Tài liệu Bài giảng tâm lý học 2

TRƯỜNG ĐẠI HỌC QUẢNG BÌNH KHOA SP TIỂU HỌC – MẦM NON BÀI GIẢNG (Lưu hành nội bộ) TÂM LÝ HỌC 2 (Dành cho sinh viên ngành ĐHSP) Tác giả: Nguyễn Thị Xuân Hương Nguyễn Thị Diễm Hằng -1- MỤC LỤC Trang CHƯƠNG 1...................................................................................................................................................................5 NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM ........................................................5 1.1. KHÁI QUÁT VỀ TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM...........................................5 1.1.1. Đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm......................................5 1.2. LÝ LUẬN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM ...................................................................................6 1.2.1. Khái quát chung về sự phát triển tâm lý trẻ em .............................................................................................6 1.2.2. Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em ..........................................................................................10 1.2.3. Dạy học, giáo dục và sự phát triển tâm lý của trẻ.......................................................................................10 1.3. SỰ PHÂN CHIA CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ.........................................................................11 1.3.1. Quan niệm về giai đoạn phát triển tâm lý....................................................................................................11 1.3.2. Phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ...............................................................................................12 CHƯƠNG 2..................................................................................................................................................................13 TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH T RUNG HỌC CƠ SỞ.............................................................................13 2.1. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS............13 2 .1 .1 . N hữ n g y ếu t ố h oà n cả nh kì m h ã m s ự p há t t ri ển t í n h ngư ờ i lớ n ...................................13 2.1.2. N h ữ ng yếu t ố ho à n c ả nh th ú c đ ẩ y s ự p há t t ri ển t ín h ng ườ i l ớ n ....................................14 2.2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ Ở HỌC SINH THCS..........................................14 2.2.1. Sự biến đổi về mặt giải phẫu sinh lý ...........................................................................................................14 2.2.2. Sự thay đổi của điều kiện sống ....................................................................................................................16 2.3. MỘT SỐ QUAN NIỆM VỀ “KHỦNG HOẢNG” TRONG SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS ...................................................................................................................................................17 2.4. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THCS ....................................18 2.4.1. Đặc điểm hoạt động học tập ......................................................................................................................18 2.4.2. Sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS ..........................................................................................19 2.5. HOẠT ĐỘNG GIAO TIẾP Ở LỨA TUỔI HỌC SINH THCS...................................................................................21 2.5.1. Sự hình thành kiểu quan hệ mới...............................................................................................................................21 2.5.2. Hoạt động giao tiếp với bạn bè.....................................................................................................................22 2.6. SỰ PHÁT TRIỂN NHÂN CÁCH Ở HỌC SINH THCS ..............................................................................24 2.6.1. Sự hình thành của tự ý thức..........................................................................................................................24 2.6.2. Sự hình thành tình cảm..................................................................................................................................25 CHƯƠNG 3 ..................................................................................................................................................................28 TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ...................................................................28 3.1. NHỮNG YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN SỰ HÌNH THÀNH PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THPT .............................................................................................................................................................28 3.1.1. Khái niệm tuổi thanh niên.............................................................................................................................28 3.1.2. Đặc điểm cơ thể ............................................................................................................................................28 3.1.3. Điều kiện xã hội của sự phát triển .................................................................................................................30 3.2. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THPT .........................................30 3.2.1. Đặc điểm hoạt động học tập ..........................................................................................................................30 3.2.2. Đặc điểm sự phát triển trí tuệ học sinh THPT .............................................................................................32 3.3. NHỮNG ĐẶC ĐIỂM NHÂN CÁCH CHỦ YẾU .........................................................................................34 3.3.1. Sự phát triển của tự ý thức ...........................................................................................................................34 3.3.2. Sự hình thành thế giới quan..........................................................................................................................35 3.3.3. Giao tiếp và đời sống tình cảm của thanh niên............................................................................................36 -2- 3.4. HOẠT ĐỘNG LAO ĐỘNG VÀ SỰ LỰA CHỌN NGHỀ NGHIỆP CỦA HỌC SINH THPT.................40 3.5. MỘT SỐ VẤN ĐỀ GIÁO DỤC HỌC SINH THPT ....................................................................................40 CHƯƠNG 4. TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC .............................................................................................................43 4.1. GIỚI THIỆU MỘT SỐ HỌC THUYẾT VỀ TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC....................................................43 4.1.1. Thuyết liên tưởng ..........................................................................................................................................43 4.1.2. Thuyết hành vi...............................................................................................................................................43 4.1.3. Thuyết hoạt động...........................................................................................................................................44 4.2. HOẠT ĐỘNG DẠY.........................................................................................................................................46 4.2.1. Khái niệm về hoạt động dạy .........................................................................................................................46 