1
Më §Çu
1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi
PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam tõ l©u vµ thùc sù t tëng PhËt gi¸o
®· trë thµnh mét gãc trong ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ViÖt Nam. Tõ ®ã cã
thÓ nãi r»ng, bªn c¹nh h×nh ¶nh "c©y ®a, bÕn níc, s©n ®×nh" th× h×nh ¶nh m¸i
chïa còng lµ biÓu tîng th©n th¬ng, thÊm s©u vµo tiÒm thøc vµ trë thµnh mét
trong nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña con ngêi ViÖt Nam. §ã lµ nÐt chung nhÊt cho
sù ¶nh hëng cña PhËt gi¸o ®èi víi d©n téc ViÖt Nam, mµ chñ yÕu lµ d©n téc
Kinh. Khi chän ®Ò tµi nµy chóng t«i xuÊt ph¸t tõ ba lý do c¬ b¶n nh sau:
Thø nhÊt, xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn cña ®¹o ®øc. Trong nh÷ng n¨m gÇn
®©y, níc ta x©y dùng nÒn kinh tÕ thÞ trêng, ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa th×
bªn c¹nh nh÷ng thµnh tùu ®· ®¹t ®îc, nÒn kinh tÕ thÞ trêng còng béc lé
nh÷ng hiÖn tîng ®¸ng lo ng¹i vÒ lèi sèng vµ ®¹o ®øc. §iÒu nµy ®· ®îc c¸c
nghÞ quyÕt cña §¶ng chØ ra. Thùc ra, kinh tÕ thÞ trêng lµ s¶n phÈm cña nh©n
lo¹i, nhng hiÖn nay ë níc ta, mÆt tiªu cùc cña nã g¾n víi chñ nghÜa t b¶n
®ang lµ mét hiÖn tr¹ng ®¸ng lo ng¹i. §ã lµ cha nãi ®Õn sù ¶nh hëng cña ®¹o
®øc phong kiÕn trong mét sè kh«ng Ýt c¸n bé l·nh ®¹o vµ qu¶n lý cña chóng ta
®ang lµ vÊn ®Ò ®¸ng ph¶i quan t©m.
TiÕp theo lµ trong sù nghiÖp ®µo t¹o con ngêi, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc
cho thÕ hÖ trÎ hiÖn nay chiÕm mét vÞ trÝ rÊt quan träng. Nã kh«ng nh÷ng chØ ë
mÆt chiÕn lîc mµ cßn nh»m môc tiªu tríc m¾t lµ ng¨n chÆn sù tho¸i hãa, sa
®äa vÒ lèi sèng, ®¹o ®øc, tríc sù t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng cïng víi
nh÷ng mÆt tiªu cùc cña v¨n hãa ngo¹i lai. Môc tiªu vÒ c«ng t¸c gi¸o dôc cña
§¶ng vµ Nhµ níc ta lµ ®µo t¹o ra nh÷ng con ngêi cã tÇm trÝ tuÖ cao, thÓ chÊt
cêng tr¸ng, ®êi sèng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc trong s¸ng, giµu b¶n lÜnh vµ thùc
2
sù cã ý thøc tr¸ch nhiÖm c«ng d©n. §Ó ®¹t ®îc môc tiªu ®ã th× ngoµi c¸c
nhiÖm vô kh¸c, chóng ta còng ph¶i coi l¹i nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng,
t×m ra nh÷ng thµnh tè nµo cã thÓ gãp phÇn cho viÖc gi¶ng d¹y ®¹o ®øc trong
nhµ trêng, ®i ®«i víi viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ lèi sèng cho toµn x· héi. §ã
còng lµ mét vÊn ®Ò cÇn ®Æt ra vµ ph¶i gi¶i quyÕt.
Thø hai, xuÊt ph¸t tõ nÒn v¨n hãa d©n téc. Nh×n tõ gãc ®é v¨n hãa
®· thÊy r»ng, nh÷ng bµi häc lÞch sö cña nh©n lo¹i vÒ chiÕn tranh ®Ó l¹i cho
hËu thÕ th× cã thÓ gäi chiÕn tranh v¨n hãa lµ nguy h¹i nhÊt, mµ c«ng cô
phôc vô cho nã khi cÇn thiÕt lµ chiÕn tranh qu©n sù. ChiÕn tranh v¨n hãa ®·
tõng xãa sæ kh«ng Ýt nh÷ng quèc gia, thËm chÝ c¶ nh÷ng vïng réng lín trªn
thÕ giíi...
Do vËy, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh b»ng h×nh ¶nh r»ng, v¨n hãa lµ c¸i
hån cña d©n téc, mÊt v¨n hãa lµ mÊt d©n téc. Tõ ®ã, chóng ta gi÷ ®îc nÒn v¨n
hãa truyÒn thèng cña d©n téc lµ chóng ta gi÷ ®îc ®Êt níc. MÆt kh¸c, khi ®Ò
cËp ®Õn ®êi sèng v¨n hãa cña d©n téc th× kh«ng thÓ bá qua mét bé phËn cÊu
thµnh nã, ®ã lµ ®¹o ®øc PhËt gi¸o. Tõ nh÷ng ý nghÜa cao c¶ vµ thiªng liªng Êy
nªn khi x©y dùng mét nÒn v¨n hãa hiÖn ®¹i, tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc,
®ßi hái chóng ta còng cÇn ph¶i nghiªn cøu nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc PhËt gi¸o vµ
t¸c ®éng biÖn chøng cña nã víi nÒn v¨n hãa, ®¹o ®øc cña d©n téc.
Thø ba, xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®Êu tranh gi÷a chÝnh trÞ vµ t«n gi¸o. ë
gãc ®é t«n gi¸o mµ xÐt th× t«n gi¸o lµ mét hÖ t tëng, mét h×nh th¸i ý thøc x·
héi ®Æc biÖt, bëi v× ngoµi viÖc th¨ng hoa cña cuéc sèng ®êi thêng th× môc
tiªu ®i ®Õn h¹nh phóc tét cïng cña nã kh«ng ph¶i ë trÇn thÕ. T«n gi¸o ra ®êi
rÊt sím, sèng dai d¼ng vµ tån t¹i ®Õn ngµy nay. Trong lÞch sö loµi ngêi ®· cã
nh÷ng thêi kú t«n gi¸o ®ãng vai trß quan träng, thËm chÝ cã khi chØ ®¹o c¶
nh÷ng thÓ chÕ chÝnh trÞ x· héi vµ hiÖn nay ¶nh hëng cña nã vÉn s©u ®Ëm
trong t tëng cña nh©n d©n, nhÊt lµ niÒm tin cña hä. HiÖn nay, trong cuéc
®Êu tranh niÒm tin th× t«n gi¸o lµ mét hiÖn tr¹ng ®¸ng chó ý, nhÊt lµ hiÖn
3
tîng t«n gi¸o ®ang chÊn hng, ®i ®«i víi viÖc xuÊt hiÖn nhiÒu "t«n gi¸o míi"
trong níc vµ trªn thÕ giíi.
TÊt c¶ nh÷ng lý do vµ sù th«i thóc nh trªn, chóng t«i tù ®Æt cho m×nh
nhiÖm vô ph¶i nghiªn cøu ®Ò tµi "¶nh hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong
®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ViÖt Nam hiÖn nay".
