Tài liệu 253621

A/ Lêi më ®Çu Thèng kª häc lµ g× ? ThuËt ng÷ “ thèng kª” cã hai nghÜa: theo nghÜa thø nhÊt, thèng kª lµ c¸c con sè ®îc ghi chÐp ®Ó ph¶n ¸nh c¸c hiÖn tîng tù nhiªn, kÜ thuËt, kinh tÕ, x· héi. Theo nghÜa thø hai, thèng kª ®îc hiÓu lµ hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p ghi chÐp, thu thËp vµ ph©n tÝch c¸c con sè vÒ nh÷ng hiÖn tîng tù nhiªn, kÜ thuËt, kinh tÕ, x· héi ®Ó t×m hiÓu c¸c b¶n chÊt vµ t×m qui luËt vèn cã cña nh÷ng hiÖn tîng Êy. Do vËy, thèng kª häc chÝnh lµ khoa häc nghiªn cøu hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p thu thËp , xö lÝ vµ ph©n tÝch c¸c con sè ( mÆt lîng) cña nh÷ng hiÖn tîng sè lín ®Ó t×m hiÓu b¶n chÊt vµ tÝnh qui luËt vèn cã cña chóng ( mÆt chÊt) trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, ®Þa ®iÓm vµ thêi gian cô thÓ. TÝnh qui luËt cña thèng kª cã ý nghÜa rÊt lµ quan träng ®èi víi c¸c ho¹t ®éng qu¶n lÝ kinh tÕ- x· héi v× qua ®ã nã cho ta biÕt mèi liªn hÖ gi÷a c¸c hiÖn tîng ( trong ®ã quan hÖ nh©n qu¶ ®îc chó ý ), xu thÕ ph¸t triÓn cña hiÖn tîng còng nh c¸c dao ®éng chu kú cña hiÖn tîng ®ã, qui luËt ph©n phèi cña c¸c tæng thÓ chøa ®ùng ®ang nghiªn cøu... HiÖn nay khoa häc thèng kª ®ang cã nh÷ng bíc ph¸t triÓn m¹nh do ®· vËn dông tèt c¸c thµnh qu¶ cña m«n khoa häc tÝnh to¸n, c¸c ph¬ng tiÖn c«ng cô tÝnh to¸n míi rÊt hiÖn ®¹i nh m¸y tÝnh, m¸y vi tÝnh...vµ chØ sè còng lµ mét trong c¸c ph¬ng ph¸p cña thèng kª häc, ®ang cã nh÷ng bíc nh¶y vät ®¸ng kÓ. Nh tríc ®©y, ph¬ng ph¸p chØ sè chØ ®îc vËn dông ®Ó ®¸nh gi¸ biÕn ®éng cña gi¸ c¶. Cßn hiÖn nay, ph¬ng ph¸p chØ sè ®· ®îc vËn dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc kinh tÕ nh»m phôc vô cho c¸c môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c nhau. Do vËy, ph¬ng ph¸p chØ sè trë thµnh mét ph¬ng ph¸p nghiªn cøu quan träng cña thèng kª häc. Ngµy nay, nÒn kinh tÕ níc ta chuyÓn sang c¬ chÕ thÞ trêng, s¶n xuÊt ph¸t triÓn m¹nh mÏ, c¬ cÊu vµ chñng lo¹i s¶n phÈm thay ®æi nhanh chãng, s¶n phÈm míi xuÊt hiÖn nhiÒu...Ph¬ng ph¸p chØ sè còng ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò míi cÇn ®îc kiÓm nghiÖm vµ nghiªn cøu ®Ó ®a ra nh÷ng kÕt luËn chÝnh x¸c nhÊt nh: quan niÖm vÒ chØ sè, vËn dông chØ sè ®Ó ph©n tÝch c¸c nh©n tè, nguyªn t¾c so s¸nh trong chØ sè, vËn dông c¸c ph¬ng ph¸p to¸n häc trong chØ sè trong dù ®o¸n kinh tÕ... Tríc nh÷ng thùc tÕ ®ã, em chän ®Ò tµi: 1 “ VËn dông ph¬ng ph¸p chØ sè ®Ó ph©n tÝch doanh thu cña c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ViÖt Ph¬ng” Em xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c thÇy c« gi¸o trêng §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n, c¸c thÇy c« trong khoa Thèng kª vµ ®Æc biÖt lµ gi¸o s phã tiÕn sÜ TrÇn Ngäc Ph¸c ®· tËn t×nh híng dÉn vµ gióp ®ì em hoµn thµnh ®Ò ¸n m«n häc nµy. B/ Néi dung Ch¬ng I: Vai trß cña thèng kª trong ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña c«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ViÖt Ph¬ng. Thèng kª häc chÝnh lµ khoa häc nghiªn cøu hÖ thèng c¸c ph¬ng ph¸p thu thËp vµ xö lÝ, ph©n tÝch ®îc qui m«, kÕt cÊu, quan hÖ so s¸nh, tr×nh ®é phæ biÕn, tèc ®é vµ xu híng ph¸t triÓn cña hiÖn tîng kinh tÕ x· héi. Hay thèng kª th«ng qua mÆt “lîng” ®Ó nãi lªn b¶n chÊt vµ tÝnh qui luËt ph¸t triÓn cña hiÖn tîng kinh tÕ x· héi. Ta nhËn thÊy khi c¸c mÆt ho¹t ®éng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn th× thèng kª cµng ®ãng vai trß quan träng. Do ®ã, chóng ta cÇn ph¶i nghiªn cøu vµ ngµy cµng ph¶i hoµn thiÖn nã b»ng lÝ luËn vµ thùc tiÔn. Thùc tiÔn lµ ngµy nay bÊt cø mét nÒn kinh tÕ nµo hay c¸c h·ng kinh doanh nãi chung vµ ®Æc biÖt “ C«ng ty tr¸ch nhiÖm h÷u h¹n ViÖt Ph¬ng” nãi riªng cÇn ph¶i sö dông thèng kª mét c¸ch réng r·ivµ ph¶i coi nã nh mét c«ng cô s¾c bÐn ®Ó ph©n tÝch vµ dù ®o¸n trong kinh 2 doanh. V× th«ng qua ph©n tÝch c¸c nhµ kinh doanh (c¸c nhµ qu¶n lÝ) cã thÓ nhËn thÊy t×nh h×nh kinh doanh cña doanh nghiÖp m×nh ®Ó rót ra ®îc nh÷ng m©u thuÉn tån t¹i, nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan ®Ó tõ ®ã ®a ra ®îc c¸c môc tiªu vµ biÖn ph¸p hîp lÝ lµm c¬ së cho viÖc ®Ó ra nh÷ng quyÕt ®Þnh tèi u trong ho¹t ®éng kinh doanh vµ trong lÜnh vùc qu¶n lÝ doanh nghiÖp. Ho¹t ®éng kinh doanh lµ qu¸ tr×nh sö dông ®ång vèn ®Çu t mét c¸ch cã hiÖu qu¶. Muèn sö dông cã hiÖu qu¶ ®ßi hái c¸c nhµ ®Çu t ph¶i ®a ra ®îc c¸c dù ¸n còng nh kÕ ho¹ch kinh doanh ®ßi hái ph¶i ph©n tÝch vµ ®a ra ®îc c¸c chØ tiªu. Qua ph©n tÝch, gióp cho nhµ qu¶n lÝ nh×n nhËn ®óng, ®¸nh gi¸ ®óng kÕt qu¶ ho¹t ®éng kinh doanh vµ t×nh h×nh thùc tiÔn c¸c chØ tiªu kÕ ho¹ch ®· ®Ò