4.2.2. Mục đích của hoạt động dạy ........................................................................................................................46 4.2.3. Con đường để đạt được mục đích của hoạt động dạy ..................................................................................46 4.2.4. Các yếu tố tâm lý cơ bản trong hoạt động dạy............................................................................................47 4.3. HOẠT ĐỘNG HỌC..........................................................................................................................................48 4.3.1. Khái niệm về hoạt động học ...........................................................................................................................48 4.3.2. Bản chất của hoạt động học .........................................................................................................................49 4.3.3. Sự hình thành hoạt động học........................................................................................................................50 4.4. SỰ HÌNH THÀNH KHÁI NIỆM, KỸ NĂNG, KỸ XẢO HỌC TẬP ...........................................................53 4.4.1. Sự hình thành khái niệm ...............................................................................................................................53 4.4.2. Sự hình thành kỹ năng, kỹ xão .....................................................................................................................55 4.5. DẠY HỌC VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ.................................................................................................58 4.5.1. Khái niệm về sự phát triển trí tuệ .................................................................................................................58 4.5.2. Quan hệ giữa dạy học và sự phát triển trí tuệ ..............................................................................................59 CHƯƠNG 5. TÂM LÝ HỌC GIÁO DỤC ............................................................................................................60 5.1. ĐẠO ĐỨC VÀ HÀNH VI ĐẠO ĐỨC ...........................................................................................................60 5.1.1. Khái niệm về đạo đức....................................................................................................................................60 5.1.2. Khái niệm về hành vi đạo đức ......................................................................................................................61 5.2. CẤU TRÚC TÂM LÝ CỦA HÀNH VI ĐẠO ĐỨC......................................................................................62 5.2.1. Tri thức đạo đức và niềm tin đạo đức ..........................................................................................................62 5.2.2. Động cơ đạo đức và tình cảm đạo đức........................................................................................................65 5.2.3. Thiện chí, nghị lực đạo đức và thói quen đạo đức ......................................................................................66 5.2.4. Mối quan hệ giữa các yếu tố tâm lý trong cấu trúc hành vi đạo đức .........................................................67 5.3.1. Tính sẵn sàng hành động có đạo đức ...........................................................................................................67 5.3.2. Ý thức bản ngã...............................................................................................................................................68 5.4. VẤN ĐỀ GIÁO DỤC ĐẠO ĐỨC CHO HỌC SINH PHỔ THÔNG...........................................................69 5.4.1. Tổ chức giáo dục đạo đức cho HS trong nhà trường ..................................................................................69 5.4.2. Xây dựng bầu không khí đạo đức của tập thể.............................................................................................69 5.4.3. Tổ chức giáo dục đạo đức cho học sinh ở trong gia đình ..........................................................................70 5.4.4. Giáo dục đạo đức cho học sinh thông qua sự tự tu dưỡng, tự rèn luyện..................................................70 CHƯƠNG 6. TÂM LÝ HỌC NHÂN CÁCH NGƯỜI THẦY GIÁO .....................................................................72 6.1. SỰ CẦN THIẾT TRAU DỒI NHÂN CÁCH CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ...............................................72 6.2. ĐẶC ĐIỂM LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI GIÁO VIÊN .............................................................................73 6.3. CẤU TRÚC NHÂN CÁCH CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ............................................................................75 6.4. PHẨM CHẤT CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO ..................................................................................................76 6.5. NĂNG LỰC CỦA NGƯỜI THẦY GIÁO .....................................................................................................78 6.6. SỰ HÌNH THÀNH UY TÍN NGƯỜI THẦY GIÁO.....................................................................................82 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................................................................84 -3- LỜI NÓI ĐẦU Tâm lý học 2 là chuyên ngành tâm lý học góp phần trực tiếp hình thành quan điểm sư phạm và bồi dưỡng trình độ nghiệp vụ cho sinh viên khối ngành sư phạm. Nội dung tài liệu gồm 6 chương được quy định khác nhau về thời lượng và được trình bày khác nhau, nhưng cả bài giảng là một thể thống nhất theo quan điểm đổi mới nội dung dạy và học ở bậc đại học. Để tài liệu tiếp tục được hoàn thiện trong những năm tới, chúng tôi mong nhận được ý kiến đóng góp của cán bộ giảng dạy và sinh viên. Xin chân thành cảm ơn! -4- CHƯƠNG 1 NHẬP MÔN TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM 1.1. KHÁI QUÁT VỀ TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI VÀ TÂM LÝ HỌC SƯ PHẠM 1.1.1. Đối tượng, nhiệm vụ nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm 1.1.1.1. Đối tượng của Tâm lý học lứa tuổi Tâm lý học lứa tuổi nghiên cứu quy luật và động lực phát triển tâm lý của con người theo các lứa tuổi khác nhau và xem xét quá trình con người trở thành nhân cách như thế nào. Nghiên cứu các quá trình tâm lý, trạng thái tâm lý, thuộc tính tâm lý ở các lứa tuổi khác nhau và sự khác biệt của chúng ở mỗi cá nhân trong cùng một lứa tuổi. Nghiên cứu các dạng hoạt động (vui chơi, học tập, lao động...) khác nhau và vai trò của chúng đối với sự phát triển tâm lý của cá nhân. Tâm lý học lứa tuổi là một chuyên ngành của TLH nó nghiên cứu các hiện tượng và các qui luật của sự phát triển tâm lý theo các thời kỳ lứa tuổi. Qua đó nêu lên nguyên nhân, động lực của sự phát triển tâm lý cùng với những đặc trưng tâm lý qua các giai đoạn phát triển theo lứa tuổi. Trên cơ sở đó nhà giáo dục sẽ tổ chức quá trình dạy học và giáo dục nhằm nâng cao kết quả. Ngoài ra, tâm lý học lứa tuổi còn phân chia thành những chuyên ngành hẹp để nghiên cứu sâu về từng lứa tuổi. 1.1.1.2. Đối tượng của Tâm lý học sư phạm Tâm lý học Sư phạm nghiên cứu những đặc điểm và những qui luật tâm lý của quá trình lĩnh hội tri thức, rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo, cũng như quá trình hình thành các phẩm chất trí tuệ và sự phát triển nhân cách của trẻ dưới sự tác động của dạy học và giáo dục. Nó nghiên cứu những đặc điểm tâm lý của học sinh và những đặc điểm tâm lý của những người làm công tác giáo dục. Đồng thời xem xét mối quan hệ qua lại giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh với học sinh. Từ đó vạch ra những yêu cầu về nhân cách của cả thầy và trò. Những quan sát hàng ngày cho ta thấy trẻ có những rung cảm và suy