2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi
Ngoµi sè lîng kinh, luËt, luËn cña PhËt gi¸o ®îc tÝch lòy c¶ h¬n
2500 n¨m, theo chóng t«i cßn cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn
®Ò tµi vµo nh÷ng n¨m cña thÕ kû XX vµ hiÖn nay. Nh÷ng c«ng tr×nh nµy sÏ
®îc liÖt kª cô thÓ trong phÇn danh môc tµi liÖu tham kh¶o, ë ®©y chØ xin
®iÓm qua mét sè tµi liÖu ®¸ng lu ý:
Cuèn "¶nh hëng cña c¸c hÖ t tëng vµ t«n gi¸o ®èi víi con ngêi
ViÖt Nam hiÖn nay" do Gi¸o s NguyÔn Tµi Th chñ biªn, Nxb ChÝnh trÞ
quèc gia, Hµ Néi, 1997. PhÇn viÕt vÒ PhËt gi¸o, c¸c t¸c gi¶ ®· tËp trung vµo
c¸c kh¸i niÖm tõ, bi, hØ, x¶ cïng c¸c gi¸ trÞ t tëng cña PhËt gi¸o víi t
tëng cña con ngêi ViÖt Nam. Cuèn "§¹o ®øc häc PhËt gi¸o" do Hßa thîng
TiÕn sÜ ThÝch Minh Ch©u giíi thiÖu vµ ViÖn Nghiªn cøu PhËt häc ViÖt Nam
Ên hµnh n¨m 1995 lµ nh÷ng bµi tham luËn cña nhiÒu t¸c gi¶. Néi dung cuèn
s¸ch nµy, c¸c t¸c gi¶ ®· nªu nh÷ng c¬ së vµ nhiÒu ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt
gi¸o, ph©n tÝch ®Ó c¾t nghÜa râ thªm néi dung cña chóng nh giíi, h¹nh,
nguyÖn, thiÖn, ¸c v.v... Cuèn "ViÖt Nam v¨n minh sö lîc kh¶o" cña Gi¸o s
Lª V¨n Siªu, Bé Gi¸o dôc, Trung t©m häc liÖu Sµi Gßn 1972. Néi dung cuèn
s¸ch khi bµn vÒ lÞch sö v¨n minh ViÖt Nam, t¸c gi¶ ®· chøng minh nh÷ng
®Æc ®iÓm cña PhËt gi¸o ®Ó t¹o cho t«n gi¸o nµy x©m nhËp mét c¸ch dÔ dµng
vµo ViÖt Nam. Cuèn "Cã mét nÒn ®¹o lý ViÖt Nam" cña Gi¸o s NguyÔn
Phan Quang, Nxb TP. Hå ChÝ Minh 1996. Trong cuèn s¸ch nµy, t¸c gi¶ ®·
cho ngêi ®äc thÊy sù hßa nhËp cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong ®¹o lý d©n gian
4
ViÖt Nam. Cuèn "§¹i c¬ng triÕt häc PhËt gi¸o ViÖt Nam", tËp 1 cña Phã
Gi¸o s TiÕn sÜ NguyÔn Hïng HËu, Nxb Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2002.
PhÇn khai th¸c ë néi dung cuèn s¸ch lµ t¸c gi¶ ®· kh¸i qu¸t nh÷ng nÐt c¬ b¶n
vÒ qu¸ tr×nh du nhËp còng nh ¶nh hëng cña PhËt gi¸o víi d©n téc ViÖt
Nam v.v... Ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu cã tÝnh chÊt chuyªn ®Ò th× ®¹o
®øc PhËt gi¸o cßn ®îc bµn xen kÏ, r¶i r¸c trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc, mü
häc, sö häc vµ t«n gi¸o häc v.v...
NhËn xÐt chung th× tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu mµ chóng t«i
cã dÞp tham kh¶o ®Òu mang tÝnh nghiªm tóc vµ rÊt ®¸ng tr©n träng. ë khÝa
c¹nh nµy hay khÝa c¹nh kh¸c, c¸c t¸c gi¶ ®· ®Ò cËp nh÷ng vÊn ®Ò cÇn thiÕt ®Ó
x©y dùng mét nÒn ®¹o ®øc. Tuy nhiªn, ë tõng gãc ®é tiÕp cËn vµ quan ®iÓm
kh¸c nhau nªn c¸c t¸c gi¶ ®Òu cã híng ®i cña m×nh ®Ó ®Õn môc ®Ých riªng.
Tõ ®ã, theo chóng t«i th× hiÖn nay cha thÊy mét c«ng tr×nh nµo bµn cã tÝnh
hÖ thèng vÒ c«ng viÖc mµ chóng t«i sÏ tiÕn hµnh. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng suy
nghÜ, ph¸t hiÖn nh thÕ ®· chØ cho chóng t«i nh÷ng viÖc cÇn ph¶i lµm.
3. Môc ®Ých, nhiÖm vô cña luËn ¸n
Môc ®Ých cña luËn ¸n lµ tõ gãc ®é triÕt häc th©m nhËp vµo c¬ së vµ hÖ
thèng ®¹o ®øc PhËt gi¸o ®Ó t×m ra sù ¶nh hëng cña nã trong ®êi sèng ®¹o ®øc
cña x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng vµ hiÖn nay. Qua ®ã, t×m ra ®Æc ®iÓm cña sù
¶nh hëng ®¹o ®øc PhËt gi¸o ë ViÖt Nam vµ quan ®iÓm øng xö víi ®¹o ®øc
PhËt gi¸o.
Theo môc ®Ých trªn th× nhiÖm vô träng t©m cña luËn ¸n lµ tiÕp cËn
c¬ së, ®Æc ®iÓm, nh÷ng ph¹m trï c¬ b¶n, nh÷ng m« h×nh, gi¸ trÞ phæ qu¸t
cña hÖ thèng ®¹o ®øc PhËt gi¸o. TiÕp cËn truyÒn thèng, tÝn ngìng, triÕt lý,
t©m lý, ®¹o ®øc cæ truyÒn cña d©n téc ViÖt Nam. Qua ®ã, gãp phÇn lý gi¶i
cho viÖc du nhËp PhËt gi¸o vµo ViÖt Nam, ®ång thêi sù dung hîp vµ ¶nh
hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong ®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ViÖt Nam
5
tõ truyÒn thèng ®Õn hiÖn nay. Tõ c¬ së ®ã, gãp phÇn ®a ra nh÷ng gi¶i ph¸p
®Þnh híng cho viÖc ¶nh hëng cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong x· héi ViÖt
Nam hiÖn nay.
4. C¬ së lý luËn vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cña luËn ¸n
C¬ së lý luËn chñ yÕu cña luËn ¸n lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ
chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, nh÷ng nguyªn lý, quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh, §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ t«n gi¸o. VÒ
ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, tríc hÕt ph¶i cã th¸i ®é kh¸ch quan v× nã lµ tiªu
chuÈn sè mét ®Ó cã quan ®iÓm nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ ®èi tîng nghiªn cøu ®îc
râ rµng, chÝnh x¸c h¬n. Mét sè ph¬ng ph¸p phæ biÕn ®îc ¸p dông cho ®Ò tµi
lµ: LÞch sö vµ l«gic; ph¬ng ph¸p so s¸nh; ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng hîp;
ph¬ng ph¸p thèng kª v.v...
5. Nh÷ng ®ãng gãp cña luËn ¸n
Th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt nhiÖm vô ®Ó ®¹t môc ®Ých nh trªn, luËn ¸n
cè g¾ng ®a ra mét sè thµnh tè míi. Chóng t«i kh¸i qu¸t néi dung nghiªn cøu
®Ó x©y dùng chóng theo hÖ thèng riªng cña m×nh. Tõ ®ã, lý gi¶i vÒ sù rµng
buéc lÉn nhau gi÷a c¸c ph¹m trï gi¸o lý víi c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt gi¸o.
Bªn c¹nh ®ã, mét sè quan niÖm, mét sè ph¹m trï ®¹o ®øc PhËt gi¸o còng cÇn
ph¶i bµn thªm. Gãp phÇn t×m ra nguyªn nh©n, ®Æc ®iÓm cña sù dung hîp vµ
¶nh hëng lÉn nhau gi÷a ®¹o ®øc PhËt gi¸o víi ®¹o ®øc ViÖt Nam tõ qu¸ khø
®Õn hiÖn ®¹i.
Kh¸i qu¸t vai trß cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong viÖc dung hîp, tham gia
gi¸o dôc lèi sèng vµ ®¹o ®øc hiÖn nay. Qua ®ã, kiÕn nghÞ nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó
®¹o ®øc PhËt gi¸o ph¸t huy u ®iÓm, kh¾c phôc h¹n chÕ trong viÖc ¶nh hëng
®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc cña x· héi ta hiÖn nay.
6. ý nghÜa thùc tiÔn cña luËn ¸n
6
KÕt qu¶ cña luËn ¸n gãp phÇn dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o trong viÖc
nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y m«n §¹o ®øc häc. LuËn ¸n còng cã thÓ dïng lµm tµi
liÖu tham kh¶o trong viÖc gi¶ng d¹y c¸c m«n häc nh: LÞch sö triÕt häc ph¬ng
§«ng; LÞch sö t tëng ph¬ng §«ng vµ ViÖt Nam.
7. Giíi h¹n ®Ò tµi
Ph¹m vi cña luËn ¸n lµ tõ gãc ®é triÕt häc M¸c - Lªnin ®Ó nghiªn cøu
mét hÖ thèng ®¹o ®øc cña mét t«n gi¸o cô thÓ, du nhËp vµ ¶nh hëng ®Õn mét
nÒn ®¹o ®øc cña mét d©n téc cô thÓ. Tõ ®ã, tuy néi dung luËn ¸n cã sö dông
c¸c t liÖu, luËn cø, luËn chøng cho viÖc chuyÓn t¶i ý tëng hoÆc so s¸nh ®Ó
lµm næi bËt nh÷ng vÊn ®Ò nghiªn cøu, nhng träng t©m cña ®Ò tµi lµ tu©n thñ
theo tªn gäi cña nã.
