tæng hîp hßa quyÖn cña c¶ lý trÝ vµ t×nh c¶m, cña kiÕn thøc vÒ c¸c quy t¾c ®¹o ®øc, c¸c lý t−ëng, kh¸t väng vµ niÒm tin ®−îc h×nh thµnh bëi chÕ ®é gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ c¸c ho¹t ®éng sèng thÓ hiÖn trong mäi lÜnh vùc lao ®éng, giao tiÕp, gia ®×nh vµ nh©n c¸ch. Trªn cïng mét lèi sèng, mét nÕp sèng, mét lÏ sèng ng−êi ta thÊy cã nhiÒu phong c¸ch sèng (Style de vie) kh¸c nhau. Trªn b×nh diÖn t©m lý häc x· héi, phong c¸ch sèng chØ râ th¸i ®é vµ c¸ch thøc sèng, c¸ch thøc lao ®éng, c¸ch thøc qu¶n lý s¶n xuÊt vµ x· héi. Phong c¸ch sèng g¾n víi mét kiÓu hµnh ®éng nhÊt ®Þnh. Trong mçi lèi sèng cã c¸c mÆt kh¸ch quan vµ mÆt chñ quan, phong c¸ch sèng chØ râ tÝnh chÊt chñ quan cña viÖc thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng sèng. Lµ mét ph¹m trï t©m lý x· héi, phong c¸ch sèng nh»m ®¸nh gi¸ hµnh vi, lèi suy nghÜ vµ c¸c ®Þnh h−íng gi¸ trÞ cña con ng−êi. Phong c¸ch sèng kh«ng phô thuéc hoµn toµn vµo møc sèng hay chÊt l−îng sèng. NhiÒu nhµ x· héi häc t− s¶n th−êng ®ång nhÊt lèi sèng víi møc sèng (Niveau de vie), bëi v× lèi sèng th−êng g¾n víi c¸c thµnh qu¶ s¶n xuÊt, víi lùc l−îng s¶n xuÊt, víi c¸c phóc lîi x· héi b¶o ®¶m vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ®i l¹i, ph−¬ng tiÖn th«ng tin, nhµ ë vµ dÞch vô...Tuy nhiªn, xem xÐt lèi sèng vÒ mÆt møc sèng lµ sù quan t©m chñ yÕu tíi khÝa c¹nh kinh tÕ cña nã. Trªn b×nh diÖn kinh tÕ, kh¸i niÖm møc sèng cña lèi sèng chØ c¸c líp ®èi t−îng: møc ®é tháa m·n nhu cÇu vËt chÊt vµ tinh thÇn ®−îc ®o l−êng b»ng sè l−îng, nh− møc l−¬ng, møc thu nhËp b×nh qu©n tÝnh theo ®Çu ng−êi, møc tiªu dïng thùc phÈm, c«ng nghiÖp, b¶o vÖ søc khoÎ vµ gi¸o dôc, nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë vµ sinh ho¹t 18 v¨n hãa, c¸c quü tiªu dïng. Râ rµng lµ møc sèng rÊt quan träng khi x¸c ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi. Song, lèi sèng kh«ng nh÷ng kh«ng chØ l−îc quy vµo b×nh qu©n thu nhËp cña x· héi, mµ cßn kh«ng thÓ nãi nh÷ng x· héi cã thu nhËp cao lµ nh÷ng x· héi cã lèi sèng ®Ñp. Kh¸c víi møc sèng, chÊt l−îng sèng (QualitÐ de vie) ph¶n ¸nh møc tháa m·n nh÷ng nhu cÇu cã tÝnh phøc t¹p h¬n, kh«ng trùc tiÕp ®−îc ®o b»ng sè l−îng. ChÊt l−îng sèng lµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh c¸c chØ tiªu cã néi dung phong phó cña lao ®éng vµ gi¶i trÝ, c¸c ®iÒu kiÖn lao ®éng vµ sinh ho¹t, chÊt l−îng ¨n, mÆc, ë, ®i l¹i, c¸c ho¹t ®éng h−ëng thô, ®¸nh gi¸ vµ s¸ng t¹o v¨n hãa, tÝnh chÊt yªn æn cña x· héi. Theo nhµ nghiªn cøu lèi sèng ng−êi Mü. William Bell, chÊt l−îng cña cuéc sèng ®−îc ®Æc tr−ng bëi: 1) Sù an toµn thÓ chÊt c¸ nh©n ®èi víi b¹o lùc, bÖnh tËt vµ c¸c tr−êng hîp rñi ro, 2) Sù sung tóc vÒ kinh tÕ vµ tÝnh ®a d¹ng cña hµng tiªu dïng, ®Æc biÖt lµ vÒ thùc phÈm, 3) C«ng b»ng trong khu«n khæ ph¸p luËt, 4) An ninh quèc gia ®èi víi kÎ thï bªn ngoµi vµ bªn trong, 5) B¶o hiÓm lóc giµ yÕu vµ èm ®au, 6) H¹nh phóc tinh thÇn cña c¸ nh©n bao gåm kh¶ n¨ng tù thÓ hiÖn, c¸c quan hÖ phong phó trong gia ®×nh vµ bÌ b¹n, 7) Sù tham gia cña ®êi sèng c¸ nh©n vµo ®êi sèng x· héi, tham gia qu¶n lý, kh¶ n¨ng quyÕt ®Þnh t−¬ng lai cña m×nh trong khu«n khæ ®êi sèng kinh tÕ - x· héi hiÖn ®¹i, 8) B×nh ®¼ng vÒ gi¸o dôc, nhµ ë vµ nghØ ng¬i, 