nghĩ không giống người lớn, có rất nhiều điều trẻ chưa làm được. Nhưng vấn đề ở đây không phải là ở chỗ trẻ chưa làm được những gì, chưa nắ m được gì...mà ta cần phải hiểu được ở đứa trẻ hiện có những gì, có thể làm được gì, nó sẽ thay đổi như thế nào và sẽ có được những gì trong quá trình sống và hoạt động theo lứa tuổi. Có hiểu được những điều đó ta mới hiểu được nguyên nhân của những phẩm chất tâm lý mới đặc trưng cho nhân cách. Mặt khác, ở mỗi lứa tuổi có những thuận lợi và khó khăn riêng đòi hỏi ta phải có phương pháp giáo dục thích hợp với từng lứa tuổi và từng cá nhân. Trong quá trình dạy học và giáo dục nếu ta không chú ý tới điều đó thì dù người giáo viên có am hiểu khoa học đến đâu cũng khó có thể đạt được kết quả tốt trong công tác sư phạm của mình. 1.1.1.3. Nhiệm vụ của Tâm lí học lứa tuổi và Tâm lí học sư phạm a. Nhiệm vụ của Tâm lí học lứa tuổi: Tâm lí học lứa tuổi chỉ ra các đặc điểm tâm lí của con người được hình thành và phát triển trong từng giai đoạn lứa tuổi, những quy luật hình thành và biểu hiện tâm lí của con người trong mỗi giai đoạn phát triển tâm lí, chỉ ra các điều -5- kiện, động lực của sự phát triển tâm lí; Tâm lí học lứa tuổi cung cấp cơ sở tâm lí lứa tuổi của việc vận dụng các nguyên tắc, phương pháp, biện pháp dạy học và giáo dục phù hợp với đặc điểm và quy luật tâm lí lứa tuổi, tổ chức hợp lí quá trình sư phạm nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động dạy học và giáo dục. b. Nhiệm vụ của Tâm lí học sư phạm: Chỉ ra các qui luật tâm lí của việc dạy học và giáo dục; Nghiên cứu những vấn đề tâm lí học của việc hình thành tri thức khoa học, kỹ năng, kỹ xảo, các phẩm chất nhân cách của người học; Chỉ ra cơ sở tâm lí của việc điều khiển quá trình dạy học, giáo dục trong và ngoài nhà trường, xây dựng mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh với nhau, giữa nhà trường với gia đình và các lực lượng giáo dục khác; Nghiên cứu đặc trưng lao động sư phạm của giáo viên, hệ thống phẩm chất, năng lực của người giáo viên, việc tự rèn luyện và hoàn thiện nhân cách, năng lực nghề nghiệp của người thầy giáo. 1.1.2. Mối quan hệ giữa tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm Tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm là những chuyên ngành của tâm lý học, đều dựa trên cơ sở của TLH đại cương. TLH đại cương cung cấp cho hai chuyên ngành này những khái niệm cơ bản về các hiện tượng tâm lý để hai chuyên ngành này sử dụng khi đi sâu vào đối tượng nghiên cứu của mình, tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm cùng có chung khách thể nghiên cứu đó là những con người bình t hường ở những giai đoạn phát triển khác nhau. Nếu ta nghiên cứu sự phát triển tâm lý của trẻ theo từng lứa tuổi thì nó sẽ là đối tượng nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi. Nếu nghiên cứu con người với tư cách là người học dưới tác động có mục đích của nhà giáo dục thì nó lại là đối tượng của tâm lý học sư phạm. Tuy có đối tượng nghiên cứu khác nhau nhưng chúng có mối quan hệ chặt chẽ và thống nhất với nhau. Những kết quả nghiên cứu của tâm lý học lứa tuổi sẽ là cơ sở khoa học quan trọng để thiết kế quá trình phát triển nhân cách của trẻ. Mặt khác, nhờ những thành tựu của tâm lý học sư phạm chúng ta sẽ có điều kiện cải tiến và nâng cao hiệu quả của dạy học và giáo dục, đồng thời còn tạo cơ sở khoa học để xây dựng nội dung và phương pháp dạy học và giáo dục phù hợp với từng lứa tuổi. Cả tâm lý học lứa tuổi và tâm lý học sư phạm đều nghiên cứu trẻ em trong quá trình dạy học và giáo dục và cùng phục vụ đắc lực cho sự phát triển của chính đứa trẻ đó. Do đó, sự phân ranh giới giữa hai chuyên ngành là chỉ có tính chất tương đối. 1.2. LÝ LUẬN VỀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ TRẺ EM 1.2.1. Khái quát chung về sự phát triển tâm lý trẻ em 1.2.1.1. Quan niệm về trẻ em Buổi đầu của xã hội loài người, chưa thể có được khái niệm về trẻ em. Thuở ấy, người ta coi trẻ em là người lớn thu nhỏ lại, nghĩa là giữa trẻ em và người lớn chỉ có sự khác nhau về số lượng, tầm cỡ, kích thước chứ không khác nhau về chất lượng của các hiện tượng tâm lý. Bởi vì hoạt động của người lớn không cao hơn hẳn với hoạt động của trẻ em, cũng làm bấy nhiêu việc với những thao tác giống hệt nhau. Thời bấy giờ, những thao tác lao động sản xuất không khác bao nhiêu so với thao tác sử dụng công cụ sinh hoạt. Các thao tác hoạt động còn quá thô sơ, đơn điệu khiến cho sự khác biệt về tâm lý giữa trẻ em và -6- người lớn coi như không đáng kể. Xã hội càng văn minh, tuổi thơ được kéo dài hơn, công cụ lao động đòi hỏi phải có những thao tác phức tạp hơn. Nên những thao tác sử dụng các công cụ lao động cao hơn những thao tác sử dụng các đồ dùng sinh hoạt. Sự khác nhau đó đã làm cho tâm lý của trẻ em và người lớn có sự khác nhau về chất J.Rútxô (1712 - 1778) đã nhận xét: Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại và người lớn không phải lúc nào cũng có thể hiểu được trí tuệ, nguyện vọng và tình cảm độc đáo của trẻ, vì “trẻ em có những cách nhìn, cách suy nghĩ và cảm nhận riêng của nó”. Sự khác nhau giữa trẻ em và người lớn là sự khác nhau về chất. TLH duy vật biện chứng cho rằng: Trẻ em không phải là người lớn thu nhỏ lại, trẻ em là trẻ em, nó vận động và phát triển theo quy luật trẻ em. Ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời đứa trẻ là một con người, một thành viên xã hội, nó đã có nhu cầu đặc trưng của con người đó là nhu cầu giao tiếp với người lớn. Do đó, người lớn cần có những hình thức ngôn ngữ riêng để giao tiếp với trẻ, người lớn phải có cách nuôi nấng, dạy dỗ nó theo kiểu người (trẻ phải được bú sữa mẹ, được ăn chín, được ủ ấm, nhất là cần phải được âu yếm, thương yêu…) và người lớn phải giúp trẻ tiếp thu nền văn hóa xã hội của loài người. Những điều kiện sống và hoạt động ở các thời kỳ lịch sử khác nhau là rất khác nhau, mỗi thời đại khác nhau lại có sản phẩm trẻ em của riêng mình, chính vì thế mà ta không nên áp đặt những tiêu chuẩn phát triển hay phương pháp giáo dục trẻ em ở thời đại xưa cho thời đại nay. 1.2.1.2. Quan niệm sai lầm về sự phát triển tâm lý của trẻ Quan niệm duy tâm cho rằng: Sự phát triển tâm lý của trẻ chỉ là sự tăng hay giảm về số lượng mà không có sự biến đổi về chất lượng của các hiện tượng tâm lý đang được phát triển. Ví dụ: sự phát triển ngôn ngữ của trẻ chỉ là sự tăng về số lượng từ; tăng thời gian tập trung chú ý... Nhìn chung, sự tăng hay giảm về số lượng các hiện tượng tâm lý cũng có ý nghĩa nhất định trong sự phát triển tâm lý của trẻ, nhưng nó không thể giới hạn toàn bộ sự phát triển tâm lý của trẻ. Quan niệm này đã xem sự phát triển của mỗi hiện tượng tâm lý như là quá trình diễn ra một cách tự phát không tuân theo qui luật, con người không thể nhận thức được và không thể điều khiển được nó. Có nghĩa là đứa trẻ sinh ra như thế nào thì lớn lên nó sẽ như thế ấy theo kiểu “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính” và người ta mất lòng tin vào sự cải tạo con người. Quan niệm sai lầm này được biểu hiện rõ ở nội dung của thuyết tiền định, thuyết duy cảm, thuyết hội tụ hai yếu tố. a. Thuyết tiền định Thuyết tiền định coi sự phát triển tâm lý là do các tiềm năng sinh vật gây ra và con người có tiềm năng đó ngay từ khi ra đời. Mọi đặc điểm tâm lý chung và có tính chất cá thể nếu là tiền định (đều được quyết định trước), đều có sẵn trong các cấu trúc sinh vật và sự phát triển chỉ là quá trình trưởng thành, chín muồi của những thuộc tính đã có sẵn ngay từ đầu và được quyết đ ịnh trước bằng con đường di truyền. Gần đây, sinh học đã phát hiện ra cơ chế gen di truyền và người ta đã cho rằng: những thuộc tính của nhân cách, năng lực cũng được mã hoá, chương trình hoá trong các trang bị gen. Phái nhi đồng học cho rằng: Di truyền là nhân tố cơ bản quyết định “Cha mẹ ngu đần thì sinh con ngu đần”. Họ coi quy luật lặp lại là quy luật cơ bản của sự phát triển. Sự phát triển của giống lặp lại sự phát triển của -7- loài (Theo quan niệm của nhà tâm lý