8. KÕt cÊu cña luËn ¸n
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn vµ danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung
cña luËn ¸n gåm 3 ch¬ng, 6 tiÕt.
7
Ch¬ng 1
§¹o §øc PhËt Gi¸o
1.1. VÞ TrÝ Cña VÊn §Ò §¹o §øc TRONG T¦ Tëng PhËt Gi¸o
Kho¶ng 600 n¨m tríc T©y lÞch (tr.TL), d©n téc Ên §é ®· chøng kiÕn
sù ra ®êi cña mét hÖ t tëng vÜ ®¹i mang tÇm vãc nh©n lo¹i. §ã lµ ®¹o PhËt.
Tr¶i qua h¬n 25 thÕ kû, t tëng cña ®¹o PhËt kh«ng nh÷ng vÉn tån t¹i, cã ¶nh
hëng réng lín trªn thÕ giíi mµ cßn ®îc mäi ngêi biÕt ®Õn nh lµ mét ph¸t
hiÖn ®Çy míi mÎ. §ã lµ ®iÓm ®¸ng lu ý vÒ PhËt gi¸o.
Kh¸c víi c¸c gi¸o chñ huyÒn tho¹i cña nhiÒu t«n gi¸o, vÞ Gi¸o chñ
s¸ng lËp ra ®¹o PhËt lµ mét nh©n vËt lÞch sö - ®ã lµ ®øc PhËt ThÝch Ca. XuÊt
ph¸t tõ viÖc nh×n thÊy nçi khæ ë ®êi, Ngµi ®i t×m con ®êng diÖt khæ cho
m×nh, cho con ngêi vµ chóng sinh nãi chung. Tõ con ®êng Êy, trong hÖ
thèng t tëng cña PhËt gi¸o cã hÖ thèng ®¹o ®øc cña nã.
1.1.1. C¬ së, nÒn t¶ng c¬ b¶n cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o
Còng nh sù dông t©m cña c¸c häc thuyÕt kh¸c, c¸i ý nghÜa cao c¶ cña
PhËt gi¸o lµ chØ ra môc ®Ých sèng. Qua ®ã, PhËt gi¸o x¸c ®Þnh cho con ngêi
cã mét niÒm tin, mét th¸i ®é sèng, hay lµ ®i t×m vµ x¸c ®Þnh c¸i ý nghÜa ®Ých
thùc cña nh©n sinh. VËy, môc ®Ých vµ ý nghÜa cña cuéc ®êi lµ g×? Thùc ra, ®ã
chØ lµ c©u hái th«ng dông nhng ngêi ta kh«ng dÔ g× ®a ra mét c©u tr¶ lêi
cho tháa ®¸ng. Do vËy, c¸i ®iÒu ®¬n gi¶n vÜ ®¹i Êy ®· vµ vÉn xuyªn suèt c¶
lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ngêi.
Tõ ®ã, nãi ng¾n gän th× môc ®Ých cña PhËt gi¸o còng nh ®¹o ®øc PhËt
gi¸o lµ chØ ra con ®êng ®Ó con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung tù
gi¶i tho¸t. Muèn thùc hiÖn ®îc hoµi b·o Êy th× c¬ së cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o lµ
c¸c phÈm ph¬ng tiÖn dïng con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung diÖt
8
v« minh (Avydya). §iÒu nµy, ngay trong nÒn t¶ng ®Çu tiªn cña PhËt gi¸o, hay
lµ ch©n lý lµm nÒn t¶ng thø nhÊt cña gi¸o lý PhËt gi¸o lµ "v¹n sù khæ" ®· thÓ
hiÖn râ. Tuy nhiªn, ®iÒu cÇn nãi thªm ë ®©y lµ: khi PhËt gi¸o cho cuéc ®êi lµ
"v¹n sù khæ" th× ®ã kh«ng ph¶i lµ c¸i nh×n bi quan mµ ®¬n thuÇn chØ lµ mét
nhËn ®Þnh th«i. Theo tinh thÇn cña PhËt gi¸o th× c¸i khæ nµy n»m ë c¸i h÷u
ng·, còng cã nghÜa lµ con ngêi b»ng ý thøc cña c¸i "Ta" hoÆc c¸i "T«i" cña
m×nh thÊy nh÷ng ®iÒu khã chÞu ®ùng Êy lµ khæ. Nh vËy, c¸i khæ ë gãc ®é nµy
nã thêng tû lÖ thuËn víi sù hiÓu biÕt. Kh¸c víi mét sè t«n gi¸o, khi nãi vÒ c¸i
khæ PhËt kh«ng coi ®ã lµ téi lçi mµ cho r»ng, do chóng sinh tõ mª lÇm (v«
minh) mµ ra. PhËt quan niÖm c¸i khæ nhÊt cña con ngêi vµ chóng sinh lµ v«
minh vµ bao giê diÖt hÕt v« minh lµ hÕt khæ. §¬ng thêi, ®Ó chèng l¹i quan
niÖm cña Bµ-la-m«n gi¸o cho con ngêi khæ v× ®Çy téi lçi nªn ph¶i t¾m níc
s«ng ®Ó röa téi, PhËt kh¼ng ®Þnh:
T¾m géi níc s«ng kh«ng röa ®îc téi lçi. NÕu mµ níc cã
thÇn lùc ®Ó röa s¹ch téi ¸c th× nh÷ng con c¸ sÊu s¸t nh©n kia ph¶i lªn
Thiªn ®µng hÕt. Níc kh«ng cã phÐp mµu tÈy röa chóng ta... Trong
tr¾ng lµ ngêi trung ng«n vµ chÝnh trùc [23, tr. 12-13].
Tõ môc ®Ých diÖt v« minh, PhËt gi¸o ®a ra vµ triÓn khai c¸c phÈm
ph¬ng tiÖn xuyªn suèt tõ tinh thÇn gi¸o lý ®Õn quan ®iÓm ®¹o ®øc. DÜ nhiªn,
ngoµi nh÷ng chuÈn mùc s¬ khai th× ®¹o ®øc cña mét häc thuyÕt nµo còng ®îc
rót ra tõ kÕt qu¶ gi¸o lý cña häc thuyÕt Êy. Tõ ®ã, tríc hÕt cã thÓ rót ra vµi
®iÓm c¬ b¶n lµm c¬ së cho ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o.
Thø nhÊt, PhËt gi¸o ®Æt träng t©m vµo con ngêi. Con ngêi ë ®©y lµ
con ngêi hoÆc chóng sinh cô thÓ, chø kh«ng ph¶i con ngêi hoÆc chóng nãi
chung. VÒ vÊn ®Ò nµy, trong nhiÒu bµi gi¶ng cña ®øc PhËt, Ngµi thêng sö
dông ph¬ng ph¸p ®èi tho¹i trùc tiÕp, khÝch lÖ vµ chØ râ nh÷ng khiÕm khuyÕt
còng nh tr¸ch nhiÖm cña mçi ngêi mét c¸ch trùc tiÕp. Ch¼ng h¹n, khi PhËt
9
tr¶ lêi c©u hái cña th«n trëng Asibandhakaputta vÒ viÖc cã cÇu khÈn cho
ngêi lµm ¸c v·ng sinh lªn câi Ch thiªn ®îc kh«ng, qua tû dô cña viÖc cÇu
khÈn cho mét t¶ng ®¸ lín næi lªn mÆt níc, Ngµi kÕt luËn:
Còng vËy, nµy th«n trëng. Ngêi nµo s¸t sanh, lÊy cña
kh«ng cho, sèng theo tµ h¹nh trong c¸c ¸i dôc, nãi l¸o, nãi hai lìi,
nãi lêi ®éc ¸c, nãi lêi phï phiÕm, tham lam, s©n hËn, theo tµ kiÕn.
Råi quÇn chóng ®«ng ®¶o, tô tËp, tô häp l¹i, cÇu khÈn, t¸n d¬ng,
chÊp tay ®i cïng kh¾p, nãi r»ng: "mong r»ng ngêi Êy sau khi th©n
ho¹i m¹ng chung, ®îc sanh lªn thiÖn thó, thiªn giíi, câi ®êi nµy".
Nhng ngêi Êy sau khi th©n ho¹i m¹ng chung ph¶i sanh vµo câi d÷,
¸c thó, ®äa xø, ®Þa ngôc [101, tr. 313].