ra, còng nh c¸c chØ tiªu ®Þnh møc kinh tÕ- kÜ thuËt ®Ó thÊy ®îc møc ®é hoµn thµnh, lîng t¨ng gi¶m t¬ng ®èi vµ tuyÖt ®èi...tõ ®ã xem xÐt c¸c môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t tíi. Trong bÊt cø mét doanh nghiÖp kinh doanh nµo chØ tiªu vÒ doanh thu lµ chØ tiªu kinh tÕ c¬ b¶n ph¶n ¸nh lîi nhuËn kinh doanh còng nh kÕt qu¶ vÒ tiªu thô hµng ho¸. Khi doanh thu cña doanh nghiÖp biÕn ®éng t¨ng hay gi¶m còng lµ mét nh©n tè t¸c ®éng ®Õn thu nhËp, th«ng qua ®ã ®Ó t¸i s¶n xuÊt më réng vµ gi¶n ®¬n...Do ®ã dùa vµo thèng kª ®Ó ph©n tÝch t×nh h×nh doanh thu cña c«ng ty ®Ó n¾m b¾t vµ ®¸nh gi¸ mét c¸ch chÝnh x¸c vµ kh¸ch quan t×nh h×nh tiªu thô hµng ho¸ cña doanh nghiÖp m×nh trong tõng chu k× kinh doanh. Tõ ®ã ta thÊy ®îc nh÷ng kÕt qu¶ ®¹t ®îc còng nh nh÷ng m©u thuÉn tån t¹i trong qu¸ tr×nh tiªu thô hµng ho¸ ®Ó t×m ra nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, ®Ó t×m ra nh÷ng chñ tr¬ng, biÖn ph¸p nh»m thóc ®Èy qu¸ tr×nh cung øng, trao ®æi vµ tiªu thô nh»m môc ®Ých t¨ng doanh thu ®Ó t¨ng lîi nhuËn cho c«ng ty. Nh vËy, ph©n tÝch doanh thu b»ng “ph¬ng ph¸p thèng kª” gióp ta thÊy ®îc nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng vµ ¶nh hëng ®Õn doanh thu. Ngîc l¹i, ®Ó tõ ®ã gióp cho nhµ qu¶n lÝ ®a ra nh÷ng chÝnh s¸ch vµ quyÕt ®Þnh tèi u trong viÖc chñ ®¹o ho¹t ®éng kinh doanh, n©ng cao hiÖu qu¶ kinh tÕ vµ x¸c ®Þnh ®îc kÕt qu¶ tµi chÝnha cña doanh nghiÖp m×nh. 3 Ch¬ng II: Ph¬ng ph¸p chØ sè vµ øng dông ph¬ng ph¸p chØ sè trong ph©n tÝch doanh thu. I- ý nghÜa, t¸c dông cña chØ sè. 1- Kh¸i niÖm chØ sè. ChØ sè trong thèng kª lµ ph¬ng ph¸p biÓu hiÖn quan hÖ so s¸nh gi÷a hai møc ®é cña mét hiÖn tîng kinh tÕ. VÝ dô: S¶n lîng lóa cña ®Þa ph¬ng X n¨m 2001 so víi n¨m 2000 b»ng 1,978 lÇn ( hay 197,8 %). Nh vËy, chØ sè nµy ®îc biÓu hiÖn b»ng sè t¬ng ®èi ph¸t triÓn. Víi nh÷ng môc ®Ých nghiªn cøu kh¸c nhau, th× sè t¬ng ®èi cã thÓ lµ sè t¬ng ®èi nhiÖm vô kÕ ho¹ch vµ sè t¬ng ®èi hoµn thµnh kÕ ho¹ch. Ngoµi ra sè t¬ng ®èi cßn cã thÓ lµ so s¸nh møc gi¸ cña mét hoÆc mét nhãm s¶n phÈm cña thÞ trêng nµy so víi gi¸ còng cña lo¹i hµng ho¸ ®ã ë thÞ trêng kh¸c... VËy trong thèng kª chØ sè ®îc ¸p dông réng r·i, víi môc ®Ých so s¸nh vµ nghiªn cøu c¸c ®èi tîng c¸c hiÖn tîng kinh tÕ x· héi phøc t¹p. Khi tÝnh c¸c chØ tiªu nµy chóng ta ph¶i ®a ra c¸c tiªu thøc vÒ cïng mét d¹ng ®ång nhÊt ®Ó tõ ®ã ta tÝnh to¸n ®a vÒ mét kÕt qu¶. Khi so s¸nh xem xÐt c¸c nghiªn cøu, c¸c hiÖn tîng cha ®Çy ®ñ vµ x¸c ®¸ng, kh«ng ph©n tÝch chØ tiªu nµy víi c¸c chØ tiªu cã liªn quan th× viÖc nhËn ®Þnh vµ ®a ra kÕt luËn kh«ng chÝnhɸc. Tr¸i l¹i, nÕu chóng ta so s¸nh kÕt hîp gi÷a c¸c chØ tiªu mét c¸ch ®Çy ®ñ th× chóng ta sÏ ®a ra c¸c kÕt luËn ®¸nh gi¸ t×nh h×nh cÇn nghiªn cøu sÏ râ nÐt h¬n. 2- §Æc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p chØ sè. BÊt kú mét néi dung kinh tÕ nµo biÓu hiÖn b»ng sè mµ ®øng riªng rÏ, tù nã kh«ng so s¸nh víi nh÷ng con sè kh¸c vÒ néi dung kinh tÕ cïng lo¹i th× vÉn kh«ng cã tÝnh chÊt tiªu biÓu , nghÌo nµn vÒ néi dung. Nhng nÕu ®em so 4 s¸nh nã víi nhng con sè cïng lo¹i , nã trë nªn s¸ng râ h¬n, tiªu biÓu h¬n, néi dung ph¶n ¸nh còng phong phó h¬n. Tuy nhiªn viÖc so s¸nh, ®¸nh gi¸ nhËn ®Þnh ph¶i ®¶m b¶o nh÷ng nghuyªn t¾c nhÊt ®Þnh sau: - Khi muèn so s¸nh c¸c møc ®é cña hiÖn tîng kinh tÕ phøc t¹p, tríc hÕt ta ph¶i chuyÓn c¸c ®¬n vÞ hoÆc phµn tö cã tÝnh chÊt kh¸c nhau thµnh d¹ng cïng lo¹i ®Ó cã thÓ céng chóng l¹i víi nhau. VÝ dô nh khèi lîng c¸c lo¹i s¶n phÈm ®îc s¶n xuÊt trong mét xÝ nghiÖp kh«ng gièng nhau, ta kh«ng thÓ céng chóng ®îc l¹i víi nhau. Muèn céng chóng l¹i ta ph¶i chuyÓn vÒ d¹ng gièng nhau, thêng lµ d¹ng gi¸ trÞ ®Ó so s¸nh. Nh÷ng sè t¬ng ®èi ph¶i lµ nh÷ng thíc ®o c¸c néi dung kinh tÕ cô thÓ. Mçi mét sè t¬ng ®èi hay chØ sè ph¶i lµ sù so s¸nh gi÷a hai chØ tiªu kinh tÕ. Nh tÝnh chØ sè: Ipq= p1q1 poqo = p1q1 poq1 x poq1 poqo Ta ®· so s¸nh chØ tiªu vÒ tæng doanh thu k× nghiªn cøu so víi k× gèc cña mét tæng thÓ s¶n phÈm nµo ®ã. Trong ®ã tö sè lµ tæng doanh thu k× nghiªn cøu, cßn mÉu sè lµ tæng chi phÝ. ChØ sè cho ta biÕt biÕn ®éng vÒ gi¸ c¶c vµ s¶n lîng. Th«ng qua chØ sè lµ sè “t¬ng ®èi” th× hiÖu qu¶ kinh tÕ cßn ®îc biÓu hiÖn ë sè “tuyÖt ®èi” lµ hiÖu sè cña tö sè vµ mÉu sè. VËy khi tÝnh chØ sè, ta nªn tÝnh c¶ chØ sè tuyÖt ®èi v× th«ng qua ®ã cho ta biÕt ®îc møc chªnh lÖch gi÷a tæng doanh thu vµ chi phÝ cña doanh nghiÖp lµ bao nhiªu th«ng qua sù t¸c ®éng cña gi¸ vµ s¶n lîng. §©y lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña lÝ luËn cña chØ sè trong thèng kª thêi k× hiÖn nay vµ ®Æc biÖt lÝ luËn nµy ngµy cµng ®îc ¸p