học người Đức V.Stecnơ đã so sánh sự phát triển của cá thể với sự tiến hóa động vật và lịch sử loài người như vậy). Thuyết tiền định đã đề cao vai trò của yếu tố bẩm sinh di truyền mà hạ thấp vai trò của giáo dục. Họ cũng đề cập tới vai trò của giáo dục và môi trường nhưng những yếu tố đó chỉ là yếu tố điều chỉnh làm thể hiện một nhân tố bất biến nào đó ở trẻ. Do vậy, mọi sự can thiệp vào quá trình phát triển tự nhiên của trẻ là sự tùy tiện không thể tha thứ. b. Thuyết duy cảm Thuyết duy cảm giải thích sự phát triển tâm lý trẻ em bằng những tác động của môi trường xung quanh. Họ cho rằng: môi trường là nhân tố quyết định sự phát triển tâm lý của trẻ. Họ hiểu môi trường xã hội một cách siêu hình bất biến quyết ñịnh trước số phận con người, còn con người được xem là đối tượng thụ động trước ảnh hưởng của môi trường. Do vậy, muốn nghiên cứu tâm lý con người thì chỉ cần phân tích cấu trúc của môi trường trong đó con người đang sống và hoạt động. Môi trường nào thì tạo ra con người nấy theo kiểu “Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng.” Các nhà triết học Pháp cho rằng trẻ em ngay từ lúc lọt lòng đã có những tiềm năng bẩm sinh như nhau, sự khác biệt về tâm lý là do môi trường và giáo dục khác nhau. Quan điểm này bắt nguồn từ nước Anh họ coi đứa trẻ như “tờ giấy trắng” hoặc như “tấm bảng sạch sẽ” người lớn muốn vẽ lên đó cái gì cũng được. Với quan niệm như vậy, họ sẽ không giải thích được tại sao trong cùng môi trường như nhau lại có những nhân cách rất khác nhau. Quan điểm của các nhà TLH duy vật biện chứng cho rằng: Con người sống trong môi trường đều phải chịu ảnh hưởng của môi trường, nhưng con người không thụ động chịu sự tác động của môi trường mà con người luôn thể hiện tính tích cực hoạt động để cải tạo môi trường cho phù hợp với nhu cầu lợi ích của con người. C.Mác nói: Hoàn cảnh chỉ tạo ra con người trong chừng mực con người tác động lại hoàn cảnh. c. Thuyết hội tụ hai yếu tố Thuyết hội tụ hai yếu tố lại coi sự phát triển tâm lý của trẻ là do hai yếu tố bẩm sinh di truyền và môi trường quyết định. Họ hiểu sự tác động của hai yếu tố đó một cách máy móc, dường như sự tác động qua lại giữa chúng có quyết định trực tiếp tới quá trình phát triển tâm lý của trẻ, trong đó, yếu tố bẩm sinh di truyền giữ vai trò quyết định và môi trường sống chỉ là điều kiện để biến những “đặc điểm tâm lý đã được định sẵn” thành hiện thực. Theo họ thì nhịp độ và giới hạn của sự phát triển là tiền định và những đặc điểm tâm lý được thế hệ trước truyền lại cho thế hệ sau dưới dạng có sẵn bất biến. Một số người theo thuyết này cũng đề cập tới ảnh hưởng của môi trường đối với sự phát triển tâm lý của trẻ. Nhưng họ xem môi trường như là cái gì riêng biệt tách khỏi toàn bộ đời sống xã hội. Môi trường xung quanh đó thường xuyên ổn định và ảnh hưởng có tính chất quyết định tới sự phát triển của trẻ, nó không phụ thuộc vào hoạt động sư phạm của nhà giáo dục, vào tính tích cực hoạt động ngày càng tăng của trẻ. Tóm lại: Cả ba thuyết trên tuy hình thức bề ngoài có vẻ khác nhau nhưng thực chất đều có những sai lầm giống nhau là: đều thừa nhận đặc điểm tâm lý của con người là bất biến và được định trước do tiềm năng sinh vật di truyền hoặc do ảnh hưởng của môi -8- trường bất biến. Các quan niệm này đánh giá không đúng vai trò của giáo dục, họ phủ nhận tính tích cực hoạt động của cá nhân, coi đứa trẻ như là một thực thể tự nhiên thụ động. Vì phủ nhận tính tích cực của trẻ nên họ không giải thích được vì sao trong cùng điều kiện của môi trường xã hội hay những ñiều kiện sống khác nhau lại hình thành nên những nhân cách khác nhau. 1.2.1.3. Quan niệm duy vật biện chứng về sự phát triển tâm lý của trẻ Triết học Mác xit cho rằng: Phát triển là quá trình biến đổi của sự vật từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp. Đó là quá trình tích lũy về số lượng dẫn đến sự thay đổi về chất lượng. Là quá trình nảy sinh cái mới trên cơ sở cái cũ, do sự đấu tranh giữa các mặt đối lập nằm ngay trong bản thân sự vật hiện tượng. TLH Mác xit cho rằng: Sự phát triển tâm lý của trẻ không phải là sự tăng hay giảm về số lượng mà là quá trình biến đổi về chất trong tâm lý. Sự thay đổi về lượng của các chức năng tâm lý dẫn tới sự thay đổi về chất và đưa đến sự hình thành cái mới một cách nhảy vọt. Sự phát triển tâm lý chỉ xảy ra khi tạo được cái mới chưa hề có trong vốn liếng tâm lý của nó. Sự xuất hiện cái mới về chất khiến cho những cái cũ vốn có phải được cấu tạo lại chứ không phải là sự cộng thêm vào. Chính sự đấu tranh của mâu thuẫn bên trong giữa cái mới và cái cũ đã biến đứa trẻ thành người lớn. Sự biến đổi về chất lượng đã tạo nê n những bước nhảy vọt liên tục đánh dấu một bước chuyển biến từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác. Sự phát triển tâm lý của trẻ là quá trình trẻ lĩnh hội nền văn hóa xã hội của loài người, đó là kết quả hoạt động của chính đứa trẻ với những đối tượng mà loài người đã tạo ra. Trẻ không tự lớn lên giữa môi trường sống, mà nó chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội nhờ sự chỉ bảo, giáo dục của người lớn. Người lớn giúp trẻ nắm được ngôn ngữ dân tộc, phương thức hoạt động... giúp trẻ có được năng lực người. Nhờ sự tiếp xúc và sự hướng dẫn của người lớn mà những quá trình nhận thức, kỹ năng kỹ xảo và cả những nhu cầu xã hội của trẻ được hình thành và phát triển. Những biến đổi về chất trong tâm lý của trẻ sẽ đưa trẻ từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác. Bất cứ một mức độ nào của trình độ phát triển trước cũng là sự chuẩn bị cho trình độ. Sự phát triển tâm lý trẻ đầy biến động và diễn ra cực kỳ nhanh chóng. Đó là một quá trình không phẳng lặng mà có khủng hoảng và đột biến. Chính hoạt động của đứa trẻ dưới sự hướng dẫn của người lớn làm cho tâm lý của trẻ được hình thành và phát triển từ thời kỳ lứa tuổi này sang thời kì lứa tuổi khác. Các nhà tâm lý học duy vật biện chứng cũng thừa nhận rằng sự phát triển tâm lý chỉ có thể xảy ra trên nền của một cơ sở vật chất nhất định (trên cơ thể người với những đặc điểm bẩm sinh di truyền nhất định). Không có sự phát triển cơ thể bình thường, không có hoạt động bình thường của não bộ sẽ không có sự phát triển tâm lý bình thường. Những đặc điểm của cơ thể có thể qui định con đường và phương thức khác nhau của sự phát triển các thuộc tính tâm lý, có thể ảnh hưởng tới tốc độ, đỉnh cao của các thành tựu của con người trong một lĩnh vực hoạt động nào đó. Những đặc điểm cơ thể là tiền ñề, là điều kiện cần thiết để phát triển tâm lý, nhưng nó không quyết định trước sự phát triển tâm lý. Những đặc điểm đó chỉ là khả năng của sự phát triển tâm lý. Khả năng đó có trở thành -9- hiện thực hay không còn phụ thuộc vào tổ hợp những yếu tố khác nữa là trẻ phải được sống và hoạt động trong điều kiện xã hội tương ứng thì những khả năng đó mới trở thành hiện thực và tâm lý mới được phát triển. 1.2.2. Quy luật chung của sự phát triển tâm lý trẻ em 1.2.2.1. Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý Trong những điều kiện bất kỳ hay ngay cả trong những điều kiện thuận lợi nhất của giáo dục thì những biểu hiện và những chức năng tâm lý khác nhau cũng phát triển ở những mức độ khác nhau. Trong đó, có những thời kỳ tối ưu đối với sự phát triển của một hình thức hoạt động tâm lý nào đó. Ví dụ: Trẻ từ 1-5 tuổi là giai đoạn thuận lợi cho sự phát triển về ngôn ngữ. Tuổi học sinh tiểu học thuận lợi cho sự hình thành những kỹ xảo vận động... Tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý còn được thể hiện ở giữa các cá nhân trong cùng một độ tuổi. Ví dụ: sự phát triển về thể chất ở tuổi thiếu niên... 1.2.2.2. Tính trọn vẹn của tâm lý Cùng với sự phát triển của lứa tuổi thì tâm lý con người ngày càng có tính trọn vẹn, thống nhất và bền vững. Sự phát triển tâm lý là sự chuyển biến dần các trạng thái tâm lý thành các đặc điểm tâm lý riêng của cá nhân. Tâm lý trẻ nhỏ phần lớn là một tổ hợp thiếu hệ thống, những tâm trạng rời rạc khác nhau. Sự phát triển thể hiện ở chỗ những tâm trạng đó dần dần chuyển thành các nét của nhân cách. Ví dụ: Tâm trạng vui vẻ thoải mái nảy sinh trong quá trình lao động chung, phù hợp với lứa tuổi nếu được lặp lại thường xuyên nó sẽ chuyển thành lòng yêu lao động. Tính trọn vẹn của tâm lý còn phụ thuộc nhiều vào động cơ chỉ đạo hành vi của trẻ. Dưới tác động của giáo dục làm cho kinh nghiệm sống ngày càng được mở rộng thì động cơ hành vi của trẻ ngày càng trở nên tự giác và có ý nghĩa xã hội, điều đó được bộc lộ rất rõ trong nhân cách của trẻ. 1.2.2.3. Tính mềm dẻo và khả năng bù trừ Hệ thần kinh của trẻ em rất mềm dẻo, nên mọi tác động giáo dục có thể làm thay đổi tâm lý trẻ em. Tính mềm dẻo cũng tạo khả năng bù trừ có nghĩa là: khi có một chức năng tâm lý hoặc sinh lý nào đó yếu hoặc thiếu thì những chức năng tâm lý khác được tăng cường, phát triển mạnh hơn để bù đắp cho hoạt động không đầy đủ của những chức năng bị yếu hoặc bị hỏng đó. Ví dụ: Người khuyết tật về thị giác được bù đắp bằng sự phát triển mạnh mẽ của thính giác. Sự phát triển tâm lý trẻ em không tuân theo quy luật sinh học mà tuân theo quy luật xã hội. Cho dù bộ óc của con người có tinh vi đến đâu chăng nữa nhưng nếu không sống trong xã hội loài người, không được hưởng sự giáo dục và dạy dỗ của thế hệ trước thì đứa trẻ cũng không thể trở thành nhân cách được. 1.2.3. Dạy học, giáo dục và sự phát triển tâm lý của trẻ Sự phát triển tâm lý của trẻ là sự lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội lịch sử. Nhưng trẻ chỉ có thể lĩnh hội kinh nghiệm xã hội và phát triển tâm lý của bản thân nhờ sự tiếp xúc với người lớn. Nhưng sự tiếp xúc với người lớn chỉ có thể đạt hiệu quả tốt khi nó được diễn ra - 10 - trong quá trình hoạt động sư phạm (dưới tác động của dạy học và giáo dục). Vì giáo dục và dạy học là con đường đặc biệt để truyền đạt kinh nghiệm xã hội, những phương tiện hoạt động cho thế hệ sau. Do vậy, giáo dục giữ vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lý trẻ. Tính chủ đạo của giáo dục được thể hiện ở những điểm sau: - Giáo dục vạch ra chiều hướng cho sự phát triển nhân cách và tổ chức dẫn dắt sự hình thành phát triển nhân cách của trẻ theo chiều hướng đó. - Giáo dục có thể tạo điều kiện thuận lợi để cho những tư chất của trẻ được bộc lộ, phát triển để có thể biến khả năng của trẻ thành hiện thực. - Giáo dục có thể đem lại những cái mà yếu tố bẩm sinh di truyền hoặc môi trường tự nhiên không thể đem lại được. - Giáo dục có thể bù đắp lại những thiếu hụt do khuyết tật hay do bệnh tật đem lại. Đồng thời, nó có thể uốn nắn những nét tâm lý xấu được hình thành do ảnh hưởng tự phát của môi trường để nhân cách của trẻ được phát triển tốt đẹp. Khi khẳng định vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự phát triển tâm lý của trẻ ta cần lưu ý rằng: Tâm lý con người mang tính chủ thể, những tác động của điều kiện bên ngoài luôn luôn bị khúc xạ thông qua kinh nghiệm sống của con người. Do vậy những học sinh khác nhau có thể có thái độ khác nhau trước cùng một yêu cầu của giáo viên. Mặt khác, con người là một chủ thể tích cực hoạt động có thể tự giác thay đổi được chính bản thân mình, nên mọi tác động bên ngoài chỉ ảnh hưởng tới tâm lý con người một cách gián tiếp thông qua quá trình tác động qua lại của con người với môi trường. Giáo dục, dạy học có vai trò chủ đạo đối với sự phát triển tâm lý của trẻ, chúng có quan hệ biện c hứng với nhau hai quá trình này không phải là hai quá trình diễn ra song song mà chúng thống nhất với nhau có quan hệ tương hỗ với nhau. Bởi vì, sự phát triển tâm lý của trẻ chỉ có thể diễn ra một cách tốt đẹp trong điều kiện dạy học và giáo dục. Để giữ được vai trò chủ đạo thì giáo dục và dạy học phải luôn kích thích, dẫn dắt sự phát triển chứ không phải là sự chờ đợi sự phát triển. Giáo dục phải đi trước một bước để đón bắt sự phát triển, tạo nên ở trẻ quá trình giải quyết mâu thuẫn liên tục để thúc đẩy sự phát triển. Tuy vậy, trong khi kích thích sự phát triển thì dạy học và giáo dục cần phải tính đến mức độ trẻ đã đạt được, tính đến đặc điểm lứa tuổi và qui luật bên trong của sự phát triển. Muốn tâm lý của trẻ phát triển đúng đắn thì bên cạnh yếu tố giáo dục rất cần sự tự giáo dục của trẻ trong tất cả các thời kỳ của cuộc đời. 1.3. SỰ PHÂN CHIA CÁC GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ 1.3.1. Quan niệm về giai đoạn phát triển tâm lý Có nhiều quan niệm khác nhau về sự phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ. Quan niệm sinh vật coi sự phát triển tâm lý như là một quá trình sinh vật tự nhiên. Họ căn cứ vào những nhân tố sinh vật thuần túy (như sự thay răng hay mọc răng của trẻ...) đã khẳng định tính bất biến, tính tuyệt đối của các giai đoạn lứa tuổi. Quan niệm khác lại phủ nhận khái niệm lứa tuổi, họ coi sự phát triển như là sự tích lũy tri thức, kỹ năng kỹ xảo một cách đơn giản. Quan điểm của TLH Mácxit, đại diện là L.X.Vưgốtxki coi lứa tuổi là một thời kỳ - 11 - phát triển nhất định đóng kín một cách tương đối. Trong mỗi thời kỳ có qui luật phát triển chung và được thể hiện một cách độc đáo về chất. Khi chuyển từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác bao giờ cũng xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới chưa từng có trong các thời kỳ trước. Những cấu tạo mới này cải tổ lại và làm biến đổi chính tiến trình phát triển tâm lý của trẻ. Những đặc điểm lứa tuổi là đặc điểm chung, đặc trưng, điển hình nhất, chỉ ra phương hướng phát triển chung. Nhưng lứa tuổi không phải là phạm trù tuyệt đối, bất biến mà giai đoạn lứa tuổi chỉ có ý nghĩa tương đối. Giới hạn tuổi chỉ có ý nghĩa như là yếu tố thời gian trong quá trình phát triển của trẻ chứ nó không quyết định trực tiếp sự phát triển nhân cách. Tuổi có thể phù hợp với trình độ phát triển tâm lý của trẻ, hoặc có thể đi nhanh hơn hay chậm hơn... là do ta biết tận dụng thời gian và điều kiện giáo dục để tổ chức cuộc sống của trẻ. 1.3.2. Phân chia giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ Các nhà TLH Mác xit đã căn cứ vào sự thay đổi căn bản trong điều kiện sống và hoạt động của trẻ, vào sự phát triển về thể chất ở trẻ và sự thay đổi trong cấu trúc chức năng tâm lý của trẻ. Người ta chia sự phát triển tâm lý của trẻ như sau : * Giai đoạn trước tuổi học: + Tuổi sơ sinh: 0 - 2 tháng + Tuổi hài nhi: Từ 2 - 12 tháng + Tuổi nhà trẻ: Từ 1 - 3 tuổi + Tuổi mẫu giáo: Từ 3 - 6 tuổi. Hoạt động chủ đạo trong giai đoạn này là hoạt động vui chơi. * Giai đoạn tuổi HS: + Tuổi nhi đồng: Từ 6 - 11 tuổi + Tuổi thiếu niên: Từ 11 - 15 tuổi + Tuổi đầu thanh niên: Từ 15 -18 tuổi. Hoạt động chủ đạo trong giai đoạn này là hoạt động học tập. Mỗi thời kỳ có một vị trí, vai trò nhất định trong quá trình chuyển từ đứa trẻ mới sinh sang một nhân cách trưởng thành. Mỗi thời kỳ có những nét tâm lý đặc trưng nhất định mà đứa trẻ phải trải qua. Sự chuyển từ thời kỳ này sang thời kỳ khác bao giờ cũng gắn với sự xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới về chất. CÂU HỎI HƯỚNG DẪN ÔN TẬP VÀ THẢO LUẬN 1. Tóm tắt nội dung cơ bản của thuyết tiền định, thuyết duy cảm, thuyết hội tụ hai yếu tố về nguồn gốc phát triển tâm lý trẻ em. Những thuyết đó có điểm gì cần phê phán ? 2. Hãy phân tích nội dung của quan điểm duy tâm và quan điểm duy vật về sự phát triển tâm lý của trẻ? Tại sao lại có sự khác nhau đó? Từ đó rút ra kết luận sư phạm cần thiết. 3. Phân tích vai trò chủ đạo của giáo dục đối với sự phát triển tâm lý của trẻ. - 12 - 4. Tại sao nói giai đoạn phát triển tâm lý chỉ có ý nghĩa tương đối ? 