Nh vËy, trong nh÷ng c¸ch gi¶ng gi¶i cña ®øc PhËt, cã mét c¸ch lµ
gi¶ng trùc tiÕp vµ chØ cho ®èi tîng tù x¸c ®Þnh lÊy kÕt qu¶ do hµnh ®éng cña
m×nh g©y ra. Tõ quan ®iÓm Êy nªn gièng nh Khæng Tö, tïy theo tr×nh ®é cña
ngêi nghe mµ ThÇy gi¶i nghÜa vÒ ch÷ "nh©n", PhËt cho r»ng, do chóng sinh
v« lîng, tÝnh dôc l¹i kh¸c nhau, trÝ c¨n kh¸c nhau nªn khi thuyÕt ph¸p Ngµi
ph¶i dïng c¸c ph¬ng tiÖn kh¸c nhau, thêi ph¸p kh¸c nhau ®Ó gi¶ng gi¶i cho
phï hîp. Toµn bé nh÷ng ®iÒu cèt tö cña PhËt gi¸o, nÕu tãm t¾t th× chØ cã khæ
(Dukka), Kh«ng (viÕt hoa - Sunyata), v« thêng (Amytya), v« ng· (Anatman),
nhng sù triÓn khai cô thÓ tõng hoµn c¶nh, tõng thêi ph¸p th× kh¸c nhau, cho
nªn chóng trë thµnh phong phó...
Nãi vÒ tr¸ch nhiÖm cña chÝnh m×nh vÒ nh÷ng hµnh vi thiÖn ¸c, nh¬ bÈn
hoÆc trong s¹ch do chÝnh m×nh lµm ra, trong kinh "Ph¸p Có", ®øc PhËt d¹y:
"Lµm d÷ ë n¬i ta, mµ nhiÔm « còng bëi ta; lµm lµnh bëi ta, mµ thanh tÞnh còng
bëi ta, chø kh«ng ai cã thÓ lµm cho ai thanh tÞnh ®îc" [49, tr. 43].
Trªn con ®êng gi¶i tho¸t khái c¸i khæ ®Õn A-t¨ng-kú kiÕp (Asamkhya kiÕp kh«ng thÓ ®Õm ®îc), PhËt gi¸o d¹y con ngêi quay trë vÒ n¬ng tùa
10
chÝnh m×nh, trong hiÖn t¹i, t¹i n¬i ®©y víi tinh thÇn: "ChÝnh tù m×nh lµm chç
n¬ng tùa cho m×nh chø ngêi kh¸c lµm sao n¬ng ®îc? Tù m×nh khÐo tu tËp
míi ®¹t ®Õn chç n¬ng tùa nhiÖm mµu" [49, tr. 42].
Quan träng h¬n, tinh thÇn cña t tëng trªn ®îc kh¼ng ®Þnh trong
phÈm "Ambapµli". Sau khi gi¶ng cho §¹i ®øc µnanda vÒ quan ®iÓm "tù m×nh
lµm ngän ®Ìn cho chÝnh m×nh, h·y tù n¬ng tùa chÝnh m×nh", PhËt kÕt luËn vµ
x¸c ®Þnh nã nh lµ mét tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt ch©n tu vµ phµm tu:
Nµy µnanda nh÷ng ai hiÖn nay hoÆc sau khi Ta diÖt ®é, t
m×nh lµ ngän ®Ìn cho chÝnh m×nh, tù n¬ng tùa chÝnh m×nh, kh«ng
n¬ng tùa mét ®iÒu g× kh¸c, dïng Ch¸nh ph¸p lµm ngän ®Ìn, dïng
Ch¸nh ph¸p lµm chç n¬ng tùa, kh«ng n¬ng tùa mét g× kh¸c;
nh÷ng vÞ Êy, nµy µnanda, lµ nh÷ng vÞ tèi thîng trong hµng Tû kheo
cña Ta, nÕu nh÷ng vÞ Êy tha thiÕt häc hái [38, tr. 240-241].
NhÊt qu¸n víi quan ®iÓm trªn, nh÷ng lêi d¹y cuèi cïng cña ®øc PhËt
®· thÓ hiÖn râ: "Ta còng nh vÞ l¬ng y biÕt bÞnh m¸ch thuèc, uèng hay kh«ng
ch¼ng ph¶i lçi cña y s; l¹i còng nh kÎ híng ®¹o giái, chØ ngêi ®êng tèt
nghe mµ kh«ng ®i ch¼ng ph¶i lçi t¹i kÎ chØ ®êng" [99, tr. 400].
TÊt c¶ nh÷ng lêi chØ gi¸o nh trªn, viÖc x¸c ®Þnh ®Æt träng t©m vµo con
con ngêi trong ®¹o ®øc PhËt gi¸o ®· râ rµng. X¸c ®Þnh viÖc ®Æt träng t©m vµo
chÝnh con ngêi hay chóng sinh cô thÓ, gi¸o lý Nh©n qu¶ vµ thuyÕt NghiÖp
b¸o cña PhËt gi¸o x¸c ®Þnh râ con ngêi lµ chñ nh©n, lµ kÎ thõa tù cña nghiÖp.
Do vËy, nÕu c¸i khæ ph¸t sinh tõ ®ã, th× còng tõ ®ã ®Ó ph¸t sinh viÖc dËp t¾t
khæ ®au hay lµ tõ ®ã ®Ó ph¸t sinh h¹nh phóc.
Thø hai, c¬ së trùc tiÕp cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o lµ thuyÕt NghiÖp b¸o.
§©y lµ luËt Nh©n qu¶ cña ®¹o PhËt ®îc häc thuyÕt nµy triÓn khai, ¸p dông ®Ó
nghiªn cøu s©u vµo lÜnh vùc cña ®êi sèng cña con ngêi.
11
§¸ng tiÕc lµ c¸c s¸ch nghiªn cøu vµ phæ biÕn vÒ PhËt gi¸o hiÖn nay
cha cã sù thèng nhÊt vÒ kh¸i niÖm "nghiÖp" (Karma), trong khi nghiÖp lµ mét
tiªu chÝ rÊt quan träng ®Ó lý gi¶i c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc còng nh hµnh vi ®¹o
®øc cña PhËt gi¸o. Qua nghiªn cøu vµ so s¸nh quan niÖm cña c¸c häc gi¶ ®Ó
th©u tãm th× nªn hiÓu nghiÖp lµ thÕ nµy: NghiÖp lµ mét kh¸i niÖm thuéc vÒ ®êi
sèng cña con ngêi nãi riªng vµ chóng sinh nãi chung, dïng ®Ó chØ c¸i võa ë
bªn trong, võa ë bªn c¹nh cña hµnh ®éng, lµ nh©n chøng gièng nh h×nh víi
bãng cña hµnh ®éng, ®i theo hµnh ®éng ®Ó trë thµnh kÕt qu¶ cña hµnh ®éng.
LuËt Nh©n qu¶ vµ thuyÕt NghiÖp còng kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm riªng
cña PhËt gi¸o mµ lµ s¶n phÈm chung cña t«n gi¸o vµ triÕt häc Ên §é. Tuy
nhiªn, tõ quan ®iÓm Trung ®¹o (Madhya marga), cña v« ng·, PhËt kh¸i qu¸t
®Ó tr×nh bµy chóng cã tÝnh hÖ thèng vµ ®Æc biÖt chó ý ®Õn "ý nghiÖp". Trong
gi¸o lý nhµ PhËt, chÝnh ý nghiÖp lµ khëi ®Çu cho tÊt c¶ c¸c nghiÖp kh¸c.
Néi dung cña nghiÖp bao qu¸t rÊt réng vÒ c¶ mÆt kh«ng gian, thêi
gian, ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt nªn nã rÊt phøc t¹p... C¸i quan träng ë ®©y lµ do qu¶
b¸o cña nghiÖp tõ sù vay tr¶, nã "gièng" nh lµ mét cuèn sæ ghi c«ng nî cña
ta, cho nªn chñ yÕu con ngêi hoÆc chóng sinh ph¶i t¸i sinh ®Ó tù gi¶i quyÕt
c¸i "c«ng nî", c¸i "cña nî" Êy cña m×nh. §ã lµ sù chiªu c¶m qu¶ khæ hay
síng... cña mçi con ngêi hay chóng sinh nãi chung. T tëng nµy còng na
n¸ nh Håi gi¸o khi Thîng ®Õ Allah ph¸n truyÒn: "Vµ Ta cét vµo cæ cña mçi
ngêi (quyÓn sæ) hµnh ®éng cña y, vµo ngµy Ph¸n Xö Cuèi Cïng Ta sÏ mang
mét QuyÓn sæ (®ã) ®Õn më s½n cho y ®äc" [5, tr. 549].