dông réng r·i trong c¸c níc. -Thø hai lµ khi nghiªn cøu, thêng cã nhiÒu nh©n tè cïng t¸c ®éng vµ tham gia vµo viÖc tÝnh to¸n chØ sè. V× vËy, ®Ó tiÖn cho viÖc nghiªn cøu ta ph¶i gi¶ ®Þnh chØ cã mét nh©n tè thay ®æi, cßn c¸c nh©n tè kh¸c gi÷ nguyªn. VÝ dô nh khi tÝnh chØ sè tæng doanh thu th× cã nh©n tè gi¸ c¶ vµ s¶n lîng tham gia vµo qu¸ tr×nh tÝnh to¸n. B©y giê ta ph¶i cè ®Þnh mét trong hai nh©n tè lµ gi¸ 5 c¶ hoÆc lµ s¶n lîng ( k× gèc, k× nghiªn cøu) cè ®Þnh.Do ®ã t¹o kh¶ n¨ng lo¹i trõ ¶nh hëng biÕn ®éng cña yÕu tè kh«ng nghiªn cøu ®èi víi kÕt qu¶ so s¸nh. VËy ph©n tÝch kinh tÕ ph¶i c¨n cø vµo sù thùc cña hiÖn tîng ®· ®îc lîng ho¸ vµ lµm cho con sè biÕt nãi ®Ó rót ra kÕt luËn vÒ sù biÕn ®æi cña hiÖn tîng trªn c¬ së chän cho chØ sè ®ã mét c«ng thøc tÝnh vµ mét hÖ thèng quyÒn sè phï hîp. Do ®ã mét c«ng thøc kh«ng thÓ cã tÝnh v¹n n¨ng ®Ó tÝnh vµ ¸p dông cho hµng lo¹t c¸c hiÖn tîng kinh tÕ kh¸c nhau ®îc. Ngoµi ra ®ã lµ sù t duy lÝ thuyÕt c¸c sù kiÖn kinh tÕ nhng kh«ng ph¶i miªu t¶ c¸c sù kiÖn, kh«ng ph¶i tÝnh xem c¸i g× ®ã hoµn thµnh, mµ lµ nh»m ph¸t hiÖn ra c¸c mèi liªn hÖ tÊt yÕu bªn trong cña hiÖn tîng kinh tÕ x· héi. 3- T¸c dông cña chØ sè. ChØ sè ngµy nay ®îc nghiªn cøu vµ vËn dông ngµy cµng réng r·i trong c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng kinh doanh cña doanh nghiÖp, còng nh toµn bé nÒn kinh tÕ nãi chung, vµ nã ®îc vËn dông kh«ng chØ ph¹m vi cña mét níc mµ lan réng ra trªn toµn cÇu. Ph¬ng ph¸p chØ sè ®· ®îc vËn dông phôc vô c¸c môc ®Ých nghiªn cøu sau: +) ChØ sè kh«ng gian: Nãi lªn sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng qua nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng gian kh¸c nhau. So s¸nh mét chØ tiªu kinh tÕ gi÷a hai xÝ nghiÖp ( hoÆc nhãm xÝ nghiÖp) gi÷a hai ®Þa ph¬ng...C¸c chØ sè lo¹i nµy thêng ®îc gäi lµ chØ sè kh«ng gian hoÆc chØ sè ®Þa ph¬ng... +) ChØ sè ph¸t triÓn: Nãi lªn sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng qua thêi gian. C¸c chØ sè tÝnh theo môc ®Ých nµy thêng ®îc gäi lµ chØ sè ph¸t triÓn tÝnh ®îc b»ng c¸ch so s¸nh møc ®é cña hiÖn tîng ë hai thêi gian kh¸c nhau (k× nghiªn cøu so k× gèc): gi¸ thµnh, gi¸ c¶, n¨ng suÊt lao ®éng, n¨ng suÊt thu ho¹ch, chi phÝ s¶n xuÊt... +) ChØ sè kÕ ho¹ch: Nãi lªn t×nh h×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch vÒ c¸c chØ tiªu kinh tÕ. VËy thùc chÊt ph©n tÝch c¸c chØ sè nµy chÝnh lµ chóng ta ®i ph©n tÝch vai trß vµ ¶nh hëng biÕn ®éng cña tõng nh©n tè cÊu thµnh ®èi víi mét hiÖn tîng phøc t¹p. Tõ ®ã cho ta c¸c th«ng tin míi vÒ sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng theo sù t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè c©ó thµnh ®ã. 6 Ph¬ng ph¸p chØ sè ngµy nay vµ sau nµy ngµy cµng ®îc vËn dông réng r·i, nªn chóng ta ph¶i ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn hÖ thèng chØ sè nµy. Qua ®ã cho thÊy chØ sè khèi lîng s¶n phÈm lµ chØ tiªu cã tÝnh chÊt tæng hîp, biÓu hiÖn biÕn ®éng cña mét tæng thÓ s¶n phÈm bao gåm nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau. §èi víi chØ sè n¨ng suÊt l¹i lµ chØ tiªu cã tÝnh chÊt ph©n tÝch sù biÕn ®éng cña mét trong c¸c nh©n tè quyÕt ®Þnh biÕn ®éng cña khèi lîng s¶n phÈm, cã nh÷ng chØ sè l¹i bao gåm ®îc c¶ hai tÝnh chÊt tæng hîp vµ ph©n tÝch. Hai chøc n¨ng tæng hîp vµ ph©n tÝch ®îc kÕt hîp chÆt chÏ trong cïng mét chØ sè vµ ®iÒu ®ã lµm cho hÖ thèng chØ sè ngµy cµng ®a d¹ng. 4- C¸c lo¹i chØ sè Trong thèng kª th× chØ sè vµ hÖ thèng chØ chØ sè ®îc chia thµnh nhiÒu lo¹i tuú theo môc ®Ých nghiªn cøu vµ yªu cÇu sö dông. Nªn chóng ta ph©n lo¹i thêng dùa vµo ph¹m vi tÝnh to¸n... +) ChØ sè ®¬n( chØ sè c¸ thÓ). Khi ta muèn so s¸nh trÞ sè cña hiÖn tîng nµo ®ã ë mét thêi k× víi mét thêi k× lµm gèc. VÝ dô chØ sè gi¸ c¶ cña tõng mÆt hµng , doanh thu cña mét doanh nghiÖp , chØ sè khèi lîng tõng s¶n phÈm...ta cã thÓ dïng chØ sè ®¬n. §ã lµ tØ lÖ gi÷a trÞ sè cña hiÖn tîng k× nghiªn cøu víi k× gèc nµo ®ã. VËy chØ sè t¸c dông cã t¸c dông quan träng ®èi víi viÖc nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña nh÷ng s¶n phÈm chñ yÕu trong nÒn kinh tÕ quèc d©n. ChØ sè nµy cßn lµ chØ sè bé phËn ®Ó tÝnh chØ sè chung. +) ChØ sè tæng hîp. Cho ta biÕt biÕn ®éng cña tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ, c¸c phÇn tö cña hiÖn tîng phøc t¹p nh chØ sè gi¸ c¶ cña toµn bé c¸c mÆt hµng, chØ sè tæng hîp khèi lîng toµn bé c¸c s¶n phÈm cña mét doanh nghiÖp, chØ sè n¨ng suÊt lao ®éng cña c«ng nh©n trong mét doanh nghiÖp. ChØ sè tæng hîp ®îc sö dông nhiÒu nhÊt trong ph©n tÝch thèng kª. Ta cßn cã thÓ dïng chØ sè chung ®Ó nªu lªn sù