5. Các nhà tâm lí học hiện đại đã căn cứ vào những yếu tố nào để phân chia sự phát triển tâm lí của trẻ ra thành các giai đoạn theo lứa tuổi khác nhau. Vai trò của hoạt động chủ đạo trong mỗi thời kì lứa tuổi đã ảnh hưởng tới sự phát triển tâm lí của trẻ như thế nào? 6. Sưu tầm ca dao, tục ngữ phản ánh quan điểm của nhân dân ta xoay quanh các vấn đề: Di truyền và sự phát triển tâm lý của trẻ em. Hoàn cảnh và sự phát triển tâm lý trẻ em. Giáo dục và sự phát triển tâm lý trẻ em. Tính tích cực hoạt động của trẻ và sự phát triển tâm lý của chúng. Vận dụng quan điểm của tâm lý học Mácxit phân tích những quan niệm đúng, sai, chưa đầy đủ của các câu ca dao, tục ngữ đó. * Thảo luận: Các điều kiện khác nhau của sự phát triển tâm lí của trẻ gồm những điều kiện nào? Vai trò của chúng ra sao? Từ đó rút ra kết luận sư phạm cần thiết. CHƯƠNG 2 TÂM LÝ HỌC LỨA TUỔI HỌC SINH TRUNG HỌC CƠ SỞ 2.1. VỊ TRÍ, Ý NGHĨA CỦA GIAI ĐOẠN PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS Tuổi học sinh trung học cơ sở (THCS) là những học sinh từ 11-15 tuổi. Các em đang học từ lớp 6-9 ở trường THCS. Lứa tuổi này có một vị trí đặc biệt quan trọng và phức tạp, đây là thời kỳ chuyển từ thời thơ ấu sang tuổi trưởng thành. Sự chuyển tiếp đó tạo nên nội dung cơ bản và sự khác biệt đặc thù về mọi mặt so với các em ở thời kỳ lứa tuổi khác: biểu hiện ở sự phát triển mạnh mẽ nhưng mất cân đối về cơ thể, xuất hiện sự phát dục và hình thành những phẩm chất mới về trí tuệ và đạo đức... Sự xuất hiện những yếu tố mới của sự trưởng thành là do kết quả của sự biến đổi cơ thể, của sự tự ý thức, của các kiểu quan hệ với người lớn với bạn bè và của các dạng hoạt động... Sự phát triển tâm lý ở lứa tuổi này diễn ra không đồng đều về mọi mặt ở giữa các cá nhân trong cùng lứa tuổi. Điều đó quyết định sự tồn tại song song “vừa tính trẻ con vừa tính người lớn”. Mặt khác, ở những em cùng độ tuổi lại có sự khác biệt về mức độ phát triển ở các khía cạnh khác nhau về tính người lớn. Sự phát triển tâm lý khác nhau giữa các cá nhân là do hoạt động và hoàn cảnh sống của các em khác nhau. 2 .1 .1 . N hững y ế u tố hoà n c ả nh kì m h ã m sự phá t tr iể n tí nh ng ười lớ n Một mặt hoàn cảnh sống có chứa đựng những yếu tố kìm hãm sự phát triển tính người lớn ở trẻ. Trong gia đình các em chỉ chú tâm vào việc học tập, không có những nghĩa vụ khác, không tham gia vào những công việc khác của gia đình, xã hội... - 13 - 2.1.2. N hữ ng yế u t ố ho à n c ả nh t húc đ ẩy s ự phá t t r iể n t í nh ng ư ời lớ n Mặt khác, trong hoàn cảnh sống lại chứa đựng những yếu tố thúc đẩy sự phát triển tính người lớn là do cha mẹ các em quá bận rộn, gia đình gặp nhiều khó khăn trong đời sống đòi hỏi trẻ phải lao động nhiều trong đời sống nên trẻ sớm có tính độc lập, tự chủ hơn. Chính sự khác nhau trong hoàn cảnh sống và hoạt động đã tạo ra sự khác biệt về tính người lớn ở thiếu niên. Chính sự phát triển tính người lớn khác nhau đã làm hình thành những giá trị cuộc sống có nội dung khác nhau. Đâ y là thời kỳ hình thành những cơ sở phương hướng của những quan điểm xã hội và đặc điểm nhân cách, chúng sẽ được tiếp tục phát triển trong tuổi thanh niên. 2.2. NHỮNG ĐIỀU KIỆN VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ Ở HỌC SINH THCS 2.2.1. Sự biến đổi về mặt giải phẫu sinh lý 2.2.1.1. Cơ thể phát triển mạnh mẽ nhưng không cân đ ối Chiều cao tăng nhanh rõ rệt, trung bình 1 năm cao khoảng từ 5- 6 cm (đối với nam) và cao từ 4-5 cm (đối với nữ). Các em nữ thường cao nhanh hơn các em nam cùng độ tuổi, nhưng đến 18 - 20 tuổi sự phát triển chiều cao của nữ dừng lại. Các em nam ở độ tuổi 15 16 thì cao đột biến vượt các em nữ và đến 24 - 25 tuổi mới dừng lại. Trọng lượng cơ thể mỗi năm tăng từ 2 - 6 kg, vòng ngực cũng tăng, đó là yếu tố đặc biệt trong sự phát triển thể chất ở tuổi thiếu niên. Nó đã làm cho cơ thể thiếu niên thay đổi hẳn so với t uổi nhi đồng. Hệ xương phát triển mạnh đặc biệt là xương tay, xương chân phát triển rất nhanh, nhưng xương ngón tay, xương ngón chân và xương lồng ngực phát triển chậm hơn. Xương sống của các em dưới 14 tuổi còn có các đốt sụn xen kẽ giữa các đốt xương sống vì thế cột sống của các em rất dễ bị cong vẹo. Người lớn cần chú ý tư thế ngồi, không nên bắt các em làm việc quá sức... Hệ cơ phát triển mạnh vào cuối tuổi dậy thì nhưng lại phát triển chậm hơn so với hệ xương nên ta thường thấy lứa tuổi này không mập mà có dáng cao gầy thiếu cân đối. Do sự mất cân đối giữa hệ cơ và hệ xương nên các em thường có vẻ lóng ngóng vụng về, khi làm việc thường thiếu thận trọng hay làm đổ bể. Bản thân các e m cũng ý thức được sự lóng ngóng, vụng về của mình nên cố gắng che giấu nó bằng điệu bộ không tự nhiên, cầu kì hoặc có thái độ mạnh bạo can đảm để người khác không chú ý đến vẻ bề ngoài của mình. Nên chỉ cần một sự mỉa mai, chế giễu nhẹ nhàng về hình thể, tư thế đi đứng của các em đều gây cho các em những phản ứng mạnh mẽ biểu hiện rõ ở các em nam. Hệ thống tim mạch phát triển không đồng đều, thể tích tim tăng rất nhanh, huyết áp tim tăng, hoạt động của tim nhanh hơn, mạnh hơn nhưng đường kính của các mạch máu lại phát triển chậm tạo ra sự rối loạn tạm thời của hệ tuần hoàn máu, thiếu niên thường có biểu hiện hay nhức đầu chóng mặt, có cảm giác mệt mỏi, uể oải khi làm việc... 2.2.1.2. Hệ thần kinh cao cấp Ở thiếu niên tuyến nội tiết bắt đầu hoạt động mạnh đặc biệt là tuyến giáp trạng thường dẫn đến sự rối loạn của hoạt động thần kinh. Quá trình hưng phấn mạnh hơn quá trình ức chế làm c ho thiếu niên khó làm chủ được cảm xúc của mình. Các em dễ bị kích động, dễ mất bình tĩnh nên thường có những phản ứng gay gắt, mạnh mẽ nên dễ bị vi phạm kỷ luật...Hệ thần kinh của thiếu niên chưa có khả năng chịu đựng được những kích thích mạnh đơn điệu - 14 - kéo dài. Nên khi gặp những kích thích như thế sẽ làm cho các em bị ức chế hay ở tình trạng dễ bị kích động. Vì vậy, mà ta thường gặp ở lứa tuổi này biểu hiện như sự uể oải, thờ ơ, lơ đễnh, dễ bực tức, cáu gắt, mất bình tĩnh... nên dễ vi phạm kỷ luật hoặc có những hành vi xấu không đúng với bản chất của các em. Do có sự biến đổi trong các chức năng của hệ thần kinh thực vật nên đã ảnh hưởng tới hoạt động tim mạch và hô hấp, các em cảm thấy khó thở, đau ở vùng tim, trống ngực đập mạnh hơn... Ở thiếu niên, phản xạ có điều kiện đối với những tín hiệu trực tiếp được hình thành nhanh hơn là những tín hiệu từ ngữ. Ngôn ngữ của thiếu niên cũng thay đổi, các em nói hậm, ngập ngừng, rất ngại nói những câu dài và thường nói “cộc lốc”, “nhát gừng”. Hoạt động hệ thần kinh của thiếu niên có sự mất cân bằng giữa hai quá trình hưng phấn và ức chế nhưng sự mất cân đối chỉ mang tính chất tạm thời. Khoảng từ 15 tuổi trở đi thì vai trò của hệ thống tín hiệu hai tăng lên, ức chế trong được tăng cường, quá trình hưng phấn và ức chế được cân đối hơn, nó tạo điều kiện phát triển hài hòa cho lứa tuổi thanh niên. 2.2.1.3. Hiện tượng dậy thì Sự trưởng thành về mặt sinh dục là yếu tố quan trọng nhất của sự phát triển cơ thể của tuổi thiếu niên. Đâ y là một chức năng sinh lý hoàn toàn mới, nhưng nó là hiện tượng bình thường diễn ra theo qui luật sinh học và chịu ảnh hưởng của môi trường sống. Ở thiếu niên tuyến sinh dục bắt đầu hoạt động và cơ thể các em xuất hiện những dấu hiệu phụ về giới tính như: các em nữ xuất hiện kinh nguyệt, các em nam thì mọc ria mép, mặt nổi mụn trứng cá, xuất tinh… đó là biểu hiện của tuổi dậy thì. Tuổi dậy thì của các em nữ vào khoảng từ 12 - 14, các em nam vào khoảng từ 15 -16 (các em nam bắt đầu và kết thúc chậm hơn so với các em nữ khoảng từ 1,5 - 2 năm). Đến khoảng 15 -16 tuổi thì sự phát dục kết thúc, nhưng cơ thể các em chưa hoàn toàn trưởng thành đặc biệt là sự trưởng thành về mặt xã hội. Hiện tượng dậy thì và những biến đổi trong cơ thể của thiếu niên có ý nghĩa rất lớn đối với sự nảy sinh những cấu tạo tâm lý mới. Vì những biến đổi đó mà thiếu niên thấy các em đã trở thành “người lớn” một cách khách quan và là một trong những yếu tố làm nảy sinh ở thiếu niên cảm giác về tính người lớn thực sự của mình. Sự phát dục đem lại một điều gì đó mới mẻ, bỡ ngỡ trong đời sống của các em, khiến các em có những suy nghĩ và cảm xúc mới lạ mà chính các em cũng chưa ý thức được. Sự phát dục kích thích các em quan tâm tới người khác giới làm xuất hiện những cảm giác, rung cảm mới... Nhưng thiếu niên bị cuốn hút vào những rung động mới lạ đó đến mức nào là do điều kiện xã hội rộng lớn, hoàn cảnh sống và giáo dục cụ thể, đặc điểm giao tiếp của từng em quyết định. Vì vậy, người lớn cần quan tâm giúp đỡ các em giải quyết những khó khăn vướng mắc ở tuổi dậy thì. Ba đặc điểm nổi bật về sự phát triển sinh lý của tuổi thiếu niên đã làm cho cơ thể của các em có sự biến đổi về cả hình dáng bên ngoài và chức năng bên trong, cùng với những thay đổi về mặt xã hội sẽ tạo nên những đặc trưng tâm lý mới của thiếu niên. Đ â y chính là khó khăn tạm thời của sự trưởng thành ở lứa tuổi này. - 15 - 2.2.2. Sự thay đổi của điều kiện sống 2.2.2.1. Đời sống gia đình của học sinh THCS Trong gia đình vị trí của các em ít nhiều đã có thay đổi. Các em được gia đình thừa nhận là một thành viên tích cực của gia đình và được giao một số nhiệm vụ cụ thể như: Chăm sóc em nhỏ khi cha mẹ đi vắng, nấu cơm, dọn dẹp nhà cửa... Đôi khi, các em cũng được tham gia bàn bạc một số công việc c ủa gia đình, các em đã biết quan tâm đến việc xây dựng, bảo vệ uy tín của gia đình. Những sự thay đổi đó đã động viên khích lệ thiếu niên tích cực tham gia vào hoạt động một cách độc lập tự chủ. Các em có nhu cầu tách khỏi sự phụ thuộc của cha mẹ, thích được cha mẹ tôn trọng hơn là chiều chuộng. 