Tuy nhiªn, kh¸c víi nhiÒu t«n gi¸o, PhËt gi¸o kh«ng quan niÖm c¸i
"chñ nh©n" ®ã lµ linh hån, còng kh«ng quan niÖm viÖc chë lu«n c¶ c¸i "t¹ng
thøc" Êy sang mét kiÕp sèng míi. PhËt gi¸o cho r»ng, trong t¹ng thøc th× c¸i
c« ®äng, tinh tóy cña nghiÖp qu¶ trë thµnh "chñng tö" (Hrich - hiÓu chÝnh x¸c
h¬n lµ nã ®îc vÝ nh c¸i mÇm cña h¹t gièng, chø kh«ng ph¶i lµ h¹t gièng).
12
C¸i "mÇm" Êy ch¼ng cã tÝnh linh g× c¶, mµ dï cã linh chót Ýt còng kh«ng thÓ
gäi lµ linh hån ®îc; còng ch¼ng cã lùc lîng nµo ra ©n huÖ hay trõng ph¹t nã
c¶, ngo¹i trõ nã. C¸i "mÇm", ®ång ý lµ tõ qu¶ cña c©y cò sinh ra nhng khi nã
mäc thµnh c©y míi, kh«ng cã chuyÖn gièng y nguyªn c©y cò mµ nã chØ gièng
nh÷ng c¸i ®îc c« ®äng mµ th«i. Trong ®êi sèng míi, gÆp duyªn míi, nã sÏ c«
®äng ®Ó t¹o ta c¸i "mÇm" míi cho mét kiÕp sèng míi, cho nªn võa lµ nã l¹i
kh«ng ph¶i lµ nã. §ã còng lµ lÏ ®Ó PhËt gi¸o gi¶i thÝch sù kh¸c nhau rÊt phøc
t¹p cña tõng kiÕp sèng. Do nghiÖp b¸o tù m×nh lµm ra, cho nªn chÝnh m×nh bÞ
l«i cuèn vµo vßng Lôc ®¹o hay lµ ph¶i l¨n lãc triÒn miªn trong vßng sinh tö
lu©n håi, chÕt ®i sèng l¹i ®Õn A-t¨ng-kú kiÕp còng kh«ng t×m thÊy tiÕp tuyÕn
®Ó gi¶i tho¸t!
Theo lÏ ®ã, PhËt chØ ra r»ng: chØ cÇn mét chóng sinh cô thÓ nµo ®ã th×
theo thêi gian, x¬ng cña hä còng chÊt nhiÒu h¬n nói vµ níc m¾t cña hä
còng nhiÒu h¬n bèn biÓn lín! Trong phÈm "Níc m¾t" PhËt cã d¹y:
C¸i nµy lµ nhiÒu h¬n nµy c¸c Tû kheo, tøc lµ dßng níc m¾t
tu«n ch¶y, do c¸c ng¬i than v·n khãc lãc, ph¶i héi ngé víi nh÷ng
g× kh«ng a, ph¶i biÖt ly víi nh÷ng g× m×nh thÝch, khi c¸c ng¬i
ph¶i lu chuyÓn lu©n håi trong thêi gian dµi nµy, chí kh«ng ph¶i
níc trong bèn biÓn lín [100, tr. 207].
Trong c¸c phÈm "Qu¶ ®Êt", "S÷a", "C©y gËy", "Nói", "Hét c¶i", "C¸t
S«ng H»ng"..., PhËt ®· chØ ra mét c¸ch toµn diÖn cña c¸i nghiÖp vµ lu©n håi do
sù vay tr¶, cuèi cïng Ngµi kÕt luËn: "Cho ®Õn nh vËy nµy c¸c Tû kheo lµ võa
®ñ ®Ó c¸c ng¬i nhµm ch¸n, lµ võa ®ñ ®Ó c¸c ng¬i tõ bá, lµ võa ®ñ ®Ó c¸c
ng¬i gi¶i tho¸t ®èi víi tÊt c¶ c¸c hµnh" [100, tr. 208].
Nh vËy, gi¶i tho¸t còng cã nghÜa lµ tr¶ nghiÖp cò vµ kh«ng vay thªm
nghiÖp míi b¾t ®Çu tõ ý nghiÖp, khi nµo chóng sinh tr¶ hÕt nghiÖp, kh«ng
"l¹c" vµo nghiÖp, kh«ng "muéi" vµo nghiÖp th× ®îc tù do hoµn toµn.
13
ThuyÕt NghiÖp còng bæ sung, cô thÓ hãa cho v« thêng, v« ng· trong
®êi sèng cña chóng sinh. T tëng cña thuyÕt Duyªn khëi cïng víi kinh
"Ph¹m Vâng" (Brahmajala), kinh "DiÖu Ph¸p Liªn Hoa" ®· chØ ra r»ng, mét
hµnh ®éng dï nhá nh thÕ nµo còng ®îc ghi dÊu Ên, rung ®éng vµ ¶nh hëng
®Õn toµn vò trô. Do vËy, nÕu nh v« thêng, v« ng· t¹o cho ngêi ta cã t
tëng sèng gÊp, chôp giËt, "cê ®Õn tay th× phÊt" v× thêi c¬ hiÕm... th× nghiÖp
b¸o sÏ kiÓm tra hµnh ®éng cña hä.
X©y dùng thuyÕt NghiÖp, PhËt gi¸o gi¶i thÝch tÊt c¶ nh÷ng nçi b¨n
kho¨n cña ngêi ta ë ®êi. §Õn ®©y cã thÓ hiÓu c¸i "Ta" cña PhËt gi¸o mµ cô
thÓ con ngêi hay chóng sinh riªng biÖt thùc chÊt lµ s¶n phÈm cña hµnh ®éng
hay lµ c¸i nghiÖp, nã lang thang trong vßng Lôc ®¹o cña lu©n håi sinh tö, nã
còng ch¼ng cã chç nµo ®Ó ®i vµ vÒ c¶. Tõ viÖc cho con ngêi hay chóng sinh
chÝnh lµ nghiÖp b¸o ®îc thÓ hiÖn tõ hµnh, cho nªn con ngêi cña PhËt gi¸o lµ
con ngêi cña hµnh ®éng vµ ®iÒu nµy kh¸c h¼n víi con ngêi cña nhiÒu häc
thuyÕt kh¸c.
Quan ®iÓm vÒ nghiÖp cña PhËt gi¸o còng kh¸c víi mét sè t«n gi¸o Ên
§é ë chç: hä cho c¸i nghiÖp nh lµ c¸i g× ®Ì nÆng suèt mét ®êi ngêi, nh lµ
mét thø ®Þnh mÖnh th× PhËt gi¸o chÊp nhËn nghiÖp qu¸ khø vµ hiÖn t¹i, cßn
t¬ng lai tïy thuéc vµo ta. Quan ®iÓm nµy cña PhËt gi¸o xuÊt ph¸t tõ v« ng·,
v« lîng tíng, bëi v× nÕu sù vËt hiÖn tîng cã ng· tíng cøng nh¾c th× chóng
kh«ng thÓ thay ®æi ®îc. Nh vËy, c¸i g× tríc kia ta lµm ¸c, nay tõ bá nã vµ
kh«ng chÊp vµo hµnh vi Êy n÷a míi lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó gi¶i tho¸t.
Trong phÈm "Vá èc", PhËt ®· tr¶ lêi c¶ mét ®o¹n dµi cho Asibandhakaputta,
mét ®Ö tö cña ph¸i Ni-kiÒn-tö (Nirgrantha) vÒ Ngò dôc (s¸t sanh, lÊy cña
kh«ng cho...), ®ång thêi còng söa sai cho c¸ch hiÓu chÊp ng· cña häc ph¸i Êy
(PhËt vÝ t tëng cña hä bÞ giam trong vá èc). Cuèi cïng, Ngµi kÕt luËn:
VÝ nh, nµy th«n trëng, mét ngêi lùc sÜ thæi tï vµ (b»ng vá èc), víi Ýt
14
mÖt nhäc lµm cho bèn ph¬ng ®îc biÕt. Còng vËy, nµy th«n trëng, tu tËp x¶
t©m gi¶i tho¸t nh vËy, lµm cho t¨ng trëng nh vËy, phµm nghiÖp lµm cã h¹n
lîng. ë ®©y, sÏ kh«ng cßn d tµn; ë ®©y sÏ kh«ng cßn tån t¹i [101, tr. 323].
Môc ®Ých thiÕt thùc vµ tríc m¾t cña thuyÕt NghiÖp lµ PhËt gi¸o mong
muèn ai ai còng ph¶i lµm thiÖn, tr¸nh ®iÒu ¸c vµ thuyÕt NghiÖp ®¸nh gi¸ ®¹o
®øc cña hµnh ®éng, ®ång thêi còng cho thÊy sù nghiªm kh¾c cña luËt Nh©n
qu¶. Do vËy, thuyÕt NghiÖp cña PhËt gi¸o liªn quan trùc tiÕp ®Õn hÖ thèng ®¹o
®øc còng nh c¸c chuÈn mùc, hµnh vi cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o.