biÕn ®éng cña tõng tæ, nhãm, ®¬n vÞ cña hiÖn tîng phøc t¹p. Ngoµi ra khi chóng ta xÐt tÝnh chÊt cña chØ tiªu nghiªn cøu thêng ph©n biÖt hai lo¹i chØ sè: chØ sè chØ tiªu “ chÊt lîng” vµ chØ sè chØ tiªu “ khèi lîng “. Hai kh¸i niÖm nµy hiÖn nay vÉn cßn lµ vÊn ®Ò tranh luËn, bªn c¹nh ®ã 7 viÖc lùa chän c«ng thøc chØ sè, chän quyÒn sè cho vÊn ®Ò nghiªn cøu lµ rÊt quan träng. ++) ChØ tiªu khèi lîng: chØ tiªu khèi lîng nãi lªn sè lîng s¶n phÈm , sè lîng hµng ho¸, sè lîng c©y trång, khèi lîng vËn chuyÓn...ChØ tiªu nµy nãi lªn qui m«, khèi lîng chung cña tæng thÓ chóng ta nghiªn cøu. Ngoµi ra nã cßn lµ tæng lîng tiªu thøc hoÆc sè lîng ®¬n vÞ cã cïng mét tiªu thøc nµo ®ã. Khèi lîng cña tæng thÓ kh«ng phô thuéc vµo tÝnh chÊt vµ trÞ sè cña tiªu thøc chóng ta nghiªn cøu. ChØ tiªu khèi lîng thêng ®îc biÓu hiÖn b»ng sè tuyÖt ®èi, ®«i khi c¶ b»ng sè t¬ng ®èi kÕt cÊu. ++) ChØ tiªu chÊt lîng: xÐt theo qi íc, ta cã mét sè chØ tiªu nh: gi¸ thµnh, tiÒn l¬ng, n¨ng suÊt lao ®éng, n¨ng suÊt thu ho¹ch, tû lÖ sinh, tû lÖ chÕt...ChØ tiªu nµy nãi lªn chÊt lîng thùc hiÖn c«ng viÖc cña mét ®¬n vÞ, møc tæn søc lao ®éng, tr×nh ®é ¸p dông khoa häc c«ng nghÖ. ChØ tiªu chÊt lîng nãi biÓu hiÖn møc ®é cña hiÖn tîng ®èi víi mét ®¬n vÞ tæng thÓ. N¨ng suÊt lao ®éng ®îc tÝnh b»ng c¸ch chia sè lîng s¶n phÈm cho sè lîng lao ®éng, hoÆc chia thêi gian lao ®éng cho sè lîng s¶n phÈm...VËy chØ tiªu chÊt lîng phÇn lín ®îc biÓu hiÖn b»ng sè trung b×nh, ngoµi ra cã mét vµi chØ tiªu chÊt lîng lµ sè t¬ng ®èi cêng ®é nh: tû lÖ sinh, tû lÖ chÕt... Trong thùc tÕ, ph©n biÖt chØ tiªu chÊt lîng vµ chØ tiªu khèi lîng thêng gÆp nhiÒu khã kh¨n. Bëi v× sù ph©n biÖt nµy cßn phô thuéc vµo vai trß cña mçi chØ tiªu trong tõng trêng hîp nghiªn cøu. Nªn mét chØ tiªu kinh tÕ trong tõng trêng hîp cô thÓ , võa lµ chØ tiªu khèi lîng vµ còng lµ chØ tiªu chÊt lîng. Nh n¨ng suÊt lao ®éng (th¸ng, quÝ, n¨m) kh«ng ph¶i lµ mét chØ tiªu chÊt lîng thuÇn tuý. T¹i sao l¹i nãi nh vËy ?V× kh«ng nh÷ng nã nãi lªn tr×nh ®é cña søc s¶n xuÊt (chÊt lîng lao ®éng) mµ nã cßn nãi lªn khèi lîng s¶n xuÊt trong mét thêi gian( th¸ng, quÝ, n¨m) cña ngêi c«ng nh©n. N¨ng suÊt lao ®éng chóng ta cã thÓ chia thµnh n¨ng suÊt lao ®éng ngµy ( mét nh©n tè chÊt lîng vµ mét nh©n tè khèi lîng). Cuèi cïng n¨ng suÊt lao ®éng ngµy còng kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chÊt lîng thuÇn tuý, v× mét mÆt nãi lªn tr×nh ®é s¶n xuÊt, nhng mÆt kh¸c cßn biÓu hiÖn khèi lîng s¶n phÈm ®îc lµm ra trong ngµy. 8 VËy mçi chØ tiªu kinh tÕ chÊt lîng hay khèi lîng ®Òu cã nh÷ng ý nghÜa rÊt quan träng. Chóng ta kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh c¸i nµo lµ chñ yÕu vµ c¸i nµo lµ thø yÕu, mµ chØ cã th«ng qua tÝnh to¸n cô thÓ míi x¸c ®Þnh ®îc vai trß cña nã trong hÖ thèng. II- Ph¬ng ph¸p chØ sè. ChØ sè lµ g× ? ChØ sè lµ mét sè t¬ng ®èi biÓu hiÖn b»ng sè lÇn( %) tÝnh ®îc b»ng c¸ch so s¸nh hai møc ®é cña hiÖn tîng nghiªn cøu vµ hai møc ®é nµy cã thÓ cïng lo¹i hoÆc kh¸c lo¹i. Thêng th× ngêi ta nghiªn cøu hai møc ®é cña hiÖn tîng cïng lo¹i. 1-ChØ sè ph¸t triÓn: Nãi lªn sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng qua thêi gian. ChØ sè nµy tÝnh ®îc b¾ng c¸ch so s¸nh hai møc ®é cña hiÖn tîng ë hai thêi gian kh¸c nhau( 1: k× nghiªn cøu; 0: k× gèc ) 1.1- ChØ sè ®¬n. Chóng ta muèn so s¸nh trÞ sè cña hiÖn tîng nµo ®ã ë mét thêi k× víi mét thêi k× lµm gèc. VÝ dô nh doanh thu cña mét doanh nghiÖp k× nghiªn cøu so víi mét k× tríc nµo ®ã , ta cã thÓ dïng chØ sè ®¬n. §ã lµ tØ lÖ gi÷a trÞ sè cña hiÖn tîng k× nghiªn cøu víi k× gèc nµo ®ã. Ta tÝnh chØ sè ®¬n vÒ gi¸: ip = p1 po trong ®ã: ip: chØ sè ®¬n vÒ gi¸ c¶ p1: gi¸ b¸n lÎ tõng mÆt hµng k× nghiªn cøu po: gi¸ b¸n lÎ tõng mÆt hµng k× gèc. TÝnh chØ sè vÒ lîng: iq = q1 qo trong ®ã: iq: chØ sè ®¬n vÒ lîng hµng ho¸ q1: lîng hµng ho¸ k× nghiªn cøu qo: lîng hµng ho¸ k× gèc. C¸c chØ sè cã nh÷ng ®Æc tÝnh mµ c¸c chØ sè tæng hîp kh«ng cã. TÝnh nghÞch ®¶o: NÕu ta ho¸n vÞ k× gèc vµ k× nµy, kÕt qu¶ thu ®îc sÏ lµ nghÞch ®¶o cña trÞ sè cò. TÝnh liªn hoµn; TÝch cña hai chØ sè liªn hoµn ( n¨m nµy so víi n¨m kÕ tríc) TÝnh thay ®æi gèc: 9 VËy c¸ch chØ sè ®¬n cã c«ng dông lín trong viÖc ph¶n ¸nh sù thay ®æi c¸c hiÖn tîng ®¬n gi¶n, ®ång chÊt. Ngoµi ra chóng cßn quan träng do t¸c dông hç trî cho viÖc tÝnh c¸c chØ sè tæng hîp, khi chØ sè tæng hîp kh«ng tÝnh trùc tiÕp ®îc. Tuy nhiªn nã còng cã nhîc ®iÓm lµ kh«ng nãi lªn ®îc biÕn ®éng cña tÊt c¶ c¸c ®¬n vÞ, c¸c phÇn tö cña hiÖn tîng phøc t¹p.  