2.2.2.2. Đời sống trong nhà trường của học sinh THCS Trong nhà trường học tập vẫn là hoạt động chủ đạo, nhưng có sự thay đổi căn bản về nội dung và phương pháp, điều đó có tác động mạnh đến việc hình thành những đặc điểm tâm lý mới ở tuổi thiếu niên. Nhiệm vụ học tập có sự thay đổi về nội dung dạy học. Khi đến trường, các em được tiếp xúc với nhiều môn học khác nhau, mỗi môn học có một hệ thống tri thức với những khái niệm trừu tượng, khái quát, có nội dung sâu sắc phong phú. Nội dung môn học đa dạng phong phú làm cho khối lượng tri thức các em được mở rộng, nó càng tăng thêm hứng thú học tập. Do đó đòi hỏi các em phải thay đổi cách học sao cho phù hợp với chương trình. Các em có học thêm một số môn mới như môn Vật lý, Sinh vật... Cùng với sự thay đổi về nội dung thì phương pháp dạy học và hình thức học tập cũng có sự thay đổi. Các em được học nhiều môn với nhiều thầy cô giảng dạy khác nhau. Mỗi môn học có phương pháp phù hợp với bộ môn đó, mỗi giáo viên lại có phương pháp trình bày độc đáo riêng của mình với việc sử dụng các hình thức dạy học khác nhau. Mỗi giáo viên lại có những yêu cầu đòi hỏi khác nhau đối với các em, điều đó đã gây cho các em không ít khó khăn nhưng cũng bắt đầu hình thành ở các em khả năng nhận xét đánh giá người khác, các em muốn được các thầy cô giáo giao việc hơn là làm thay các em. Nhìn chung, hoạt động ở nhà trường của thiếu niên có sự thay đổi nhiều so với tuổi nhi đồng. Chính sự thay đổi đó là điều kiện rất quan trọng làm cho hoạt động nhận thức và nhân cách của thiếu niên có sự thay đổi về chất so với các lứa tuổi trước. 2.2.2.3. Đời sống của học sinh THCS trong xã hội Thiếu niên được xã hội thừa nhận như một thành viên tích cực và được giao một số hoạt động: Tuyên truyền, cổ động, giữ trật tự đường phố, giúp đỡ gia đình thương binh liệt sĩ... Các em rất thích làm công tác xã hội vì: các em cho rằng công tác xã hội là hoạt động có tính chất tập thể, đó là việc làm của người lớn và có ý nghĩa xã hội tích cực, các em muốn được mọi người thừa nhận mình là người lớn, muốn làm những công việc được nhiều người biết đến. Vì thế, các em bỏ công việc gia đình, học tập để tham gia vào hoạt động xã hội. Do tham gia vào hoạt động xã hội mà quan hệ xã hội của các em được mở rộng, vốn kinh nghiệm cuộc sống phong phú, ý thức xã hội của các e m được nâng cao. - 16 - 2.3. MỘT SỐ QUAN NIỆM VỀ “KHỦNG HOẢNG” TRONG SỰ PHÁT TRIỂN TÂM LÝ LỨA TUỔI HỌC SINH THCS Tâm lý học đã tồn tại một số quan niệm khác nhau về vấn đề “khủng hoảng” , một trong những quan điểm đã tồn tại lâu dài (gần 1/4 thế kỷ) đó là quan niệm sinh vật hóa ở lứa tuổi này. Quan niệm này cho rằng, những đặc điểm phát triển đột biến ở lứa tuổi này là do nguyên nhân sinh vật. Những người đại diện cho trường phái này là C.Khôn và Z.Frơt. Học ho rằng thời kì học sinh THCS là thời kì “khủng hoảng”, thời kì có những hiện tượng không tránh khỏi như “điên loạn”, “vô chính phủ”… đều do nguyên nhân sinh vật, thời kì phát dục gây ra. Vào khoảng những năm 20- 30 của thế kỷ này, các nhà tâm lý học đã tập trung nghiên cứu chống lại quan niệm trên. Ở các nước khác nhau các nhà khoa học đã tập trung số liệu nghiên cứu cụ thể, đã làm sáng tỏ sự phụ thuộc nhân cách của lứa tuổi học sinh THCS vào nguyên nhân xã hội của nó. Trong đó phải kể đến những nhà tâm lý học, giáo dục Liên Xô của đại diện là Macarencô. Các nhà nhân chủng học cũng góp phần đáng kể vào việc chống lại quan niệm trên. Những công trình nghiên cứu của họ, có ý nghĩa rất lớn về mặt lí luận, đã chứng minh hoàn cảnh cụ thể của cuộc sống quyết định: + Thời gian dài hay ngắn của lứa tuổi này + Có hay không có “cuộc khủng hoảng”, sự xung đột, những khó khăn của lứa tuổi này. + Bản chất của sự chuyển từ trẻ con sang người lớn Từ kết quả nghiên cứu, hộ đã bác bỏ quan niệm sinh của Z.Frơt, họ cho rằng bản chất tự nhiên trong con người không thể có mâu thuẫn với xã hội, bởi vì cái tự nhiên trong con người đã mang tính xã hội. Lênin đã phát triển những tư tưởng của các nhà nhân chủng học và đã phân tích vị trí của thiếu niên trong xã hội hiện đại và thời kì xung đột từ trẻ con đến người lớn. Từ đó, xác nhận rằng trong xã hội tồn tại 2 nhóm người: nhóm trẻ con và nhóm người lớn và cho rằng lứa tuổi học sinh THCS vận động từ nhóm trẻ con sang nhóm người lớn. Ở lứa tuổi này có sự mong muốn chuyển vào nhóm người lớn, nhưng các em chưa được thừa nhận là người lớn vì các em ở giữa 2 nhóm này. Ông cho rằng, mức độ khó khăn, xung đột ở lứa tuổi học sinh THCS phụ thuộc vào sự phân biệt gay gắt những nhóm trẻ người lớn trong xã hội và thời kì này kéo dài, hay ngắn phụ thuộc vào khi trẻ con ở giữa 2 nhóm này. L.X. Vưgôtxki khi nghiên cứu lứa tuổi học sinh THCS cũng đặt vấn đề cần thiết phải xem xét những tổ chức mới được hình thành trong nhân cách của lứa tuổi này và làm rõ hoàn cảnh xã hội của sự phát triển của nó. Hoàn cảnh xã hội trong mỗi lứa tuổi có một hệ thống quan hệ không lặp lại giữa trẻ con và môi trường. Sự cải tổ lại hệ thống quan hệ này tạo nên nội dung chính của “cuộc khủng hoảng” ở lứa tuổi học sinh THCS. Tóm lại, sự phát triển những tư tưởng trong sự giải thích “cuộc khủng hoảng” ở lứa tuổi học sinh THCS đã được tích lũy và khái quát dần và cho rằng những đặc điểm biểu hiện và diễn biến của thời kì này được xác định bởi hoàn cảnh xã hội cụ thể của cuộc sống, bằng vị trí xã hội của các em trong thế giới người lớn. - 17 - 2.4. HOẠT ĐỘNG HỌC TẬP VÀ SỰ PHÁT TRIỂN TRÍ TUỆ HỌC SINH THCS 2.4.1. Đặc điểm hoạt động học tập Đối với học sinh, học tập là lao động nghiêm túc, cần thiết và có trách nhiệm. Trẻ càng lớn lên thì hoạt động học tập càng có vị trí lớn trong cuộc sống của trẻ. Học tập là hoạt động chủ đạo của học sinh, nhưng bước vào tuổi thiếu niên, việc học tập của các em có những thay đổi căn bản. Việc học tập ở trường trung học cơ sở là một bước ngoặt trong đời sống của thiếu niên. Học tập vẫn là hoạt động chủ đạo nên đòi hỏi các em phải thực hiện nghiêm túc và có trách nhiệm hơn, nhưng việc học tập đã có sự thay đổi căn bản về nội dung và phương pháp. Lúc này, học sinh chuyển sang nghiên cứu có hệ thống cơ sở của các khoa học, việc học tập đã có sự phân môn. Mỗi môn học là những khái niệm, những qui luật được sắp xếp thành một hệ thống tương đối sâu sắc và độc lập, điều này thúc đẩy khả năng tư duy trừu tượng và tư duy khái quát của các em. Do sự thay đổi về nội dung học tập đòi hỏi học sinh phải có khả năng hoạt động tích cực độc lập hơn (từ chỗ thiếu niên chưa có kỹ năng để tổ chức việc tự học, đến chỗ các em đã độc lập làm bài tập ở nhà... tới mức độ cao là các em độc lập nắm vững cả những tài liệu mới). Dần dần hoạt động học tập được xem như là hoạt động tự học nhằm thỏa mãn nhu cầu nhận thức. Quan hệ của học sinh với giáo viên cũng khác trước. Các em được học nhiều giáo viên khác nhau. Mỗi giáo viên lại có phong cách giảng