Thø ba, PhËt gi¸o x©y dùng ®¹o ®øc trªn nÒn t¶ng cña triÕt lý v« ng·
(Anatman). V« ng· lµ ph¹m trï ®¬ng thêi ®îc PhËt dïng theo quan ®iÓm
Trung ®¹o ®Ó kh«ng c«ng nhËn t tëng cho r»ng cã h÷u ng· vµ v« ng· mét
c¸ch cøng nh¾c, cùc ®oan cña Bµ-la-m«n gi¸o cïng nh÷ng häc thuyÕt chèng
Bµ-la-m«n gi¸o. PhËt dïng thuyÕt V« thêng (Amitya) vµ nhÊt lµ V« ng· còng
lµ ®Ó kh«ng c«ng nhËn quan niÖm cña c¸c häc thuyÕt kh¸c cho cã linh hån
(Jiva, Atman, Purusa...) hoÆc kh«ng cã linh hån vµ linh hån bÊt tö.
Theo PhËt gi¸o, v« ng· kh«ng chØ bã hÑp trong c¸i "Ta" cña con
ngêi, cña t«i, cña anh mµ lµ kh«ng cã c¸i ng· tuyÖt ®èi ë tÊt c¶ c¸c sù vËt,
hiÖn tîng cña vò trô nãi chung. V« ng· kh«ng nh÷ng lµ v« ng· ë tÊt c¶ c¸c
sù vËt, hiÖn tîng mµ cô thÓ cßn v« ng· c¶ kh«ng gian, thêi gian, ph¸p vµ
v« lîng nghÜa. T tëng nµy n»m trong kinh "§¹i thõa v« lîng nghÜa" vµ
c¸c kinh kh¸c...
§iÓm cÇn khai th¸c lµ tõ "v« ng·" nªn sù vËt, hiÖn tîng cã v« lîng
tíng. NÕu sù vËt, hiÖn tîng chØ cã mét tíng th× kh«ng thÓ nµo sinh ra
tíng kh¸c chø ®õng nãi lµ v« lîng tíng. Ngay c¶ nhËn thøc cña chóng ta
còng v« tíng nªn chóng ta míi cã thÓ nhí l¹i qu¸ khø vµ hiÓu biÕt thªm
nh÷ng c¸i míi. B¶n th©n nghiÖp còng v« lîng tíng nªn chóng sinh míi tu
®Ó chuyÓn nghiÖp. Nh vËy, c¸i tõ c¸i v« tù tÝnh Êy nªn vÒ ®¹o ®øc, ngêi ta
15
míi cã thÓ tu ®Ó chuyÓn tõ ¸c thµnh thiÖn, tõ v« minh ®Õn gi¸c ngé.
ThuyÕt V« ng· lµ mét nh©n tè hÕt søc quan träng vµ chiÕm vÞ trÝ ®Æc
biÖt trong gi¸o lý PhËt gi¸o. B¶n th©n c¸i "ng·" còng chØ lµ mét thø "nh·n
hiÖu" d¸n lªn mét sù hiÖn h÷u liªn tôc mµ th«i. VÒ nhËn thøc, ngêi nµo cµng
v« ng· bao nhiªu th× cµng nh×n thÊy c¸i ng· cña ngêi kh¸c chÝnh x¸c bÊy
nhiªu. PhËt d¹y r»ng, hµnh gi¶ nãi chung ph¶i lu«n nh×n mäi vËt, mäi hiÖn
tîng b»ng con m¾t v« ng·. Còng tõ c¸i nh×n v« ng· nh thÕ hµnh gi¶ míi cã
thÓ qu¸n ®îc lÏ Kh«ng cña v¹n vËt ®Ó tõng bíc diÖt khæ, còng cã nghÜa lµ
tõng bíc ®Ó gi¶i tho¸t.
Tõ ý nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña v« ng· nh trªn nªn PhËt gi¸o cho r»ng, v«
ng· còng chÝnh lµ NiÕt Bµn vËy. V« ng· còng gãp phÇn ®Æc biÖt lµm c¬ së lý
luËn ®Ó PhËt gi¸o x©y dùng t tëng ®¹o ®øc cïng víi viÖc gi¶i tho¸t cho con
ngêi vµ chóng sinh nãi chung. Bªn c¹nh ®ã, triÕt lý vÒ v« ng· lµ tiªu chÝ rÊt
quan träng ®Ó ph©n biÖt ®¹o ®øc PhËt gi¸o víi nh÷ng hÖ thèng ®¹o ®øc kh¸c.
Thø t, tinh thÇn cña bi, trÝ, dòng. Tríc hÕt, xuÊt ph¸t tõ viÖc diÖt v«
minh nªn c¸i "bi" theo tinh thÇn PhËt gi¸o nã réng vµ s¸ng suèt ®Õn v« lîng,
do ®ã nã cã ®Æc ®iÓm riªng vµ cµng kh«ng ph¶i lµ bi lôy theo tinh thÇn cña
tham ¸i chÊp ng·. Trªn con ®êng lo¹i bá c¸i khæ, c¸i "bi" cña PhËt gi¸o g¾n
liÒn víi trÝ. C¸i "trÝ" (trÝ tuÖ - Praijna) cña PhËt gi¸o ®îc xuÊt ph¸t tõ Ch¸nh
kiÕn, trong nµy bao gåm c¶ Ch¸nh t duy, nãi ®¬n gi¶n lµ nh×n sù vËt, hiÖn
tîng, kÓ c¶ b¶n th©n m×nh cho râ vµ suy nghÜ vÒ chóng cho ®óng víi tinh
thÇn v« ng·. Do ®ã, Ch¸nh kiÕn lµ mét ph¸p lu«n dÉn ®Çu c¸c ph¸p hµnh. LÊy
®ã lµ c¨n b¶n th× trªn con ®êng diÖt khæ, tríc hÕt hµnh gi¶ ph¶i nhËn râ thùc
tr¹ng cña c¸i khæ cïng nguyªn nh©n g©y ra nã ®Ó nhËn ch©n ra con ®êng lo¹i
bá nã. Víi ý nghÜa nh vËy nªn thiÕu Ch¸nh kiÕn th× hµnh gi¶ sÏ ®i chÖch con
®êng gi¶i tho¸t. Tõ ®ã, PhËt gi¸o lu«n ®øng v÷ng trªn hai ch©n: tõ bi vµ trÝ
tuÖ. Trong mèi quan hÖ nµy, PhËt gi¸o cho r»ng, trÝ tuÖ mµ kh«ng cã tõ bi lµ
16
trÝ tuÖ ®iªu x¶o, cßn tõ bi mµ kh«ng cã trÝ tuÖ lµ tõ bi mï lßa, cho nªn PhËt
gi¸o lu«n quý träng nh÷ng thiÖn nam, tÝn n÷, quý träng nh÷ng ngêi thiÖn trÝ
thøc. Víi con ngêi cña PhËt gi¸o, bi vµ trÝ ph¶i g¾n liÒn víi dòng. C¸i "dòng"
cña PhËt gi¸o kh«ng chØ lµ sù bÊt thèi chuyÓn trªn con ®êng gi¶i tho¸t, mµ
cßn lµ sù chiÕn th¾ng mäi thø víi tinh thÇn "sù sù v« ng¹i", kÓ c¶ chiÕn th¾ng
b¶n th©n m×nh. Theo PhËt, chiÕn th¾ng oanh liÖt nhÊt lµ tù chiÕn th¾ng lÊy
m×nh vµ Ngµi d¹y: "Th¾ng ngµn qu©n giÆc ë chiÕn trêng ch¼ng b»ng ngêi tù
th¾ng. Ngêi tù th¾ng lµ chiÕn sÜ oanh liÖt nhÊt" [49, tr. 32].