VD: Ip = p1 chØ sè gi¸ cña nhiÒu mÆt hµng. po Tõ ®ã cho thÊy ph¬ng ph¸p nµy kh«ng chó ý ®Õn tÇm quan träng ®èi víi sù thay ®æi gi¸ cña ®èi tîng nghiªn cøu nhiÒu hay ®èi tîng nghiªn cøu cã khèi lîng thÊp. Sù thay ®æi vÒ gi¸ cña c¸c ®èi tîng cã khèi lîng ®îc sö dông nhiÒu cã thÓ ¶nh hëng ®Õn kÕt qu¶ tÝnh trÞ sè gi¸. Bªn c¹nh ®ã viÖc céng gi¸ cña c¸c lo¹i hµng cã gi¸ trÞ sö dông kh¸c nhau, ®¬n vÞ ®o lêng kh¸c nhau nªn tæng gi¸ c¶ kh«ng cã ý nghÜa kinh tÕ. Ngoµi ra cã c«ng thøc kh«ng thÓ sö dông ®îc v× c«ng thøc kh«ng xem xÐt ®Õn sù kh¸c nhau vÒ sè lîng vµ kÕt cÊu hµng ho¸ b¸n ra cña c¸c lo¹i hµng ho¸. H¬n n÷a nã cóng kh«ng so s¸nh ®îck víi sè tuyÖt ®èi. p1/po  ip Ip =   = n n Muèn kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy, ta ph¶i chän quyÒn sè ®Ó ®a vµo ¸p dông cho c«ng thøc chØ sè. 1.2- ChØ sè tæng hîp. 1.2.1- ChØ sè tæng hîp gi¸ c¶. Nh trªn ®· thÊy chØ sè ®¬n cha cho ta biÕt t×nh h×nh so s¸nh gi¸ cña toµn bé c¸c hµng ho¸ trªn thÞ trêng. Do ®ã ®Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy ta x©y dùng hÖ thèng chØ sè gi¸ c¶, chØ sè ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña gi¸ c¶, nhÊt lµ ph¶i ®¶m b¶o so s¸nh sù biÕn ®éng gi¸ c¶ cña nh÷ng s¶n phÈm cã cïng chÊt lîng ë k× nµy so víi k× kh¸c hoÆc gi÷a hai khu vùc víi nhau...Khi nghiªn cøu sù biÕn ®éng cña nh©n tè gi¸ c¶, th× gi¸ c¶ cña hai kú ph¶i ®îc tÝnh cïng mét lîng hµng ho¸ tiªu thô. VËy ph¶i cè ®Þnh mét k× nµo ®ã, ph¶i cè ®Þnh c¶ tö sè vµ mÉu sè. Tuú theo môc ®Ých nghiªn cøu mµ ta chän quyÒn sè cña chØ sè gi¸ c¶, cã thÓ lµ k× gèc, k× nghiªn cøu hay k× cè ®Þnh. Tuú theo C«ng thøc ®ã: 10 c¸ch chän quyÒn sè phôc vô môc ®Ých nghiªn cøu mµ ta cã thÓ lo¹i chØ sè cña laspayres vµ cña paashe. 1.2.1.1- NÕu chän quyÒn sè k× gèc, ta cã chØ sè gi¸ c¶ cña laspayres: I lp = p1qo poqo 1.2.1.2- NÕu chän quyÒn sè ë kú nghiªn cøu, ta cã chØ sè gi¸ cña paashe.  I pp = p1q1 poq1 Tõ 1.2.1.1 vµ 1.2.1.2 ta thÊy: Trong nhiÒu trêng hîp, viÖc tÝnh c¸c trÞ sè p1qo cña laspayres hoÆc poq1 cña paashe qu¸ khã kh¨n do kh«ng cã sè lîng hµng ho¸ tõng lo¹i ( qo hoÆc q1) mµ ta l¹i cã s½n c¸c chØ sè gi¸ ®¬n ( ip; iq) do ®ã c¸c c«ng thøc trªn cã thÓ thay ®æi c¸ch tÝnh cho viÖc tÝnh to¸n dÔ dµng h¬n: +) I lp = p1qo    = p1/po x poqo = ip x poqo = ipdo = ipDo poqo Víi: ip = p1 (lÇn) ; do = po +) I p= p p1q1 poq1 poqo poqo (lÇn); vµ Do = poqo poqo poqo  = p1q1  1p1q1 ip Víi po = pi ip ; poqo d1 = p1qo (lÇn) p1q1 = 1 1 ip = .d1 vµ D1 = p1q1 p1q1 100 . 100 = do. 100(%) 100 1 .D1 ip . 100 = 100 d1(%) - ChØ sè tæng hîp gi¸ c¶ cña laspayres nãi lªn sù ¶nh hëng biÕn ®éng riªng biÖt cña nh©n tè gi¸ c¶ ®èi víi biÕn ®éng cña møc tiªu thô hµng ho¸. Cßn (p1qo - poqo) nãi lªn chªnh lÖch vÒ tæng gi¸ c¶ gi÷a hai thêi k× tÝnh to¸n theo lîng tiªu thô k× gèc hay lµ sè tiÒn mµ ngêi mua hµng cã thÓ tiÕt kiÖm ®îc hoÆc chi thªm cho k× gèc do gi¸ thay ®æi. - §èi víi chØ sè tæng hîp gi¸ cña paashe tËp hîp c¸c quyÒn sè míi ®îc tÝnh to¸n thêng xuyªn cho nªn nã ph¶n ¸nh ®óng kÕt cÊu hµng ho¸ tiªu dïng thùc 11 tÕ qua tõng n¨m cña c d©n. (p1q1 - poq1 )cho thÊy sè tiÒn ngêi mua thùc tÕ tiÕt kiÖm ®îc hoÆc chi thªm do viÖc mua hµng theo gi¸ míi ë k× nghiªn cøu. Nh vËy, c¸c chØ sè laspayres vµ cña paashe theo c¸c logic t duy kh¸c nhau: so s¸nh gi¸ c¶ thÞ trêng theo lîng tiªu thô nµo ? Tríc kia ngêi ta hay dïng c«ng thøc “I lp ” v× nã kh«ng ®ßi hái tÝnh ngay p1q1 vµ thêng cã s½n c¸c khèi lîng k× gèc (qo). Nhng ngµy nay ngêi ta sö dông c«ng thøc “I pp “v× tÝnh øng dông phæ cËp cña nã. Trong thùc tÕ ngµy nay, khi khèi lîng hµng ho¸ k× nghiªn cøu thay ®æi nhiÒu so víi k× gèc th× dÉn ®Õn sù kh¸c lín gi÷a “I lp ” víi “I pp”, dÉn ®Õn g©y khã kh¨n cho c«ng t¸c tÝnh. Do ®ã n¨m 1922 IrVing Fisher nghiªn cøu 134 c«ng thøc chØ sè gi¸ c¶  IFp = I lp . I pp = p1qo «ng ®a ra c«ng thøc: poqo . p1q1 poq1 ChØ sè Fisher lµ trung b×nh nh©n cña hai chØ sè nãi trªn. Nªn lóc nµy chØ sè Fisher cã hai “ quyÒn sè lµ k× gèc vµ k× nghiªn cøu”. ChØ sè nµy thêng ®îc dïng khi tÝnh to¸n víi quyÒn sè cã qu¸ hai chªnh lÖch, dÉn ®Õn c¸c kÕt qu¶ qu¸ sai biÖt gi÷a hai chØ sè “I lp” vµ “ I pp” 1.2.2- ChØ sè tæng hîp khèi lîng ViÖc so s¸nh sè lîng hiÖn tîng ( sè lîng s¶n phÈm, sè lîng lao ®éng... ) còng t¬ng tù nh so s¸nh gi¸ c¶. VËy chØ sè tæng hîp khèi lîng cho ta biÕt sù biÕn ®éng cña toµn bé lîng hµng ho¸ tiªu thô gi÷a hai kú. Nã nãi lªn sù biÕn ®éng vÒ qui m«, khèi lîng cña tæng thÓ nghiªn cøu, tÝnh theo mét ®¬n vÞ nhÊt ®Þnh. 1.2.2.1- ChØ sè tæng hîp khèi lîng cã tÇm quan träng réng lín. Nh khi chóng ta quan s¸t sù biÕn ®éng ( GDP) hoÆc s¶n lîng cña tõng ngµnh, ta ph¶i dïng gi¸ so s¸nh ( chän tõ mét nÊc thêi gian nµo ®ã) ®Ó lo¹i trõ ¶nh hëng biÕn ®éng . Gi¸ c¶ ®ã chÝnh lµ tæng hîp sè lîng laspayres. VËy chØ sè “I lp “ cã c«ng thøc: I lp = q1po qopo 12 trong c«ng thøc “I lp” ta thÊy r»ng “q1po” lµ tæng gi¸ trÞ cña hµng ho¸ ®îc tiªu thô ë k× nghiªn cøu víi møc gi¸ ®îc cè ®Þnh ë k× nghiªn cøu trïng k× gèc. Cßn mÉu sè lµ tæng gi¸ trÞ hµng ho¸ ®îc tiªu thô ë k× gèc . HiÖu sè (q1po - qopo )lµ mét sè tuyÖt ®èi nãi lªn gi¸ trÞ hµng ho¸ t¨ng hay gi¶m do sù thay ®æi møc s¶n lîng k× nghiªn cøu so víi k× gèc. ¦u ®iÓm cña trÞ sè nµy lµ lo¹i trõ ®îc toµn bé ¶nh hëng cña biÕn ®éng gi¸ c¶ tíi biÕn ®éng hµng ho¸ tiªu thô. C«ng thøc trªn cã thÓ gÆp khã kh¨n trong viÖc tÝnh to¸n. Do ®ã ta cã thÓ lîi dông chØ sè ®¬n lîng “iq” ®Ó chuyÓn thµnh chØ sè lîng tæng hîp: I lp = q1po =  q1/ qopo Víi iq = q1 (lÇn) ; do = qo  qo . qopo = iq. qopo = iqdo = iqdo qopo 100 qopo qopo (lÇn); vµ Do = qopo . 100 (%) qopo qopo 1.2.2.2- NÕu ta chän quyÒn sè lµ gi¸ c¶ k× nghiªn cøu ta cã c«ng thøc tÝnh chØ sè tæng hîp vÒ lîng hµng ho¸ cña paasche: Ipq= q1p1 qop1 C«ng thøc nµy cho thÊy quyÒn sè lµ gi¸ c¶ k× nghiªn cøu “ p1”, chØ sè nµy cho thÊy sù biÕn ®éng cña lîng hµng ho¸ k× nghiªn cøu so k× gèc. HiÖu sè (q1p1 - qop1 ) lµ sù t¨ng gi¶m gi¸ trÞ cña hµng ho¸ do sù thay ®æi s¶n lîng hµng ho¸ k× nghiªn cøu so víi k× gècvíi møc gi¸ cè ®Þnh k× nghiªn cøu, sè nµy gäi lµ sè tuyÖt ®èi. C«ng thøc trªn cha lo¹i trõ ®îc hoµn toµn ¶nh hëng cña gi¸ c¶ tíi biÕn ®éng cña lîng hµng ho¸ tiªu thô: I lp = q1p1 = qop1  1/iq.D1 Víi q1 = q1 ; d1 = q1p1  q1p1 = 1  1/iq.q1p1 (lÇn); vµ D1 = q1p1 100 =  1/iq.d1 . 100 (%) 13 q1p1 iq q1p1 C¸c chØ sè nµy còng tiÕp nèi t duy logic kh¸c nhau cña c¸c chØ sè tæng hîp gi¸ c¶. tuy nhiªn chØ sè laspayres ®îc sö dông nhiÒu h¬n, nhÊt lµ khi ta ®· tÝnh chØ sè tæng hîp gi¸ c¶ theo c«ng thøc paasche. ChØ sè lîng hµng ho¸ cña Fisher lµ trung b×nh nh©n cña hai chØ sè “I l q ” vµ “I pq”  IFq = I lq . I pq = q1po qopo . q1p1 qop1 ChØ sè nµy còng cã hai quyÒn sè lµ møc gi¸ ë k× gèc vµ k× nghiªn cøu: po, p1 2-ChØ sè kh«ng gian. Trong ph©n tÝch so s¸nh kinh tÕ, c¸c chØ sè kh«ng gian so s¸nh c¸c møc ®é cña hiÖn tîng kinh tÕ gi÷a c¸c vïng vµ ®Þa ph¬ng kh¸c nhau...ChØ sè kh«ng gian còng chia thµnh hai lo¹i lµ chØ sè vÒ chØ tiªu chÊt lîng vµ chØ sè vÒ chØ tiªu khèi lîng. 2.1- ChØ sè kh«ng gian chØ tiªu chÊt lîng. ChØ sè lo¹i nµy thêng so s¸nh gi¸ c¶ cña mét hoÆc nhiÒu mÆt hµng gi÷a c¸c chî trong mét ®Þa ph¬ng hoÆc gi÷a c¸c ®Þa ph¬ng. VÝ dô nh so s¸nh gi¸ c¶ gi÷a hai thÞ trêng A, B th× quyÒn sè cña chØ sè gi¸ c¶ lµ lîng hµng ho¸ tiªu thô t¹i mét trong hai thÞ trêng ®ã. - NÕu dïng quyÒn sè lµ lîng hµng ho¸ tiªu thô t¹i A ta cã: Ip( A/B) = pAqA pBqA - NÕu dïng quyÒn sè lµ lîng hµng ho¸ tiªu thô t¹i B ta cã: Ip( A/B) = pAqB pBqB Ta thÊy r»ng cïng mét chØ sè gi¸ Ip(A/B) nhng kh«ng ph¶i lµ gièng nhau v× viÖc chän quyÒn sè qA kh¸c qB sÏ cho ta c¸c kÕt qu¶ kh¸c nhau. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng trªn ngêi ta ®· dïng quyÒn sè chung, tøc lµ lÊy lîng hµng ho¸ tiªu thô cña hai thÞ trêng lµm quyÒn sè qA + qB Lóc nµy ta cã chØ sè gi¸ c¶ kh«ng gian: Ip( A/B) = pA . ( qA + qB ) 14 pB . ( qA + qB ) Ip( B/A) = pA . ( qA + qB ) pB . ( qA + qB ) 2.2- ChØ sè kh«ng gian chØ tiªu khèi lîng. Ngêi ta còng cã nhu cÇu tÝnh chØ sè kh«ng gian vÒ khèi lîng ®Ó so s¸nh lîng cña hiÖn tîng gi÷a c¸c ®Þa ph¬ng kh¸c nhau. ChØ sè khèi lîng tæng hîp theo kh«ng gian cã thÓ dïng gi¸ cè ®Þnh do Nhµ níc ban hµnh: gi¶ sö so s¸nh khèi lîng s¶n phÈm cña hai xÝ nghiÖp A vµ B ta cã: Ip(A/B) = qApn hoÆc Iq (B/A) = 1/ Iq(A/B) qBpn qA: s¶n lîng cña xÝ nghiÖp A qB: s¶n lîng cña xÝ nghiÖp B pn: gi¸ so s¸nh c¸c mÆt hµng Tuy nhiªn, trong nhiÒu trêng hîp, ta kh«ng cã ®ñ gi¸ so s¸nh cho tÊt c¶ c¸c mÆt hµng nªn ta sö dông gi¸ b×nh qu©n cña hai ®Þa ph¬ng cÇn so s¸nh: trong ®ã p = pAqA + pBqB qA + qB ChØ sè tæng hîp: Iq( A/B) = qAp hoÆc Iq(B/A) = 1/ Iq(A/B) qAp lo¹i chØ sè nµy còng cã thÓ dïng träng sè, t¬ng tù nh ®èi víi chØ sè tæng hîp gi¸ c¶. Lóc nµy chØ cÇn cã chØ sè ®¬n cña sè lîng ( s¶n phÈm, hµng ho¸...) vµ träng sè thÝch hîp cã thÓ cã chØ sè tæng hîp sè lîng. Nh vËy, chØ sè tæng hîp cùc k× quan träng, nã lµ mét c«ng cô ph©n tÝch h÷u hiÖu trong tõng doanh nghiÖp, tõng tæ chøc kinh tÕ. Trong hÖ thèng cña chØ sè tæng hîp th× vÊn ®Ò x¸c ®Þnh quyÒn sè cùc k× quan träng, viÖc chän ®ã ®îc thÓ hiÖn nh sau: Khi dïng chØ sè tæng hîp ®Ó nghiªn cøu biÕn ®éng cña chØ tiªu chÊt lîng , th× quyÒn sè lµ chØ tiªu khèi lîng cã liªn quan; ®Ó nghiªn cøu biÕn ®éng cña chØ tiªu khèi lîng , th× quyÒn sè lµ chØ tiªu chÊt lîng cã liªn quan. 15 Thêi gian ( hoÆc