dạy, có trình độ nghề nghiệp, phẩm chất khác nhau, có thái độ và yêu cầu khác nhau đối với học sinh. Các em phải thích nghi với những yêu cầu của giáo viên. Ban đầu, sự thay đổi này sẽ tạo ra những khó khăn nhất định cho các em (nhất là trong việc học tập). Nhưng mặt khác, nó cũng tạo ñiều kiện ñể các em phát triển dần phương thức nhận thức người khác. Động cơ học tập của thiếu niên rất đa dạng phong phú nhưng chưa bền vững và có nhiều mâu thuẫn giữa mong muốn trau dồi tri thức với thái độ bàng quan, thậm chí có thái độ xấu đối với việc học tập. Thái độ tự giác đối với học tập ở thiếu niên đã tăng lên rõ rệt. Các em đã có hứng thú đối với các môn học nhưng hứng thú chưa bền vững, thái độ đối với môn học cũng được phân hóa. Ở nhiều em có hứng thú bền vững đối với môn học, nhưng do tính tò mò, ham hiểu biết nhiều có thể khiến hứng thú của các em bị phân tán, không bền vững. Từ đó có thể hình thành thái độ dễ dãi, không nghiêm túc đối với các lĩnh vực khác trong cuộc sống. Trong học tập, thái độ tự giác tích cực ở các em khác nhau cũng được thể hiện rất khác nhau như: Từ chỗ các em có thái độ tích cực, có trách nhiệm trong học tập đến thái độ lười biếng, thờ ơ, thiếu trách nhiệm trong học tập. Từ chỗ các em có tầm hiểu biết rộng đến chỗ tầm hiểu biết bị hạn chế và mức độ phát triển trí tuệ rất yếu. Từ chỗ các em có kỹ năng học tập độc lập đến chỗ chỉ biết học thuộc lòng, hoặc từ chỗ các em có hứng thú đối với học tập đến chỗ các em cho rằng học tập hoàn toàn là do bị gò ép bắt buộc... Thiếu niên đã ý thức được sự cần thiết của việc học tập, nhưng các em lại có những thái độ khác nhau trong học tập. Do đó, giáo viên cần phải thấy được mức độ phát triển cụ - 18 - thể ở mỗi em để kịp thời động viên hướng dẫn các em khắc phục những khó khăn trong học tập, nhằm khơi gợi nhu cầu tìm tòi sáng tạo và hình thành nhân cách của các em một cách tốt nhất. * Để giúp cho các em có thái độ đúng đắn đến việc học tập thì cần chú ý: - Tài liệu học tập phải đảm bảo tính khoa học, phải gắn liền với cuộc sống của các em, làm cho các e m hiểu rõ ý nghĩa của tài liệu học tập, gây cho các em hứng thú học tập. - Trình bày tài liệu phải gây cho học sinh có nhu cầu tìm hiểu tài liệu đó. - Phải giúp các em biết cách học, có phương pháp học tập phù hợp. 2.4.2. Sự phát triển trí tuệ của học sinh THCS Sự phát triển trí tuệ của thiếu niên được thể hiện ở các quá trình nhận thức sau: Tri giác đã có tính chủ định, có kế hoạch và ngày càng hoàn thiện hơn, khối lượng tri giác tăng. Các em đã có khả năng phân tích tổng hợp phức tạp hơn khi tri giác sự vật hiện tượng. Khối lượng tri giác tăng lên, t ri giác trở nên có kế hoạch, có trình tự và hoàn thiện hơn. Tuy vậy, tri giác không chủ định vẫn còn tồn tại và chi phối quá trình tri giác đối tượng của học sinh trung học cơ sở. Trí nhớ của các em cũng được thay đổi về chất. Tốc độ ghi nhớ và khối lượng tài liệu được ghi nhớ tăng lên, giúp các em có thể nhớ nhanh hơn và nhiều hơn. Khả năng ghi nhớ tài liệu từ ngữ trừu tượng tăng lên. Ghi nhớ máy móc ngày càng giảm, ghi nhớ logic và ghi nhớ có ý nghĩa tăng. Các em đã biết chọn phương pháp ghi nhớ cho phù hợp với yêu cầu, nhiệm vụ của từng bài, từng môn học. Các em đã biết thiết lập được mối liên hệ phức tạp hơn, đã biết gắn tài liệu cũ với tài liệu mới, biết liên hệ tri thức giữa các môn học với nhau... Điều đó giúp các em có thể nhớ lâu hơn và đúng hơn. Ghi nhớ của thiếu niên cũng còn tính chất mâu thuẫn, mặc dù các em có khả năng ghi nhớ có ý nghĩa, nhưng khi gặp khó khăn là các em lại từ bỏ việc ghi nhớ có ý nghĩa. Đ ồng thời, các em lại hiểu chưa đúng về ghi nhớ máy móc và coi thường việc ghi nhớ chính xác. Giáo viên cần chú ý giúp các em kết hợp cả hai loại ghi nhớ trong mỗi môn học. * Để phát triển trí nhớ cho học sinh trung học cơ sở thì giáo viên cần chú ý: + Phải dạy cho học sinh phương pháp đúng đắn trong việc ghi nhớ logic: biết ôn tập, biết lập dàn bài sơ lược để ghi nhớ... + Giải thích cho học sinh rõ sự cần thiết phải ghi nhớ chính xác những định nghĩa, những quy luật. Vì nếu thiếu một từ nào đó thì ý nghĩa của nó không còn chính xác nữa. + Rèn luyện cho các em kĩ năng trình bày chính xác nội dung bài học theo cách diễn đạt của mình. Kiểm tra hiệu quả trí nhớ của học sinh phải bằng sự tái hiện tri thức chứ không phải là sự nhận lại. + Giáo viên phải kết hợp việc sử dụng đồ dùng trực quan trong quá trình giảng dạy, phải tổ chức cho các em thực hành, hoạt động ... Hình thành ở các em những mối liên tưởng ở các mức độ khác nhau giúp cho các em thấy được mối liên hệ giữa các môn học. Chú ý có chủ đinh được hình thành rõ nét, nhưng chú ý của các em còn bị ảnh hưởng của những ấn tượng và những rung động mạnh nên chú ý không bền vững. Tính - 19 - lựa chọn của chú ý được thể hiện rõ rệt, nhưng nó lại phụ thuộc vào điều kiện làm việc, nội dung tài liệu học tập, tâm trạng và thái độ của học sinh đối với việc học tập. Vì thế, chúng ta thường thấy hiện tượng ở giờ học này thì các em không tập trung chú ý, nhưng giờ học khác thì lại rất tập trung chú ý vào bài học. Khối lượng chú ý, khả năng phân phối chú ý và sự di chuyển chú ý cũng tăng lên rõ rệt. Nhưng nhiều khi các em vẫn bị phân tán chú ý bởi những kích thích lạ. Để tổ chức tốt sự chú ý của thiếu niên thì giáo viên cần tổ chức giờ học sao cho có nội dung thật phong phú sinh động, đòi hỏi học sinh phải hoạt động nhận thức tích cực, không để các em có thời gian nhàn rỗi. Bởi vì, những công việc hấp dẫn, giờ học hứng thú sẽ có tác dụng gây sự say mê, tập trung chú ý của các em. Nhưng cũng cần lưu ý không phải bao giờ các em cũng thích cái vui, cái dễ hiểu, mà chính những giờ học có nội dung, có sự chuyển tiếp từ hình thức làm việc này sang hình t hức làm việc khác, đòi hỏi các em phải hoạt động nhận thức tích cực chính là hình thức tốt để các em tự tổ chức hoạt động chú ý của mình. Tư duy phát triển mạnh đặc biệt là tư duy trừu tượng. Do nội dung môn học phong phú, đa dạng, phức tạp, nên đòi hỏi các em phải có khả năng tư duy độc lập, phán đoán, khái quát vấn đề mới rút ra được kết luận và hiểu tài liệu học tập một cách đầy đủ và chính xác hơn. Ở thiếu niên tư duy trừu tượng đã phát triển nhưng mức độ và chất lượng tư duy trừu tượng ở mỗi cá nhân khác nhau thì cũng khác nhau. Mặt khác, tư duy hình tượng cụ thể vẫn còn tồn tại và giữ một vai trò quan trọng trong cấu trúc tư duy. Nên trong quá trình dạy học giáo viên phải biết kết hợp cả hai loại tư duy không nên coi trọng hay xem thường loại tư duy nào. Nhiều công trình nghiên cứu đã chỉ ra rằng: nhiều học sinh trung học cơ sở hiểu những dấu hiệu bản chất của đối tượng, nhưng không phải bao giờ các em cũng phân biệt được dấu hiệu đó trong tất cả các trường hợp cụ thể (Ví dụ: các em không nhận ra được tam giác vuông khi góc vuông nằm ở phía trên...). Nhiều trường hợp những tác động trực tiếp cảm tính mạnh hơn tác động từ ngữ khiến cho việc tiếp thu khái niệm không được chính xác (khái niệm bị thu hẹp hoặc mở rộng không đúng mức). Vì thế nếu chỉ dừng lại ở tư duy trực quan hình tượng mà không chú ý đến sự phát triển tư duy trừu tượng cho các em thì học sinh không thể nào lĩnh hội được các khái niệm khoa học trong chương trình học tập. Tính phê phán của tư duy cũng được phát triển, các em đã biết lập luận giải quyết vấn đề một cách có că n cứ, biết phân biệt được cái đúng cái sai trong khoa học, biết vận dụng lý luận vào thực tiễn...Vì thế các em đã biết nhận xét phê phán cái đúng cái sai của người lớn. Nhưng không phải lúc nào tư duy của các em cũng là sự suy nghĩ có phê phán, mà đôi khi tư duy của các em cũng bướng bỉnh, tranh cãi không có căn cứ và hay nghi ngờ. Điều này ta cần phải khắc phục ở các em. Tóm lại: Hoạt động nhận thức của thiếu niên đã có sự biến đổi về chất. Khi đứng trước một đối tượng nào đó các em thường chú ý quan sát tìm tòi khám phá, mỗi khi khám phá được cái mới các em cảm thấy rất hứng thú. * Trong quá trình dạy học giáo viên cần chú ý một số vấn đề sau: - 20 -