9) ChÊt l−îng ®êi sèng v¨n hãa, 10) QuyÒn tù do c«ng d©n, 11) ChÊt l−îng m«i tr−êng kü thuËt, 12) ChÊt l−îng m«i tr−êng sèng vµ kh¶ n¨ng chèng « nhiÔm 1. Thùc tÕ chÊt l−îng sèng võa g¾n chÆt chÏ víi sè l−îng, võa g¾n liÒn víi b¶n chÊt cña mét chÕ ®é. ChÊt l−îng sèng kh«ng bao chøa toµn bé lèi sèng, bëi v× lèi sèng ®−îc ph¶n ¸nh c¸c ®iÒu kiÖn x· héi trong ho¹t ®éng sèng cña c¸ nh©n. Trong c¸c ph¹m trï liªn quan víi lèi sèng, cã ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc rÊt gÇn víi lèi sèng. Trong tiÕng Nga ph−¬ng thøc lµ Mogyc, trong tiÕng Anh lµ Modus, trong tiÕng Ph¸p Mode, trong tiÕng §øc lµ Weise. Trong triÕt häc, ph−¬ng thøc chØ tr¹ng th¸i vèn cã ®Ó ph©n biÖt víi tr¹ng th¸i ph¶i cã. 1 NhiÒu t¸c gi¶: S®d, tr. 306-307. 19 Ph−¬ng thøc sèng lµ ph¹m trï kinh tÕ - x· héi x¸c ®Þnh nÒn t¶ng kinh tÕ x· héi - tinh thÇn cña lèi sèng. Ph¹m trï ph−¬ng thøc sèng bao chøa nh÷ng chØ tiªu vÒ: tÝnh chÊt cña t− liÖu s¶n xuÊt, gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa, b¶n chÊt tinh thÇn cña chÕ ®é x· héi, ®iÒu kiÖn an sinh x· héi, chÊt l−îng d©n sè, c¬ cÊu nh©n khÈu, nghÒ nghiÖp ®èi víi c¸c ho¹t ®éng sèng. Kh¸i niÖm ph−¬ng thøc sèng gÇn nh− lµ chÕ ®é sèng (Regime de vie). Nh− vËy, víi t− c¸ch lµ ®èi t−îng nghiªn cøu tæng hîp cña triÕt häc, lèi sèng lµ mét c¬ cÊu tæng thÓ bao chøa c¶ nÕp sèng, lÏ sèng, møc sèng, chÊt l−îng sèng, phong c¸ch sèng vµ ph−¬ng thøc sèng g¾n liÒn víi tån t¹i x· héi, ý thøc x· héi vµ ph−¬ng thøc s¶n xuÊt cña x· héi. Trong c¬ cÊu cña lèi sèng cã c¸c chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng vËt chÊt cña x· héi, cã nh÷ng chØ sè thuéc vÒ ®êi sèng tinh thÇn cña x· héi. §Õn nay, trong c¸c nghiªn cøu triÕt häc - x· héi häc, ng−êi ta h×nh dung lèi sèng d−íi d¹ng h×nh thøc mét tæng thÓ c¬ cÊu cña 14 khèi chØ sè. HÖ thèng c¸c chØ sè rÊt phøc t¹p vµ ®å sé. NhiÒu khèi chØ sè vÒ tinh thÇn khã l−îng hãa: 1) Lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng; 2) Phóc lîi vËt chÊt, sù b¶o trî vµ an sinh x· héi g¾n víi c¸c phóc lîi Êy; 3) B¶o ®¶m chç ë, giao th«ng vµ ®i l¹i giao tiÕp; 4) Quan hÖ ®èi víi m«i tr−êng tù nhiªn; 5) Thêi gian rçi vµ dÞch vô sinh ho¹t; 6) H«n nh©n – gia ®×nh; 7) Gi¸o dôc nh©n d©n; 8) Sinh ho¹t vµ c¸c quan hÖ v¨n hãa; 9) C¸c quan hÖ chÝnh trÞ; l0) Quan hÖ d©n téc, téc ng−êi, quan hÖ quèc tÕ; 11) C¸c ph¶n biÖn x· héi; 12) TÝn ng−ìng, niÒm tin, t«n gi¸o; 13) C¸c hiÖn t−îng ph¶n x· héi; vµ cuèi cïng 14) Nh÷ng ®Þnh h−íng gi¸ trÞ d©n c−. Trong 14 khèi chØ sè g¾n víi c¬ cÊu cña bÊt kú mét lèi sèng nµo th× khèi chØ sè vÒ lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng lµ c¬ b¶n vµ rÊt quan träng. TriÕt häc vµ x· héi häc M¸c - Lªnin kh¸c víi c¸c triÕt häc ngoµi m¸cxit ®· kh¼ng ®Þnh lao ®éng vµ thêi gian lao ®éng quyÕt ®Þnh sè l−îng vµ chÊt l−îng lèi sèng. TÝnh chÊt cña lao ®éng ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt s©u trong toµn bé ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi, nã tham gia vµo h×nh thµnh c¸c phÈm h¹nh ®¹o ®øc vµ ®Þnh h−íng hµnh vi, x¸c ®Þnh gi¸ trÞ nh©n c¸ch. Trong c¸c khèi chØ sè vÒ c¬ cÊu cña lèi sèng bao gåm trong b¶n th©n nã c¸c chØ sè võa ë cÊp ®é chÊt l−îng võa ë cÊp ®é sè l−îng. C¸c chØ sè vÒ cÊp ®é 20