kh«ng gian) cña quyÒn sè tuú thuéc vµo môc ®Ých nghiªn cøu vµ tµi liÖu cho phÐp.. Ngoµi ra quyÒn sè cña chØ sè cã hai t¸c dông sau: +) BiÓu hiÖn vai trß quan träng cña mçi phÇn tö hay bé phËn trong toµn bé tæng thÓ, nghÜa lµ duy tr× tû träng cña phÇn tö hay bé phËn ®ã t¬ng xøng vÞ trÝ cña nã trong tÝnh to¸n. +) Lµm cho c¸c phÇn tö vèn kh«ng thÓ céng trùc tiÕp céng ®îc víi nhau ®îc chuyÓn vÒ d¹ng ®ång nhÊt vµ cã thÓ céng ®îc. Trong tõng chØ sã cô thÓ, quyÒn sè cã thÓ ®îc biÓu hiÖn ®îc mét hoÆc c¶ hai chøc n¨ng trªn. VÊn ®Ò chän quyÒn sè cã ý nghÜa quan träng ®èi víi viÖc tÝnh chØ sè tæng hîp, v× nã quyÕt ®Þnh ý nghÜa cña mçi chØ sè. Qua ®ã cho thÊy c¸c chØ sè tæng hîp chØ ph¶n ¸nh mét mÆt nµo ®ã cña biÕn ®éng cña hiÖn tîng chø kh«ng cho ta thÊy toµn bé biÕn ®éng cña hiÖn tîng mét c¸ch cô thÓ. VËy ®Ó lµm râ biÕn ®éng cña hiÖn tîng vµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c chØ tiªu trong qu¸ tr×nh biÕn ®éng ngêi ta thêng dïng ph¬ng ph¸p hÖ thèng chØ sè. 3- HÖ thèng chØ sè. HÖ thèng chØ sè tæng hîp ®îc dïng ®Ó ph©n tÝch ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè cÊu thµnh ®èi víi mét hiÖn tîng phøc t¹p, cho ta c¸c th«ng tin míi vÒ sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng theo sù t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè cÊu thµnh ®ã. Tõ nh÷ng ph©n tÝch ta cã thÓ rót ra ®îc nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n t¸c ®éng ®Õn hiÖn tîng, xu híng t¸c ®éng cña c¸c nh©n tè ®ã, xu híng ph¸t triÓn... ®Ó tõ ®ã cã nh÷ng biÖn ph¸p kh¾c phôc. Tõ mèi liªn hÖ gi÷a hÖ thèng chØ sè ta còng cã thÓ tÝnh vµ t×m ra ®îc c¸c chØ tiªu kh¸c... 3.1- HÖ thèng chØ sè ph¸t triÓn. §Ó x©y dùng hÖ thèng chØ sè chñ yÕu dùa vµo mèi liªn hÖ c¸c chØ tiªu víi nhau. Chóng thêng ®îc biÓu hiÖn díi c¸c d¹ng : +) Doanh thu = ( gi¸ c¶ hµng ho¸ x sè hµng ho¸ tiªu thô ) ChØ sè doanh thu = chØ sè gi¸ cÈ x chØ sè lîng hµng ho¸ tiªu thô. +) Chi phÝ s¶n xuÊt = Gi¸ thµnh ®¬n vÞ x khèi lîng ChØ sè chi phÝ s¶n xuÊt = chØ sè gi¸ thµnh x chØ sè khèi lîng s¶n phÈm. Nh×n chung quan hÖ nµy thêng ®îc biÓu hiÖn Gi¸ trÞ =  ( gi¸ x lîng ) ChØ sè gi¸ trÞ = chØ sè gi¸ x chØ sè lîng 16 Nh×n chung chØ sè nµy bao gåm: ++) C¸c chØ sè nh©n tè ( hay cßn gäi lµ chØ sè bé phËn). C¸c chØ sè nµy nªu lªn biÕn ®éng cña mét nh©n tè cÊu thµnh hiÖn tîng bao gåm nhiÒu nh©n tè. ++) ChØ sè toµn bé: nªu lªn biÕn ®éng cña toµn bé hiÖn tîng gåm nhiÒu nh©n tè. - HÖ thèng chØ sè ®¬n: ph¶n ¸nh sù biÕn ®éng cña tõng hiÖn tîng c¸ biÖt Ipq = ip x iq  p1q1 p1 q1 poqo po qo - HÖ thèng chØ sè tæng hîp: ngµy nay ngêi ta sö dông hai ph¬ng ph¸p: +) ph¬ng ph¸p liªn hoµn. +) ph¬ng ph¸p ¶nh hëng ®Õn biÕn ®éng riªng biÖt. 3.1.1- Ph¬ng ph¸p liªn hoµn. Nªu lªn ¶nh hëng biÕn ®éng cña c¸c nh©n tè cÊu thµnh lªn hiÖn tîng phøc t¹p , trong qu¸ tr×nh biÕn ®éng chóng t¸c ®éng lÉn nhau vµ mçi nh©n tè cã vai trß kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh biÕn ®éng cña hiÖn tîng. Cho nªn quyÒn sè cña c¸c chØ sè ®ã ph¶i ®îc x©y dùng víi c¸c thêi k× kh¸c nhau. X©y dùng b»ng c¸ch kÕt hîp c¸c chØ sè tæng hîp vÒ gi¸ c¶vµ khèi lîng cña laspayres, paasche vµ Fisher ta cã: T¸c gi¶ ChØ sè tæng hîp vÒ gi¸ ChØ sè tæng hîp vÒ lîng Laspayres Ilp = p1qo Ilp = poqo Paasche Ipp = p1q1 poq1 poq1 poqo Ipp = p1q1 poq1 Ta cã: Doanh thu = gi¸ b¸n ®¬n vÞ x lîng hµng ChØ sè doanh thu = chØ sè gi¸ x chØ sè lîng p1q1 poqo  = Ipp . Ilp = p1q1 poq1 . poq1 poqo Qua ba c¸ch x©y dùng trªn ngµy nay ngêi ta thêng sö dông hÖ thèng chØ sè (1). Ph¬ng ph¸p x©y dùng hÖ thèng chØ sè nµy gäi lµ ph¬ng ph¸p liªn hoµn. Ph¬ng ph¸p nµy cã ba ®Æc ®iÓm chñ yÕu: 17 +) QuyÒn sè vµ c¸c chØ sè nh©n tè ë nh÷ng thêi k× kh¸c nhau. +) Víi c¸ch x©y dùng trªn th× hÖ thèng chØ sè kh«ng ph¶i lµ dyu nhÊt. +) Nguyªn t¾c chän quyÒn sè. NÕu chØ sè lµ chØ tiªu chÊt lîng th× quyÒn sè lµ chØ tiªu khèi lîng cã liªn quan ë k× nghiªn cøu. NÕu chØ sè lµ chØ tiªu khèi lîng th× quyÒn sè lµ chØ tiªu khèi lîng cã liªn quan ë k× gèc. Trong thùc tÕ ngµy nay hay sö dông chØ sè chØ tiªu chÊt lîng, thêng ta ph¶i s¾p xÕp theo thø tù c¸c nh©n tè: chÊt gi¶m dÇn, lîng t¨ng dÇn. VÝ dô: - Tèc ®é t¨ng (hoÆc gi¶m) - Lîng t¨ng gi¶m tuyÖt ®èi - Lîng t¨ng gi¶m t¬ng ®èi Khi ph©n tÝch c¨n cø vµo tèc ®é t¨ng gi¶m, lîng t¨ng gi¶m tuyÖt ®èi vµ lîng t¨ng gi¶m t¬ng ®èi. VËy ph¬ng ph¸p liªn hoµn lµ ph¬ng ph¸p ®ang ®îc vËn dông réng r·i trong níc ta nãi riªng, trªn thÕ giíi nãi chung. Ph¬ng ph¸p nµy cho phÐp ®¸nh gi¸ ¶nh hëng cña mçi nh©n tè tuú theo vai trß vµ vÞ trÝ cña tõng nh©n tè cÊu thµnh lªn hiÖn tîng phøc t¹p. Ngoµi ra nã cßn ®ång nhÊt mét sè