Bi, trÝ, dòng lµ ba ph¹m trï cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau,
bi ph¶i cÇn trÝ soi s¸ng, trÝ ph¶i cÇn dòng ®Ó cã nghÞ lùc chÞu ®ùng vµ vît
mäi chíng duyªn nghÞch c¶nh. Ngîc l¹i, dòng còng cÇn trÝ ®Ó cã hµnh ®éng
s¸ng suèt vµ hµnh ®éng Êy dùa trªn nÒn t¶ng cña tõ bi. Theo PhËt, ngêi tu
h¹nh Bå T¸t ph¶i lÊy tõ bi lµm gèc vµ tõ bi còng lµ c¸i t©m cña PhËt gi¸o - c¸i
t©m ®Ó xãa bá mäi sù khæ ®au cho m×nh vµ cho chóng sinh. Bµn vÒ vÊn ®Ò
nµy, Matthieu Ricard nguyªn lµ mét tiÕn sÜ sinh vËt häc t¹i ViÖn Pasteur Paris,
sau nµy trë thµnh mét nhµ s T©y T¹ng ®· nhËn xÐt:
PhËt gi¸o phèi hîp kiÕn thøc vÒ sù vËn hµnh cña T©m - rÊt
nhiÒu b¶n v¨n ®Ò cËp ®Õn viÖc nµy - vµ vÒ b¶n thÓ cña T©m. HiÓu
®îc ®iÒu nµy sÏ gi¶i phãng con ngêi khái sù rµng buéc cña c¸i
T«i. Ph¬ng c¸ch ¸p dông rÊt h÷u hiÖu vµ ®a d¹ng. Ngêi ta t×m
c¸ch kh¾c chÕ nh÷ng t×nh c¶m sai l¹c: qu¸n tõ bi tríc sù nãng giËn,
qu¸n thiÓu dôc tríc sù ham muèn vµ nghÜ ®Õn nh©n qu¶ nÕu mÊt
s¸ng suèt trong hµnh ®éng. HËn thï chØ ®a ®Õn hËn thï, lÞch sö loµi
ngêi vµ c¸c quèc gia ®· chøng minh lµ hËn thï kh«ng bao giê gi¶i
quyÕt ®îc bÊt kú mét sù xung ®ét nµo [75, tr. 53].
Nh vËy, bi, trÝ, dòng lµ ba ®iÓm cÇn thiÕt cho viÖc gi¶i tho¸t còng nh
tinh thÇn ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o, chóng còng liªn quan ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò sÏ
17
®îc bµn tiÕp theo. TÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò trªn cßn ®îc PhËt gi¸o ®Æt trªn c¬ së
cña gi¸o lý Duyªn khëi (Paticcasamupp©da) vµ ®©y lµ c¸i ®Æc trng cña PhËt
gi¸o. ThuyÕt Duyªn khëi nãi râ sù t¬ng quan, t¬ng duyªn cña tÊt c¶ c¸c
hiÖn tîng t©m lý vµ vËt lý. Theo PhËt, tÊt c¶ c¸c ph¸p ®Òu kh«ng cã tù tÝnh,
do nh©n duyªn sinh, hay lµ "v¹n ph¸p thÞ nh©n duyªn". Do vËy, nÕu mäi vËt,
mäi hiÖn tîng do nh©n duyªn sinh th× còng tõ nh©n duyªn mµ diÖt, cho nªn
con ngêi chØ æn ®Þnh khi nµo thÓ hiÖn ®îc sù hßa hîp gi÷a c¸i bªn trong cña
m×nh víi hoµn c¶nh bªn ngoµi.
Mét vÊn ®Ò thiÕt yÕu n÷a cÇn ph¶i ®Æt ra lµ c¸i t©m cña con ngêi.
Nh×n chung cã mét chç gièng nhau vÒ quan ®iÓm lµm c¬ së cho ®¹o ®øc PhËt
gi¸o vµ c¸c nÒn ®¹o ®øc kh¸c lµ ë nh©n tÝnh, nã lµ l¬ng t©m cña con ngêi. ë
gãc ®é ®¹o ®øc mµ nãi, nÕu nh biÕt mét hµnh ®éng tuyÖt ®èi tèt lµ chuyÖn rÊt
khã nhng ngêi ta kh«ng thÓ chèi c·i ®îc lµ cã nh÷ng hµnh ®éng tuyÖt ®èi
xÊu. §iÓm ph©n biÖt Êy xuÊt ph¸t tõ c¸i t©m - c¸i t©m ë ®©y kh«ng ph¶i lµ
"duy t©m" mµ lµ c¸i ®¹o ®øc, c¸i lßng tr¾c Èn cña con ngêi, cßn c¸i t©m ®îc
h×nh thµnh nh thÕ nµo l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Do vËy, c¸i t©m Êy lµ c¸i xuÊt ph¸t
cho lêi nãi vµ hµnh ®éng cña tõng c¸ nh©n cô thÓ vµ nãi bao qu¸t h¬n nh
F. Engels ®· nhËn xÐt "lµ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc lµ tÊt c¶ nh÷ng c¸i g× thóc ®Èy
con ngêi ho¹t ®éng ®Òu ph¶i th«ng qua ®Çu ãc con ngêi" [63, tr. 384].
Nh vËy, cã thÓ nãi c¸i t©m lµ c¬ së quan träng nÕu nh kh«ng ph¶i lµ c¬
së quan träng nhÊt cña ®¹o ®øc. XuÊt ph¸t tõ c¸i ®¬n gi¶n vÜ ®¹i Êy, cho nªn:
"ChÝnh v× vËy ®¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ c¸i g× phøc t¹p, nã kh«ng ®ßi hái mét
kh¶ n¨ng ®Æc biÖt nµo mµ chung quy chØ lµ thÕ nµy th«i: giµnh l¹i c¸i t©m cña
m×nh - chØ thÕ th«i nhng còng lµ mªnh m«ng, bao la" [75, tr. 106].
ChÝnh tõ c¸i c¬ së kh«ng thÓ bá qua cña ®¹o ®øc lµ c¸i t©m nªn M¹nh
tö cho r»ng, khi ngêi ta mÊt con gµ, con chã th× biÕt ®i t×m kiÕm, cßn khi mÊt
c¸i t©m th× kh«ng biÕt ®i t×m kiÕm. V× ®¹o ®øc ®îc thÓ hiÖn râ rµng trong
18
quan hÖ giao tiÕp trùc tiÕp gi÷a con ngêi vµ con ngêi, gi÷a con ngêi vµ con
vËt nªn tõ ®ã, lßng kh«ng nì cña M¹nh tö ®· gÆp t×nh th¬ng cña J. Rousseau
(1712-1778) vµ c¸c vÞ ®Òu thÊy r»ng: §ã lµ tiÕng kªu xao xuyÕn - trçi dËy vµ
th¬ng c¶m - kh«ng ngõng thèt lªn kh¾p n¬i trªn ®êi nµy, ë bÊt kú ®Þa ®iÓm
vµ thêi gian nµo, víi bÊt kú ng«n ng÷ nµo, ®ã lµ tiÕng kªu xao xuyÕn tríc
nh÷ng ®e däa ngêi kh¸c [75, tr. 123].
Nh vËy, ®iÓm xuÊt ph¸t cña ®¹o ®øc lµ l¬ng t©m cña con ngêi. Tõ
®ã, cã mét ®iÒu cÇn nãi thªm r»ng, nÕu kh«ng xuÊt ph¸t tõ c¬ së ®ã th× kh«ng
thÓ gi¶i thÝch tháa ®¸ng ®îc nh÷ng hiÖn tîng, ch¼ng h¹n t¹i sao trong hoµn
c¶nh "miÕng c¬m xÎ nöa ch¨n sui ®¾p cïng" ngêi ta l¹i cã t×nh c¶m ®¹o ®øc
tèt, cßn khi ®êi sèng vËt chÊt ph¸t triÓn ®Õn tèc ®é tªn löa vò trô th× ®êi sèng
t©m linh chØ lµ tèc ®é cña chiÕc xe bß kÐo.
Tõ c¬ së thiÕt thùc cho ®¹o ®øc lµ l¬ng t©m cña con ngêi nªn PhËt
gi¸o chØ th¼ng c¸i ®iÓm trùc tiÕp ®Ó xuÊt ph¸t nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc. §ã lµ,
lßng biÕt hæ thÑn. §©y còng lµ mét trong nh÷ng tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt gi÷a con
ngêi vµ con vËt. MÆt kh¸c, vÊn ®Ò vÒ hæ thÑn cßn lµ ®iÓm hÑn mµ nhiÒu nÒn
®¹o ®øc, nhiÒu quan niÖm ®¹o ®øc ®· gÆp nhau, nãi gÇn h¬n lµ ®¹o ®øc Nho
gi¸o vµ PhËt gi¸o, bëi v× hÇu nh c¸c hÖ thèng ®¹o ®øc ®Òu kh«ng thÓ bá qua
viÖc ph¶i bµn ®Õn nã. Hæ thÑn ®èi víi quan niÖm cña PhËt gi¸o lµ mét thø
kh«ng cã h¹nh phóc v× nã mang nî, mµ mãn nî nµy xuÊt ph¸t tõ t©m. PhËt
gi¸o cho nh÷ng ngêi kh«ng biÕt hæ thÑn, nhÊt lµ nh÷ng ngêi cã ý thøc mµ
kh«ng biÕt hæ thÑn lµ "v« tµm" hay kh«ng cã "tµm quý". C¶ Nho gi¸o vµ PhËt
gi¸o ®Òu cho r»ng, con ngêi kh«ng cã "tµm quý" th× kh«ng h¬n g× sóc vËt.