nh©n tè cã s½n thµnh mét nh©n tè lín h¬n vµ ngîc l¹i; ghÐp c¸c chØ sè cã liªn hÖ víi nhau thµnh hÖ thèng chØ sè vµ ph©n tÝch toµn bé thµnh c¸c chØ sè bé phËn. Tuy nhiªn ph¬ng ph¸p liªn hoµn bªn c¹nh nh÷ng u thÕ cña nã, cßn cã mét sè vÊn ®Ò ®ang tranh luËn: +) Ph¬ng ph¸p liªn hoµn kh«ng sö dông ®îc trong nhiÒu trêng hîp ph©n tÝch nh: c¸c nh©n tè cã quan hÖ tæng hîp hoÆc qu¸ nhiÒu nh©n tè... +) Khã kh¨n thø hai lµ trong vÊn ®Ò x¸c ®Þnh quyÒn sè cho mçi chØ sè nh©n tè. §©y lµ khã kh¨n nhÊt cña viÖc vËn dông ph¬ng ph¸p liªn hoµn khi cã nhiÒu nh©n tè. +) Ph¬ng ph¸p liªn hoµn còng kh«ng thÓ tr¶ lêi ®îc khi c¸c nh©n tè nµy cïng biÕn ®æi vµ cïng t¸c ®éng lÉn nhau. 3.1.2- Ph¬ng ph¸p ¶nh hëng biÕn ®éng riªng biÖt (gäi t¾t lµ biÕn ®éng riªng biÖt) 18 Qua ph©n tÝch ph¬ng ph¸p liªn hoµn kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®îc khi c¸c nh©n tè nµy cïng biÕn ®ái vµ cïng t¸c ®éng lÉn nhau. Nªn ®Ó kh¾c phôc nhîc ®iÓm nµy ta ph¶i dïng ph¬ng ph¸p ¶nh hëng biÕn ®éng riªng biÖt. Sù biÕn ®éng cña hiÖn tîng phøc t¹p lµ do ¶nh hëng cña biÕn ®éng riªng biÖt cña tõng nh©n tè vµ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c nh©n tè víi nhau. Do ®ã quyÒn sè cña chØ sè nh©n tè ®îc chän ë k× gèc, nªn tÝch cña chØ sè nµy kh«ng b»ng chØ sè toµn bé. Nªn ®Ó c©n b»ng hÖ thèng chØ sè nµy ngêi ta ph¶i thªm vµo nã mét ®¹i lîng bæ sung gäi lµ chØ sè liªn hÖ cña c¸c nh©n tè. víi k : chØ sè liªn hÖ hay : Ipq = trong ®ã: ChØ sè nªu lªn biÕn ®éng cña hai nh©n tè lµ p vµ q cïng t¸c ®éng ®Õn doanh thu. ChØ sè víi lîng hµng ho¸ tiªu thô k× gèc, nªu lªn biÕn ®éng riªng cña p vµ t¸c ®éng cña nã tíi doanh thu. ChØ sè víi gi¸ c¶ k× gèc nªu lªn biÕn ®éng riªng cña lîng hµng ho¸ doanh thu vµ t¸c ®éng cña nã tíi doanh thu. ChØ sè liªn hÖ k nªu lªn ¶nh hëng biÕn ®éng cña gi¸ c¶ vµ s¶n lîng cïng t¸c ®éng tíi doanh thu. Ta cã: - Tèc ®é t¨ng gi¶m (lÇn hoÆc %) - Lîng t¨ng (gi¶m ) tuyÖt ®èi: *) §Æc ®iÓm cña ph¬ng ph¸p ¶nh hëng ®Õn biÕn ®éng riªng biÖt: +) C¸c chØ sè nh©n tè ph¶n ¸nh biÕn ®éng cña tõng nh©n tè. +) QuyÒn sè cña chØ sè nh©n tè ®Òu ë k× gèc. +) NÕu cã n nh©n tè th× cã n+1 chØ sè nh©n tè (1 ë ®©y lµ chØ sè liªn hÖ). +) HÖ thèng chØ sè nµy lµ duy nhÊt. *) ¦u ®iÓm vµ nhîc ®iÓm +) ¦u ®iÓm: Nã nªu ®îc biÕn ®éng riªng cña tõng nh©n tè vµ ¶nh hëng biÕn ®éng cña tÊt c¶ c¸c nh©n tè tíi biÕn ®éng cña hiÖn tîng chung. TÊt c¶ c¸c chØ sè nh©n tè ®Òu ®îc t×nh theo quyÒn sè k× gèc. §iÒu ®ã phï hîp víi yªu cÇu t¸ch riªng nh©n tè nghiªn cøu tr×nh bµy sù biÕn ®éng cña nã víi ®iÒu kiÖn c¸c nh©n tè kh¸c kh«ng biÕn ®éng. 19 +) Nhîc ®iÓm: Trong mét sè trêng hîp th× k cã thÓ lµ sè d¬ng ( k > 1). Nhng hiÖn gi÷a tö vµ mÉu cña hiÖn tîng l¹i nhá h¬n kh«ng.Do ®ã cã thÓ nãi r»ng trong mét sè trêng hîp th× viÖc gi¶i thÝch hÖ sè liªn hÖ lµ rÊt khã kh¨n( ngµy nay vÉn cßn lµ vÊn ®Ò tranh luËn ®èi víi c¸c nhµ nghiªn cøu). VËy hÖ thèng chØ sè ph¸t triÓn bao gåm hai ph¬ng ph¸p x©y dùng lµ ph¬ng ph¸p liªn hoµn vµ ph¬ng ph¸p ¶nh hëng biÕn ®éng riªng biÖt. Môc ®Ých chñ yÕu cña hÖ thèng chØ sè lµ gióp chóng ta ph©n tÝch ¶nh hëng biÕn ®éng cña tõng nh©n tè ®èi víi sù biÕn ®éng cña toµn bé hiÖn tîng nghiªn cøu. Ngoµi ra vÒ ph¬ng ph¸p tÝnh to¸n th× ta cã thÓ dùa vµo hÖ thèng chØ sè ®Ó tÝnh mét chØ sè trong hÖ thèng cha biÕt. Më réng hÖ thèng chØ sè ph¸t triÓn chóng ta cã thÓ nãi vÒ mét hÖ thèng chØ sè ph¶n ¸nh mèi liªn hÖ gi÷a chØ sè ph¸t triÓn víi chØ sè nhiÖm vô kÕ ho¹ch vµ chØ sè hoµn thµnh kÕ ho¹ch. Ta cã : sè t¬ng ®èi ®éng th¸i = sè t¬ng ®èi nhiÖm vô kÕ ho¹ch x sè t¬ng ®èi hoµn thµnh kÕ ho¹ch. ( Sè t¬ng ®èi ®éng th¸i chÝnh lµ chØ sè ph¸t triÓn) ChØ sè ph¸t triÓn = ChØ sè nhiÖm vô kÕ ho¹ch x chØ sè hoµn thµnh kÕ ho¹ch. 3.2- HÖ thèng chØ sè trung b×nh HÖ thèng chØ sè trung b×nh cã t¸c dông rÊt râ trong ph©n tÝch kinh tÕ x· héi. BÊt cø sù thay ®æi c¬ cÊu nµo trong tæng thÓ hiÖn tîng còng ®Òu t¸c ®éng (cã h¹i hoÆc cã lîi, tuú theo sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu) ®Õn c¸c chØ tiªu ph¶n ¸nh c¸c mÆt cña hiÖn tîng. Do ®ã, thèng kª cã thÓ dïng ph¬ng ph¸p chØ sè ®Ó ph©n tÝch vai trß ¶nh hëng cña c¸c nh©n tè ®èi víi biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n. Trong hÖ thèng cã c¸c kÝ hiÖu: xo,x1: lîng biÕn cña tiªu thøc k× gèc vµ k× nghiªn cøu. : sè trung b×nh k× gèc vµ k× nghiªn cøu. fo, f1: sè ®¬n vÞ tæng thÓ k× gèc vµ k× nghiªn cøu. Ta cã thÓ x©y dùng ®îc hÖ thèng chØ sè: 3.2.1- ChØ sè cÊu thµnh kh¶ biÕn: Nªu lªn biÕn ®éng cña chØ tiªu b×nh qu©n gi÷a hai k× nghiªn cøu. ChØ sè nµy tÝnh ®îc b»ng c¸ch so s¸nh hai sè b×nh qu©n cña k× nghiªn cøu vµ k× gèc. I 20