§øc PhËt ®· nhiÒu lÇn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò hæ thÑn ë nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau
trong c¸c bµi gi¶ng cña Ngµi. Ngay trong mèi quan hÖ gi÷a th©n, khÈu, ý, ®Ó
t¹o nghiÖp, PhËt ®· thÊy râ c¸i nguy h¹i khi ngêi ta kh«ng biÕt hæ thÑn tõ
khÈu, v× nã lµ hµnh ®éng trùc tiÕp tõ t©m nªn Ngµi d¹y La-hÇu-la (R·hula,
hiÓu ®¬n gi¶n lµ Ngµi d¹y con) r»ng:
19
§èi víi ngêi nãi dèi kh«ng biÕt hæ thÑn, Nh Lai nãi,
kh«ng cã ®iÒu téi lçi xÊu xa nµo mµ ngêi Êy cã thÓ kh«ng lµm. Do
®ã, La-hÇu-la, con ph¶i cè g¾ng lËp t©m: dï trong lóc ch¬i ®ïa t«i
còng kh«ng nãi dèi (chÝnh x¸c lµ dï nãi ®Ó mµ ch¬i, nãi b«ng ®ïa
th× còng kh«ng nªn nãi dèi - chóng t«i ®Ýnh chÝnh) [92, tr. 133].
Nãi vÒ viÖc biÕt hæ thÑn, ngay trong lêi d¹y cuèi cïng cña ®øc PhËt,
Ngµi còng kh«ng quªn ®Ò cËp nã th× còng ®ñ thÊy nã quan träng nh thÕ nµo:
Sù hæ thÑn lµ phôc søc ®Ñp nhÊt trong mäi thø phôc søc. Nh
c¸i mãc s¾t, sù hæ thÑn cã n¨ng lùc chÕ ngù mäi thø phi ph¸p cña con
ngêi. ThÕ nªn c¸c thÇy Tú kheo, h·y lu«n lu«n biÕt hæ thÑn, sØ nhôc,
®õng bao giê, dÇu chØ t¹m thêi mµ th«i, ®îc phÐp quªn mÊt ®øc tÝnh
Êy. MÊt hæ thÑn lµ mÊt c«ng ®øc. Cã hæ thÑn lµ cã thiÖn ph¸p, kh«ng
cã hæ thÑn th× kh«ng kh¸c g× cÇm thó [26, tr. 124-125].
TÊt c¶ nh÷ng c¬ së nh trªn võa ®ãng vai trß lµ nÒn t¶ng, võa më
®êng cho hÖ thèng ®¹o ®øc cña PhËt gi¸o. Còng nh nhiÒu hÖ thèng ®¹o ®øc
kh¸c, PhËt gi¸o x©y dùng hÖ thèng ®¹o ®øc nh»m môc tiªu lµ h¹nh phóc cho
con ngêi. Tuy nhiªn, kh¸c víi mét sè t«n gi¸o, quan ®iÓm cña PhËt gi¸o lµ
x©y dùng h¹nh phóc cho con ngêi t¹i câi ®êi nµy, ®ång thêi h¹nh phóc còng
chØ lµ ph¬ng tiÖn chñ yÕu ®Ó chóng sinh tù gi¶i tho¸t. Tõ ®ã, vÊn ®Ò cô thÓ vµ
®Æc ®iÓm cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o sÏ ph¶i ®îc bµn tiÕp.
1.1.2. Vai trß cña ®¹o ®øc PhËt gi¸o trong t tëng PhËt gi¸o
Qua viÖc nhËn xÐt chung th× cã mét vÊn ®Ò quan träng cÇn ph¶i ®Æt ra
lµ: dï lý gi¶i vÒ vò trô, nh©n sinh dµi ng¾n, cao thÊp nh thÕ nµo th× rót côc,
c¸c t tëng t«n gi¸o vµ triÕt häc còng kh«ng trèn tr¸nh ®îc viÖc ph¶i tr¶ lêi
mét c©u hái lín vµ thiÕt thùc cña toµn nh©n lo¹i. §ã lµ, con ngêi khi chÕt cã
ph¶i lµ chÕt h¼n hay kh«ng? §©y lµ mét c©u hái nghiªm tóc vµ nã cßn thiÕt
thùc h¬n c¶ c©u hái con ngêi tõ ®©u ®Õn.
20
Nh×n chung, cã häc thuyÕt tr¶ lêi lµ con ngêi (c¸i "Ta") chÕt lµ chÕt
h¼n, chÕt thùc sù, cã häc thuyÕt tr¶ lêi lµ kh«ng v× cßn linh hån bÊt tö. Tïy theo
sù tr¶ lêi c©u hái trªn mµ c¸c häc thuyÕt cã sù gi¶i quyÕt kh¸c nhau vÒ ®¹o ®øc,
còng nh ý nghÜa ®Ých thùc cña nh©n sinh. HÇu hÕt c¸c t«n gi¸o ®Òu c«ng nhËn
cã linh hån bÊt tö vµ ®iÒu nµy ®ãng vai trß lµ søc m¹nh ®Ó hä dùa vµo ®ã lµm c¬
së trong viÖc gi¸o dôc con ngêi. §ã lµ ®iÓm ®¸ng chó ý víi t«n gi¸o. Theo
quan ®iÓm cña Trung ®¹o, PhËt tr¶ lêi c©u hái trªn lµ Kh«ng (con ngêi kh«ng
chÕt h¼n mµ còng kh«ng kh«ng), tõ c¬ së cña huyÔn hiÖn, huyÔn diÖt, nãi chung
lµ huyÔn hãa - "huyÔn" (M©y© - ¶o väng, kh«ng cã thùc). Khi tr¶ lêi lµ Kh«ng,
toµn bé gi¸o lý PhËt gi¸o chñ yÕu lµ nh»m vµo con ngêi cô thÓ, chÝnh x¸c lµ
biÖt nghiÖp cña ngêi ®ã. Con ngêi cô thÓ kh«ng thÓ trèn tr¸nh, chia sÎ c¸i
nghiÖp cña m×nh cho ngêi kh¸c ®îc, dï ®ã lµ nh÷ng ngêi h¶o t©m víi m×nh,
hoÆc lµ ruét thÞt cña m×nh. Tõ ®ã, cïng víi sù lý gi¶i vÒ vò trô, nh©n sinh, PhËt
gi¸o rót ra hÖ qu¶ cña chóng ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng ®¹o ®øc.
Tõ c¬ së trªn, gi¸o lý PhËt gi¸o nhÊn rÊt m¹nh vµo vÊn ®Ò ®¹o ®øc, cho
nªn cã thÓ gäi ®ã lµ mét häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc. Nh vËy, ®¹o ®øc lµ nÒn t¶ng
quan träng vµ thiÕt thùc trong hÖ thèng gi¸o lý PhËt gi¸o. Víi tÇm quan träng
cña ®¹o ®øc nh thÕ nªn ®¬ng thêi ®øc PhËt ®· chØ râ: Mïi h¬ng cña c¸c
loµi hoa, hoa chiªn ®µn, hoa da-giµ-la, hoa m¹c-ly kh«ng thÓ bay ngîc giã,
chØ cã mïi h¬ng cña ngêi ®øc h¹nh ch©n chÝnh, tuy ngîc giã vÉn bay kh¾p
mu«n ph¬ng [49, tr. 23].
Th©u tãm th× ®¹o ®øc PhËt gi¸o dùa trªn c¸c phÈm ph¬ng tiÖn chñ
yÕu vµ cô thÓ trong sù nghiÖp gi¶i tho¸t. §ã lµ Giíi (S×la), §Þnh (Samadhi),
TuÖ (Prajn©) vµ trÝ tuÖ cïng tét lµ B¸t-nh·-ba-la-mËt-da (Prajn© pµramitµ) ®îc
tîng trng b»ng con thuyÒn kh«ng ®¸y. Chóng ®îc soi s¸ng bëi lý Duyªn
khëi, Tø §Õ, nh©n qu¶, lu©n håi, v« thêng, v« ng· v.v... Trong ba phÈm còng
lµ ba m«n häc nµy th× Giíi häc ®îc coi lµ m«n häc ®Çu tiªn vµ ®¹o ®øc chñ
- Xem thêm -
.PDF 
189 
770 
121 
